wydawnictwo naukowe umk - Linguistica Copernicana

K
OW
E
UM
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
Linguistica
Copernicana
O
TW
NI
C
AW
YD
W
NA
UK
E
OW
K
UM
K
UM
E
NA
UK
OW
Linguistica
Copernicana
W
YD
AW
NI
C
TW
O
2(4)/2010
K
N A C Z E L N Y:
Maciej Grochowski
UM
R EDA KTOR
Maciej Grochowski, Krystyna Kallas, Irena Sawicka, Piotr Stal-
OW
R E D A K C Y J N E:
KOLEGIUM
maszczyk
E
R A D A R E D A K C Y J N A: Ireneusz Bobrowski (Kraków), Andrzej Bogusławski (Warszawa),
Gerd Hentschel (Niemcy, Oldenburg), Axel Holvoet (Litwa, Wilno), Krystyna Kleszczowa
(Katowice), Roman Laskowski (Kraków), Jarmila Panevová (Czechy, Praha), Jens Nørgård-Sørensen (Dania, Kopenhaga), Zuzanna Topolińska (Macedonia, Skopje), Daniel Weiss
(Szwajcaria, Zurich), Anna Wierzbicka (Australia, Canberra)
SEK R ETA R Z
R E D A K C J I:
NA
UK
O P I N I O W A L I D O D R U K U: Andrzej Bogusławski, Wojciech Chlebda, Jolanta Chojak, Magdalena Danielewiczowa, Adam Dobaczewski, Krystyna Kleszczowa, Krystyna Kowalik, Elżbieta
Mańczak-Wohlfeld, Halina Mieczkowska, Anna Pajdzińska, Jadwiga Puzynina, Jadwiga Waniakowa, Ewa Wolnicz-Pawłowska
Iwona Kaproń-Charzyńska
A D R E S R E D A K C J I: Instytut Języka Polskiego UMK, 87-100 Toruń, ul. Podmurna 74, e-mail:
[email protected], www.linguistica.umk.pl
TW
O K Ł A D K A: Monika Pest
O
R E D A K T O R: Magdalena Rupińska
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
NI
C
Toruń 2010
AW
ISSN 2080-1068
YD
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA
Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
tel. (56) 611 42 95, tel./fax 611 47 05
e-mail: [email protected]
W
Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń
tel./fax (56) 611 42 38, [email protected]
www.wydawnictwoumk.pl
Wydanie I
Druk: Drukarnia cyfrowa, ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń, tel. (56) 611 22 15
K
UM
Spis treści
WSPOMNIENIA
Anna Kałkowska
OW
E
Od redakcji ........................................................................................................ 9
NA
UK
Żegnając Profesor Krystynę Pisarkową (1932–2010) .................................... 15
Krystyna Kleszczowa
O
Życie i twórczość naukowa Profesor Ireny Bajerowej
(13 III 1921 – 30 IV 2010) .............................................................................. 25
Witold Mańczak
TW
ARTYKUŁY
Rzekoma różnica między zaimkami celtyckimi a polskimi ........................... 35
NI
C
Différence prétendue entre les pronoms celtiques et les pronoms polonais
Zuzanna Topolińska
AW
Relacja possessor ~ possessum w językach bałkańskich. Status tzw. zaimków
dzierżawczych ................................................................................................. 43
The relation possessor~possessum in the Balkan languages. The status of so-called
possessive pronouns
YD
Piotr Sobotka
Norwidowska koncepcja nadziei .................................................................... 69
W
Norwid’s concept of hope
K
Anna Kisiel
UM
Zwłaszcza, szczególnie, w szczególności – próby eksplikacyjne .................. 101
Zwłaszcza, szczególnie, w szczególności – towards explications
Marzena Stępień
OW
E
Zniewolone partykuły. Wyrażenia funkcyjne jako narzędzia w semantyce
składnikowej ................................................................................................. 121
‘Enslaved particles’. Functional expressions as tools in the semantics of primitives
Iwona Kosek
NA
UK
Co tam, panie, w koalicji? Między skrzydlatym słowem a jednostką
języka ............................................................................................................ 139
Co tam, panie, w koalicji? – between a catch phrase and a unit of language
Sławomir Werwiński
Czy przyimek ogólnorelacyjny w stosunku do jest równoznaczny
z jednostkami w odniesieniu do i w porównaniu z? ...................................... 157
Paulina Rosalska
TW
O
Is the general-reference preposition w stosunku do equivalent to lexical units
w odniesieniu do and w porównaniu z?
O wyrażeniach na krok i o krok. Przyczynek składniowo-semantyczny ...... 175
NI
C
Syntactic and semantic analysis of the expressions o krok and na krok
Bogdan Walczak
AW
Swoistość zapożyczeń z języków blisko spokrewnionych (na przykładzie
zapożyczeń czeskich i wschodniosłowiańskich w języku polskim) ............. 189
Specific character of loanwords from cognate languages (a case study of Czech
and East-Slavonic loanwords in Polish language)
YD
Lucyna Agnieszka Jankowiak
Zapożyczenia w XVI-wiecznym słownictwie medycznym i ich dzisiejsze
losy (na materiale zielnika Stefana Falimirza) .............................................. 201
W
Borrowings in medical vocabulary in the 16th century and their presence in contemporary
Polish (a case study of Stefan Falimirz’s herbarium)
K
Michał Szczyszek
UM
Przejawy internacjonalizacji we współczesnej polszczyźnie na przykładzie
zjawisk słowotwórczych .............................................................................. 215
Internationalisation processes in modern Polish: word-formation phenomena
E
Iwona Burkacka
Word-formation classification of more recent borrowings
Małgorzata Urban
OW
Klasyfikacja słowotwórcza nowszych zapożyczeń ....................................... 229
NA
UK
Wahania budowy słowotwórczej neologizmów rzeczownikowych
od podstaw zapożyczonych ........................................................................... 241
Changes in the derivational structure of nominal neologisms formed from adopted bases
Martin Ološtiak
Cudzie propriá v slovenčine z pohľadu teórie motivácie v lexikálnej
zásobe ............................................................................................................ 251
TW
O
Foreign proper names and the theory of lexical motivation
Aleksandra Wieluniecka
Ekspansja anglicyzmów w języku reklamy prasowej ................................... 263
NI
C
The expansion of Anglicisms in Polish press advertising
Anna Budziak
Zapożyczenia polskie w materiale ukraińskim XIX-wiecznego ukraińsko-polskiego słownika frazeologicznego Iwana Wahylewycza ........................ 273
AW
Польские заимствования в украинском материале украинско-польского
фразеологического словаря XIX в. Ивана Вагилевича
YD
Tatiana Kołodyńska
Kalki językowe w ukraińskich gwarach nadsańskich ................................... 287
W
Linguistic calques in the Ukrainian dialects of the San region in Poland
K
Walentyna Mieszkowska
Старые новые заимствования в русской экономической терминологии
Elena Słobodian
UM
Stare nowe zapożyczenia w rosyjskiej terminologii ekonomicznej ............. 297
OW
E
Graficzne przyswajanie zapożyczeń z języka angielskiego w języku
rosyjskim początku XXI wieku i moda językowa ........................................ 311
NA
UK
Графическое освоение заимствований из английского языка в русском языке начала
XXI века и языковая мода
W
YD
AW
NI
C
TW
O
Informacje dla autorów ................................................................................. 323
K
LINGUISTICA COPERNICANA
TATIANA KOŁODYŃSKA
OW
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Instytut Filologii Słowiańskiej
E
UM
Nr 2 (4) / 2010
NA
UK
Kalki językowe
w ukraińskich gwarach nadsańskich
O
Słowa k lucze: ukraińska gwara nadsańska, kalki językowe, słowotwórcze, semantyczne, leksykalne, frazeologiczne
W
YD
AW
NI
C
TW
Przedmiot opisu stanowią kalki językowe, występujące w ukraińskich
gwarach nadsańskich na terenie Polski. Gwary te, zaliczane do zespołu gwar
dialektu południowo-zachodnioukraińskiego, obejmują dawne tereny Nadsania – tj. ziemie położone na północ od nurtu Sanu, między rzeką Strwiąż na
południu, do Bełżca i okolic Tomaszowa Lubelskiego na północy. Obecnie teren ten uznaje się za historyczny obszar etniczno-językowy ukraińskich gwar
nadsańskich, który tylko w niewielkim stopniu oddaje specyfikę kulturową
tego regionu, bowiem w 1945 roku wschodnią część Nadsania – ziemię jaworowską włączono w skład Ukrainy Radzieckiej, a pozostałą część ludności pochodzenia ukraińskiego, wskutek akcji „Wisła” przymusowo deportowano na
Ukrainę i Ziemie Odzyskane. Tylko nieliczni mieszkańcy w latach 60. XX w.
powrócili do swych rodzinnych miejscowości.
Termin gwara nadsańska, wskazujący na bezpośrednie usytuowanie gwary w dorzeczu rzeki San, wprowadzony został do terminologii naukowej w latach 30. XX wieku przez Marię Przepiórską. Do roku 1945 badany teren zamieszkiwała w większości autochtoniczna ludność pochodzenia ukraińskiego,
która stanowiła wówczas jednolity pod względem narodowym i religijnym
Tatiana Kołodyńska
K
288
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
kompleks. Konsekwencją przeprowadzonych akcji wysiedleńczych, w latach
powojennych stał się rażący spadek liczby Ukraińców z terenów Nadsania;
opustoszałe domostwa zasiedlili polscy osadnicy, którzy przybyli na te ziemie
z różnych regionów Polski. Obecnie, w badanych miejscowościach nosiciele gwary ukraińskiej stanowią mniejszość narodową wobec przeważającej liczebnie ludności pochodzenia polskiego. Badaniami dialektologicznymi objęta została lokalna społeczność ukraińska, zamieszkująca miejscowości: Gaje,
Kalników, Chotyniec, położone we wschodniej części terytorium występowania gwar nadsańskich (woj. podkarpackie).
Badane gwary mają charakter wyspowy – nie posiadają terytorialnego
kontaktu z innymi gwarami nadsańskimi na terenie Ukrainy, gdyż oddzielone są granicą państwa. Gwarą ukraińską aktywnie posługuje się najstarsze
oraz średnie pokolenie respondentów. Młodsi, z racji uczęszczania do polskich
bądź ukraińskich szkół podstawowych i średnich, coraz częściej w kontakcie
językowym używają ukraińskiego języka literackiego lub polskiego. Respondenci wywodzący się z kręgu młodego i średniego pokolenia wyróżniają się
dwujęzycznością, co jest przyczyną powstawania licznych kalk językowych.
Zjawisko dwujęzyczności jest procesem aktywnym. W przypadku badanych
gwar kontakt odbywa się na płaszczyźnie komunikatywnej, w obrębie społeczności ukraińskojęzycznej. Respondenci posługują się jednocześnie gwarą
ukraińską oraz językiem polskim w odmianie regionalnej i ogólnej. Gwara obsługuje sfery życia prywatnego, a także rodzinno-sąsiedzkiego. Należy podkreślić, iż wśród przedstawicieli młodego pokolenia coraz częściej język polski pełni funkcję komunikatywną, natomiast gwara spełnia rolę drugorzędną
w stosunku do języka polskiego i ukraińskiego języka literackiego. Bezpośredni kontakt z ludźmi używającymi języka polskiego, a także występowanie języka polskiego w środkach masowego przekazu, szkole, mieście, wpłynęły na stopień i tempo hybrydyzacji gwary (zwłaszcza w kręgach średniego
i młodego pokolenia). Hybrydyzacja oznacza proces wzajemnego przenikania
dwóch systemów językowych – gwary ukraińskiej i języka polskiego, przy
czym język polski stanowi bazę strukturalną dla współistnienia różnych elementów w obrębie obu systemów. W rezultacie czynnej dwujęzyczności, która jest źródłem interferencji językowej, może dojść do integracji (unifikacji)
językowej. Integracja językowa może prowadzić do powstania tzw. hybrydy
językowej (Вайнрах 2000: 173, Paśko 2007: 173). Modyfikacja gwary ukraińskiej pod wpływem polszczyzny widoczna jest na wszystkich poziomach
289
K
Kalki językowe w ukraińskich gwarach nadsańskich
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
języka: fonetycznym, leksykalnym, idiomatycznym, frazeologicznym i składniowym. Tworzenie nowych leksemów następuje w wyniku zapożyczania
polskich podstaw słowotwórczych lub polskich formantów do systemu gwary.
Kontaminacja elementów polskich z elementami gwarowymi powoduje powstawanie nowych leksemów – hybryd.
Słowotwórstwo jako główny sposób nominacji w językach słowiańskich
jest najważniejszym sposobem wzbogacania słownictwa. Wśród badaczy kalk
językowych dostrzec można wiele różnych koncepcji i założeń metodologicznych. Według tradycyjnych definicji, kalkowanie nie należy do słowotwórczych sposobów nominacji. L. Selimski zwraca uwagę na związek kalkowania ze słowotwórstwem (Селимски 2000: 123). W związku z tym kalki można
potraktować jako przedmiot analizy nie tylko leksykalnej, ale i słowotwórczej.
Według definicji J. Obary: „Kalki leksykalne strukturalne są to wyrazy utworzone drogą mniej lub bardziej dokładnego naśladowania budowy i znaczenia obcych wyrazów, zastępowania obcych elementów wzorów rodzimymi”
(Obara 1989: 76). Z drugiej strony, ten sam proces, czyli zastępowanie morfemów, z których składają się derywaty proste oraz wyrazy złożone ich rodzimymi odpowiednikami, zachodzi w przypadku adaptacji słowotwórczej. Zaadaptowane słowotwórczo derywaty proste można zakwalifikować do półkalk
strukturalnych, gdyż w tym wypadku mamy do czynienia z częściowym przetłumaczeniem obcego wzoru (Obara 1989: 83), na przeniesieniu jednej części wyrazu bez zmian, a przetłumaczeniem drugiej (Nepop 2002: 117). Jeśli
przekładowi na system języka rodzimego (gwary) ulegają wszystkie morfemy
wyrazu, mamy do czynienia z kalką strukturalną całkowitą. Podobieństwo
formalne między morfemami odpowiadającymi sobie znaczeniowo, wynikające ze wspólnej genezy, z jednej strony sprzyja powstawaniu kalk słowotwórczych, z drugiej natomiast – utrudnia odróżnianie ich od zaadaptowanych zapożyczeń właściwych (Krawczyk 2007: 59–60). W niektórych przypadkach
płynna jest granica między kalką słowotwórczą a wpływem obcym na budowę
słowotwórczą wyrazu rodzimego. Adaptacja słowotwórcza najczęściej polega
na wymianie afiksów obcych na rodzime o takiej samej funkcji strukturalnej.
Niektórzy badacze, jak np. H. Karaś, umieszczają derywaty proste adaptowane poprzez zastąpienie formantu słowotwórczego przez rodzimy wśród adaptowanych zapożyczeń formalnosemantycznych (Karaś 1996: 176), a za kalki
uznają tylko wyrazy złożone. Rozbieżności w opiniach badaczy, a zwłaszcza
kryteriów klasyfikacji kalk, pólkalk i zapożyczeń formalnosemantycznych,
Tatiana Kołodyńska
K
290
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
pokazują, że granica między zapożyczeniami formalnosemantycznymi a kalkami strukturalnymi nie jest wyraźna.
Według L. Selimskiego, kalki językowe „powinny znaleźć odpowiednie
miejsce w opisie systemu słowotwórczego języka jako pochodne jednostki leksykalne (znaki motywowane). Równocześnie wydaje się konieczne podkreślanie ich odrębności w stosunku do reszty wyrazów o analogicznej strukturze
słowotwórczo-semantycznej, tak jak zaznacza się, że dany wyraz, analizowany pod względem słowotwórczym, jest zapożyczony” (Селимски 2000: 131).
Na związek kalk językowych ze słowotwórstwem zwracają uwagę S. Dubisz
i E. Sękowska (1990: 225) w badaniach socjolektów, traktując je jako swoiste
repliki słowotwórcze. Według tradycyjnej definicji, kalka językowa to wyraz lub wyrażenie utworzone za pomocą rodzimych elementów językowych
według wzoru semantycznego języka obcego. Rozróżnia się kalki leksykalne, stanowiące swego rodzaju dokładne tłumaczenia obcych wzorów leksykalnych, oraz gramatyczne, które polegają na zapożyczeniu schematu syntaktycznego (Polański 1999 : 284).
W niniejszym artykule dominujący jest pogląd, że kalki językowe są przedmiotem analizy słowotwórczej. Definicję kalki przyjmuję za L. Selimskim.
Kalka słowotwórcza to wyraz (wyrażenie) utworzony za pomocą rodzimych
elementów według wzoru semantycznego języka obcego, w którym kombinacja morfemów nie istniejąca w jednym języku (języku-biorcy) pojawia się pod
wpływem drugiego języka (języka-dawcy) (Paśko 2007: 174).
W badanych gwarach kalki słowotwórcze pojawiają się pod wpływem
wzorca z języka polskiego, ale podstawy słowotwórcze i formanty są rodzime, tzn. należą do ukraińskiej gwary nadsańskiej. Gwara ukraińska aktywnie
przejmuje z języka polskiego określone właściwości słowotwórcze.
Podstawę niniejszej analizy stanowi materiał gwarowy, zebrany w postaci
nagrań magnetofonowych w latach 2003–2008. W budowie kalk słowotwórczych i semantycznych nie ma zapożyczonego materiału językowego, zapożyczony jest tylko sposób tworzenia słowa. Kalki słowotwórcze w gwarach
badanych miejscowości tworzone są na ogół za pomocą rodzimych prefiksów
oraz sufiksów. Licznie reprezentowane są także kalki frazeologiczne, porównania o charakterze metaforycznym, a także stałe zwroty o charakterze frazeologicznym, będące odwzorowaniem zwrotów z języka polskiego. Niektóre
jednostki frazeologiczne funkcjonują w języku ukraińskim, jak i w badanych
gwarach, a także w językach polskim i rosyjskim, co należy tłumaczyć ich
291
K
Kalki językowe w ukraińskich gwarach nadsańskich
–
bawiti śê f ćuću‫׀‬bapku ‘bawić się w ciuciubabkę – postępować z kimś nieuczciwie, oszukiwać go’, ukr. ‘гратися в піжмурки’,
‫׀‬
fpała ªak ‫׀‬słi´ka f ‫׀‬kômput ‘wpadła jak śliwka w kompot – znaleźć się
w niezręcznej sytuacji; wpaść w pułapkę’; ukr. ‘упав у гаразд, як сливка
в болото’,
ªak ‫׀‬wªit’êr zaduªê ‘jak wiatr zawieje – być jak chorągiewka na wietrze,
być zmiennym w swoich przekonaniach, niestałym, chwiejnym’; ukr. ‘сім
п’ятниць на тиждень – нестійка, легковажна людина, часто зміняє
погляди’,
‫׀‬
maªiš ‫׀‬babu ‫׀‬pl’acuk ‘masz babo placek – masz ci los!, a to ci kłopot!’; ukr.
‘от тобі й на’,
ńiÀ ni ‫׀‬wartyiª ‘nic nie wart’; ukr. ‘і нігтя не вартий’,
pry‫׀‬p’êrti du ‫׀‬muru ‘przycisnąć do muru – stawiać kogoś w sytuacji bez
wyjścia’; ukr. ‘приперти до стіни’,
prы‫׀‬pa´ ªak ‫׀‬kamiń h ‫׀‬vôdu ‘przepadł jak kamień w wodę – zniknął bez śladu’; ukr. ‘пропав, як у воду вплав’,
‫׀‬
sprawa ni ‫׀‬warta ‫׀‬śwički ‘sprawa nie warta świeczki – sprawa nieważna’;
ukr. ‘не варта справа заходу’,
sta‫׀‬wati ‫׀‬duba ‘stawać dęba – nie zgadzać się z czymś, protestować, przeciwstawiać się czemuś’; ukr. ‘ставати дибки’,
u ‫׀‬wô´ku ‫׀‬môwa, a wô´k tu ‘o wilku mowa, a wilk tu’; ukr. ‘про вовка
промовка, а вовк і в хату’,
‫׀‬
zabiti kłin ‘zabić komuś klina – zaskoczyć kogoś, zmuszając go jednocześnie do intensywnego myślenia’; ukr. ‘світ клином зійшовся’,
–
–
–
YD
–
NI
C
–
AW
–
TW
O
–
‫׀‬
NA
UK
–
OW
E
UM
ogólnosłowiańskim pochodzeniem. Podstawę niniejszej analizy stanowią kalki, które wynikły wskutek kontaktu gwary z językiem polskim i aktywnego
przejmowania wzoru ze źródła języka-biorcy. Z badań wynika, iż niektóre wyrażenia o charakterze frazeologicznym, występujące w gwarze, cechuje odmienna budowa i forma niż w języku ukraińskim. Zdarza się także, iż formom
gwarowym nie odpowiada żaden ekwiwalent w języku ukraińskim. Analiza
potwierdza, że powstały one najprawdopodobniej pod wpływem wzoru z języka polskiego w wyniku mniej lub bardziej dokładnego tłumaczenia. Najliczniej reprezentowane są frazeologiczne kalki językowe oraz wyrażenia o charakterze frazeologicznym, np.:
–
W
–
Tatiana Kołodyńska
K
292
zawir‫׀‬nuti ‫׀‬hôłwu ‘pol. zawrócić głowę – być natrętnym, natarczywym, narzucać się komuś’; ukr. ‘морочити кому голову’,
‫׀‬
–
zmokła du su‫׀‬xôªi ‫׀‬nitki ‘zmokła do suchej nitki – całkowicie przemoczyć
ubranie’; ukr. ‘промоклнути до рубця /нитки’,
‫׀‬
–
ańi mu, ‫׀‬ańi bu ‘ani me, ani be – nieśmiały człowiek, nie skory do rozmowy’,
–
du‫׀‬l’êti wu‫׀‬łiwy du wuh‫׀‬ńu ‘dolać oliwy do ognia – przyczynić się do konfliktu’,
‫׀‬
–
ftra f! iti w di‫׀‬śêtku ‘trafić w dziesiątkę – wygłosić trafną uwagę, podjąć
właściwą decyzję’,
–
hu‫׀‬rôxum u ‫׀‬śćinu ‘grochem o ścianę – bezskutecznie o coś zabiegać, nie
spotkać się z żadnym odzewem’,
‫׀‬
–
φpała h ‫׀‬vôku ‘wpadła w oko – spodobać się komuś, zwrócić na siebie czyjąś uwagę’,
–
φpu‫׀‬stiti w ma‫׀‬łiny ‘puścić w maliny – oszukać kogoś, wywieść w pole’,
–
ni du ‫׀‬ładu, ni du ‫׀‬składu ‘ani ładu, ani składu – bezładnie, chaotycznie’,
–
vªi‫׀‬zati ki‫׀‬n’êc s kin‫׀‬c’êm ‘wiązać koniec z końcem – borykać się z trudnościami natury materialnej’,
‫׀‬
–
vm’êrti zu ‫׀‬śm i# xu ‘umrzeć ze śmiechu – śmiać się do rozpuku’,
–
pid‫׀‬b i# ti ‫׀‬wôku ‘podbić oko, uderzyć’,
–
šo ‫׀‬słina prini‫׀‬s’ê na ªa‫׀‬zyk ‘co ślina przyniesie na język’,
– za‫׀‬byti na sm’êrt #‘zapomnieć na śmierć – zupełnie zapomnieć’,
– žы‫׀‬ªut na ‫׀‬wªîru ‘żyją na wiarę – pozostawać z kimś w nieformalnym związku’.
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
–
W
YD
AW
Kalkowanie wyrażeń i związków frazeologicznych jest obecnie najbardziej
produktywnym procesem wzbogacania słownictwa gwarowego. Oddziaływanie polskiego systemu językowego na gwarę ukraińską w płaszczyźnie komunikatywnej przyczynia się do powstawania struktur hybrydalnych, które
łączą elementy polskie (obce dla gwary ukraińskiej) z rodzimymi (gwarowymi). Według definicji, twory hybrydalne powstają w wyrazach, gdzie elementy polskie łączą się z elementami gwarowymi, powodując swoistą kontaminację (Grek-Pabisowa 1983: 63).
W badanych gwarach odnotowano stosunkowo niewiele przykładów
struktur hybrydalnych, które sklasyfikować można jako półkalki lub kalki słowotwórcze. Zachowują one podstawy słowotwórcze wyrazów obcych
i uwzględniają rodzime środki słowotwórcze jak: afiksy – sufiksy i prefiksy,
293
K
Kalki językowe w ukraińskich gwarach nadsańskich
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
np.: kry|ž%i´ka ‘skrzyżowanie’; ukr. ‘схрещення’, para‫׀‬św#itłińi ‘prześwietlenie’; ukr. ‘просвітлення’, paraźi‫׀‬b#iti śê ‘przeziębić się’; ukr. ‘застудитися’,
para‫׀‬źibińi ‘przeziębienie’; ukr. ‘застуда’, paras‫׀‬tanuk ‘przystanek’; ukr.
‘зупинка’, para‫׀‬mysłiti ‘przemyśleć’; ukr. ‘передумати’, pidku‫׀‬šul’uk ‘podkoszulek; ukr. ‘майка’, puv|ôÀыńê ‘powodzenie’; ukr. ‘успіх’, spit|kati ‘spotkać’;
ukr. ‘зустріти’, sa‫׀‬Â’ê´ka ‘sadzawka’; ukr. ‘копанка’, vi‫׀‬Àyskati ‘odzyskać’;
ukr. ‘здобути’, vidkru‫׀‬ªiti ‘odkroić’; ukr. ‘відрізати’.
Na podstawie analizowanych form można stwierdzić, iż mamy do czynienia z mniej lub bardziej dokładnym przetłumaczeniem obcych leksemów i dostosowaniem ich do rodzimej (gwarowej) fonetyki. Występują też zestawienia
dwuczłonowe, w których jeden człon jest obcego (najczęściej polskiego) pochodzenia, następny zaś stanowi forma gwarowa: ‫׀‬kropli vit ‫׀‬s’êrći ‘krople od
serca’, ‫׀‬stra 1titi di‫׀‬tinu ‘stracić dziecko’, za‫׀‬paryti ha 1r‫׀‬batu ‘zaparzyć herbatę’,
za‫׀‬pałińi pl’u 1c ‘zapalenie płuc’; ukr. ‘запалення легенів’.
Jednocześnie, niektóre formy, por.: za‫׀‬bytuk ‘zabytek’; ukr. ‘пам’ятник
архітектури’, ‫׀‬kminuk ‘kminek’; ukr. ‘кмин’, ‫׀‬vôbras ‘obraz’, sa‫׀‬môx i# t ‘samochód’, za‫׀‬rôbuk ‘zarobek’; ukr. ‘заробіток’, można sklasyfikować jako półkalki (tylko część wyrazu jest tłumaczona), jak również można je uznać za adaptowane słowotwórczo bądź fonetycznie zapożyczenia leksykalne.
Hybrydy, jak wynika z wyżej zaprezentowanego materiału, najczęściej
tworzone są przez dodanie do polskich podstaw słowotwórczych prefiksów
bądź sufiksów ukraińskich – gwarowych; w konstrukcjach dwuczłonowych
pojawia się zestawienie wyrazu polskiego z ukraińskim – gwarowym.
Kalki leksykalne w badanych gwarach stanowią swoiste tłumaczenia wyrazów z języka polskiego (lub innych języków obcych), a także odwzorowania polskich zwrotów językowych. Nie są one tak liczne, jak kalki i wyrażenia o charakterze frazeologicznym, np: bud ‫׀‬aªt i# ‫׀‬kačka ‫׀‬kopła ‘niech cię
kaczka kopnie’, ‫׀‬fst’êkłyª ªak p’ês ‘jak wściekły pies – zły człowiek’, ‫׀‬hl’êdaªi
‫׀‬
Áury w ći‫׀‬łim ‘szukać dziury w całym; szukać pretekstu do zwady, kłótni’,
zwodzić’, i*ak ‫׀‬zai*an f ka‫׀‬puśći ‘jak zając w kapuście – zachowywać się swa#
wolnie’, |ªiÂyńi ‘jedzenie’; ukr. ‘їда’, du |wyk inińi
‘do wyrzucenia’; ukr. ‘щоб
‫׀‬
‫׀‬
#
викинути’, ni w i# d iti na vôčy ‘nie widzieć na oczy – nigdy nie widzieć kogoś
lub czegoś’, nakru‫׀‬titi Ày‫׀‬garuk ‘nakręcić zegarek’; ukr. ‘поставити годинник’,
pit‫׀‬stawinyª a´|tobus ‘podstawiony’, pidmal’u‫׀‬wati ‫׀‬woku ‘podmalować oko’,
pidir‫׀‬wati śi z ‫׀‬mªîśća ‘poderwać się z miejsca’, pitkru‫׀‬titi hułu‫׀‬śńiša tyly‫׀‬vizor
‘podkręcić głośniej telewizor’, pry‫׀‬stavłińi ‘przedstawienie’; ukr. ‘вистава’,
Tatiana Kołodyńska
K
294
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
UM
stu‫׀‬ªît ªak zak‫׀‬l’êtyª ‘stoi jak zaklęty, osłupiały’, viÂy‫׀‬vªêti ‘odżywiać’; ukr.
‘годувати, харчувати’, ‫׀‬wźêti śi za šoś ‘wziąć się za coś’, ‫׀‬zakrućka ‘zakrętka’; ukr. ‘гайка’, ‫׀‬zdôl’nyª du ‫׀‬fśôhu ‘zdolny do wszystkiego – człowiek bez
skrupułów’.
Mniej liczną grupę stanowią kalki znaczeniowe – semantyczne, tworzone
za pomocą rodzimych środków słowotwórczych; stanowią one swoiste tłumaczenie polskich wyrazów. Charakterystyczne jest dla tego typu kalk przeniesienie znaczenia semantycznego obcego leksemu na nowo powstały ekwiwalent
gwarowy, np.: kry‫׀‬ž i% ´ka ‘skrzyżowanie rasy gatunku rośliny bądź zwierzęcia’, |mułit ‘muli, ćmi, w znaczeniu: boli’, zam‫׀‬ułinyª ‘zamulony, w znaczeniu:
osłabiony, powolny, otępiały’, sir|b #it t i# ‘swędzi, niepokoi, drażni’, bu|l’êčka
‘bolączka, strapienie, kłopot’, ‫׀‬łaska ‘o czymś, co zostało niechętnie ofiarowane’, ‫׀‬firtka ‘furtka w znaczeniu: wyjście z sytuacji’, ni‫׀‬bªêsk #iª ptax ‘niebieski
ptak – ktoś nieodpowiedzialny, nierozsądny; człowiek, który nie lubi pracować’, ‫׀‬čyrwonyª ‘czerwony, w znaczeniu: komunista’, para‫׀‬rôbinyª ‘przerobiony, w znaczeniu: człowiek, który pod naciskiem środowiska zmienił swe
poglądy’, ‫׀‬fst’êkłyi ‘wściekły, w znaczeniu: zdenerwowany, wzburzony’; ukr.
‘скаженілий’.
Kalki językowe oraz hybrydy występujące w mowie respondentów stanowią istotne źródło wzbogacania słownictwa gwarowego i wyznaczają współczesny etap rozwoju gwary. Bezpośredni kontakt nosicieli gwar ukraińskich
z językiem i gwarami polskimi na tym terenie powodują żywe przenikanie
struktur językowych obcego systemu językowego (polskiego) do systemu
gwary ukraińskiej.
Należy podkreślić, że ukraińskie gwary nadsańskie cechuje charakter wyspowy, mieszany. Duża ilość polonizmów odróżnia gwary ukraińskie dialektu
południowo-zachodnioukraińskiego (dawnej Galicji) od pozostałych regionów
Ukrainy. Z drugiej zaś strony – peryferyjne usytuowanie gwary przemawia za
jej archaicznym pochodzeniem i specyfiką.
295
K
Kalki językowe w ukraińskich gwarach nadsańskich
UM
Bibliografia
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
DUBISZ S., SĘKOWSKA E., 1990, Typy jednostek leksykalnych w socjolektach polonijnych (próba definicji i klasyfikacji), w: W. Miodunka (red.), Język polski w świecie, Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 217–233.
CZYŻEWSKI F., 1982, O interferencji językowej w gwarach włodawskich, Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego 24. Humanistyka 2, s. 55–72.
GREK-PABISOWA I., 1983, Zapożyczenia w rosyjskiej gwarze staroobrzędowców w Polsce. Cz. I. Typy i sposoby przyswajania wyrazów polskich, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej XXII, s. 47–64.
K ARAŚ H., 1996, Rusycyzmy słownikowe w polszczyźnie okresu zaborów (na podstawie prasy warszawskiej z lat 1795–1918), Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA.
KRAWCZYK A., 2007, Zapożyczenia leksykalne w sytuacji wielojęzyczności. Ukrainizmy
i rusycyzmy w gwarze Maćkowiec na Podolu, Warszawa: Wydawnictwo DiG.
NEPOP L., 2002, Interferencja leksykalna i jej odmiany (na przykładzie słownictwa
kresowego), w: J. Rieger (red.), Język mniejszości w otoczeniu obcym, Warszawa:
Semper, s. 101–127.
OBARA J., 1989, Teoretyczne problemy kalkowania, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
PAŚKO D., 2007, Słowotwórcze kalki językowe w rosyjskiej gwarze staroobrzędowców w ośrodku augustowskim, w: Słowotwórstwo i tekst. Prace Slawistyczne
124, Warszawa: SOW, s. 171–177.
POLAŃSKI K., 1999, Kalka językowa (klisza, refleks), w: K. Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum,
s. 284.
ПШЕП’ЮРСЬКА M., 1938, Надсянський говір, Праці Українського Наукового
Інституту, Т. XLIV: Серія філологічна, Кн. 7, Варшава.
RUDOLF-ZIÓŁKOWSKA E., 1996, Rzeczowniki motywowane w dawnej ukraińskiej gwarze nadsańskiej, Studia z filologii polskiej i słowiańskiej XXXIII, s. 193–212.
ВАЙНРАХ У., 2000, Языковые контакты, перев. Ю. А. Жлуктенко, Благовещенцк.
СЕЛИМСКИ Л., 2000, Кальки и калькирование в българския език, w: K. Kleszczowa, L. Selimski (red.), Słowotwórstwo a inne sposoby nominacji, Katowice: Wydawnictwo Gnome, s. 123–131.
Słownik frazeologiczny, 2009, wybór i oprac. zespół redakcyjny, Warszawa: Buchmann.
NAWROT A., JABŁOŃSKA P. (red.), 2009, Słownik związków frazeologicznych, Kraków:
Wydawnictwo Greg.
Українські народні прислів’я та приказки, 1963, Київ: Державне видавництво
художньої літератури.
Tatiana Kołodyńska
K
296
UM
Linguistic calques in the Ukrainian dialects of the San region in Poland
(su m m a r y)
W
YD
AW
NI
C
TW
O
NA
UK
OW
E
The paper analyses linguistic calques which appear in the Ukrainian dialects of
the San region in Poland. The processes of linguistic interference and mutual influence of the cultures are reflected in the dialectical material from the Polish and East
Slavonic (Ukrainian) border. Special attention is paid to word-formation calques, semantic calques and phrasal calques. Calquing as a source of enrichment is, at this
stage of dialectical development, a very lively and dynamic process.