WYROK TRYBUNAŁU (wielka izba) z dnia 12 marca 2014 r.(*) W

WYROK TRYBUNAŁU (wielka izba)
z dnia 12 marca 2014 r.(*)
W sprawie C‑ 456/12
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym,
złożony przez Raad van State (Niderlandy) postanowieniem z dnia 5 października 2012 r., które wpłynęło do
Trybunału w dniu 10 października 2012 r., w postępowaniu:
O.
przeciwko
Minister voor Immigratie, Integratie en Asiel,
oraz
Minister voor Immigratie, Integratie en Asiel
przeciwko
B.,
TRYBUNAŁ (wielka izba),
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 12 g rudnia 2013 r.,
wydaje następujący
Wyrok
Okoliczności faktyczne leżące u podstaw sporów w postępowaniach głównych i pytania prejudycjalne
Sytuacja cudzoziemca O.
14
Cudzoziemiec O., który posiada nigeryjską przynależność państwową, poślubił w 2006 r. obywatelkę
niderlandzką (zwaną dalej „osobą odniesienia cudzoziemca O.”). Cudzoziemiec O. oświadczył, że w okresie od
2007 r. do kwietnia 2010 r. mieszkał w Hiszpanii. Zgodnie z przedłożonymi dokumentami pochodzącymi od
gminy Malaga (Hiszpania) cudzoziemiec O. i osoba odniesienia cudzoziemca O. są od dnia 7 sierpnia 2009 r.
zameldowani w tej gminie pod tym samym adresem. Cudzoziemiec O. przedłożył ponadto dokument pobytowy
ważny do dnia 20 września 2014 r., z którego wynika, że przebywał on w Hiszpanii jako członek rodziny
obywatela Unii.
15
Zgodnie z oświadczeniem złożonym przez osobę odniesienia cudzoziemca O. w okresie między 2007 r. a
kwietniem 2010 r. przebywała ona przez dwa miesiące u cudzoziemca O. w Hiszpanii, ale z uwagi na to, że nie
mogła tam znaleźć pracy, wróciła do Niderlandów. W tym samym okresie jednak osoba odniesienia cudzoziemca
O. spędzała regularnie wakacje w Hiszpanii u cudzoziemca O.
16
Od dnia 1 lipca 2010 r. cudzoziemiec O. widnieje w niderlandzkiej ewidencji ludności jako osoba
zamieszkała pod tym samym adresem co osoba odniesienia cudzoziemca O.
17
Decyzją z dnia 15 listopada 2010 r. minister oddalił wniosek cudzoziemca O. o wydanie dokumentu
pobytowego, o którym mowa w art. 9 ust. 1 Vreemdelingenwet. Decyzją z dnia 21 marca 2011 r. uznał on za
bezzasadne odwołanie wniesione przez cudzoziemca O. od powyższej decyzji odmownej.
18
Orzeczeniem z dnia 7 lipca 2011 r. rechtbank ’s‑ Gravenhage oddalił jako bezzasadną skargę wniesioną
przez cudzoziemca O. na decyzję z dnia 21 marca 2011 r.
19
Cudzoziemiec O. wniósł od tego orzeczenia środek odwoławczy do sądu odsyłającego.
Sytuacja cudzoziemca B.
20
Cudzoziemiec B., obywatel marokański, oświadczył, że od grudnia 2002 r. mieszkał przez kilka lat w
Niderlandach ze swoją partnerką (zwaną dalej „osobą odniesienia cudzoziemca B.”), która posiada niderlandzką
przynależność państwową.
21
Decyzją z dnia 14 października 2005 r. minister uznał cudzoziemca B. za osobę niepożądaną na terytorium
niderlandzkim w następstwie skazania go na karę pozbawienia wolności w wymiarze dwóch miesięcy za
używanie fałszywego paszportu. Cudzoziemiec B. zamieszkał następnie w Retie (Belgia), w mieszkaniu, które
osoba odniesienia cudzoziemca B. wynajmowała w okresie od października 2005 r. do maja 2007 r. Osoba
odniesienia cudzoziemca B. oświadczyła, że w tym okresie przebywała tam w każdy weekend.
22
W kwietniu 2007 r. cudzoziemiec B. powrócił do Maroka, ponieważ w następstwie decyzji z dnia 14
października 2005 r. zostało mu odmówione prawo pobytu w Belgii.
23
W dniu 31 lipca 2007 r. cudzoziemiec B. i osoba odniesienia cudzoziemca B. zawarli związek małżeński.
W dniu 30 grudnia 2008 r. cudzoziemiec B. wniósł o cofnięcie decyzji o uznaniu go za osobę niepożądaną.
Decyzją z dnia 16 marca 2009 r. minister cofnął tę decyzję.
24
W czerwcu 2009 r. cudzoziemiec B. zamieszkał w Niderlandach u osoby odniesienia cudzoziemca B.
25
Decyzją z dnia 30 października 2009 r. Staatssecretaris van Justitie (sekretarz stanu ds. wymiaru
sprawiedliwości) oddalił wniosek cudzoziemca B. o wydanie mu dokumentu pobytowego. Decyzją z dnia 19
marca 2010 r. minister uznał za bezzasadne odwołanie wniesione przez cudzoziemca B. od tej decyzji.
26
Orzeczeniem z dnia 11 listopada 2010 r. rechtbank ’s ‑ Gravenhage uwzględnił skargę cudzoziemca B.
wniesioną na decyzję z dnia 19 marca 2010 r., uchylił ją i nakazał ministrowi wydanie nowej decyzji z
uwzględnieniem rozważań zawartych w tym orzeczeniu.
27
Od powyższego orzeczenia minister wniósł środek odwoławczy do sądu odsyłającego.
Pytania prejudycjalne
28
Ponieważ cudzoziemcy O. i B. w momencie wydania decyzji oddalających ich wnioski o wydanie
dokumentu pobytowego byli członkami rodziny obywateli Unii w rozumieniu art. 2 pkt 2 dyrektywy 2004/ 38,
sąd odsyłający nurtuje przede wszystkim kwestia, czy powyższa dyrektywa przyznaje im prawo do pobytu w
państwie członkowskim, którego przynależność państwową posiadają owi obywatele Unii.
29
W ocenie sądu odsyłającego można sobie wyobrazić, że wyrażenie „przemieszczają się” użyte w art. 3 ust.
1 dyrektywy 2004/38 należałoby rozumieć jako fakt udania się do pań stwa członkowskiego innego niż państwo,
którego przynależność państwową posiadają wspomniani obywatele Unii, i następnie powrotu z tego państwa bez
zamieszkiwania w nim. Możliwe jest również, że wyrażenie „do nich dołączają” zawarte w tym samym art. 3 ust.
1 należy rozumieć jako dołączenie do obywatela Unii w państwie członkowskim jego przynależności państwowej.
Jednakże sąd odsyłający stwierdza, że pozostałe przepisy omawianej dyrektywy, w szczególności art. 6 ust. 1 i
art. 7 ust. 1 i 2 tego aktu, wydają się wykluczać taką wykładnię, ponieważ wyraźnie wymieniają one „inne państwo
członkowskie” i „przyjmujące państwo członkowskie” jako państwo członkowskie, wobec którego możn a
ubiegać się o prawo pobytu. Wyrok z dnia 5 maja 2011 r. w sprawie C‑ 434/09 McCarthy, Zb.Orz. s. I‑ 3375,
potwierdza, że wspomniane art. 6 i 7 regulują sytuację prawną obywatela Unii w państwie członkowskim, którego
przynależności państwowej obywatel ten nie posiada.
30
Sąd odsyłający przypomina następnie, że z wyroków z dnia 7 lipca 1992 r. w sprawie C‑ 370/90 Singh,
Rec. s. I‑ 4265, i z dnia 11 grudnia 2007 r. w sprawie C‑ 291/05 Eind, Zb.Orz. s. I‑ 10719, wynika, iż małżon ek
obywatela państwa członkowskiego, który skorzystał z prawa do swobodnego przemieszczania się, powinien, w
przypadku gdy ten ostatni powraca do państwa członkowskiego swojego pochodzenia, posiadać co najmniej te
same prawa dotyczące wjazdu i pobytu co te przysługujące mu na mocy prawa Unii, w wypadku gdy dany
obywatel Unii zdecyduje się na udanie się do innego państwa członkowskiego i na pozostanie w tym innym
państwie członkowskim. Wspomniany sąd nurtuje jednak wątpliwość co do tego, czy orzecznictwo to znajduje
zastosowanie do sytuacji takich jak te będące przedmiotem postępowań głównych. Podkreśla on w tym względzi e,
że inaczej niż w przypadku ww. wyroków w sprawie Singh i w sprawie Eind, obywatele Unii, których dotyczą
spory w postępowaniach głównych, przebywali w przyjmującym państwie członkowskim nie jako pracownicy,
ale jako obywatele Unii na podstawie art. 21 ust. 1 TFUE oraz jako odbiorcy usług w rozumieniu art. 56 TFUE.
31
Wreszcie, gdyby linia orzecznicza ukształtowana przez ww. wyroki w sprawie Singh i w sprawie Eind
znajdowała zastosowanie w sytuacjach takich jak te będące przedmiotem postępowań główny ch, sąd odsyłający
zwraca się z pytaniem, w jakim zakresie należałoby wymagać, by pobyt obywatela Unii w państwie
członkowskim innym niż państwo jego przynależności państwowej miał określony minimalny czas trwania, aby
po jego powrocie do państwa członkows kiego, którego przynależność państwową posiada, członkowi jego
rodziny mającemu obywatelstwo państwa trzeciego przysługiwało prawo pobytu w tym ostatnim państwie
członkowskim. W sporze dotyczącym cudzoziemca B. sąd odsyłający zastanawia się ponadto, czy na prawo
pobytu cudzoziemca B. w Niderlandach na podstawie dyrektywy 2004/38 wpływa okoliczność, że dołączył on do
osoby odniesienia cudzoziemca B. w państwie członkowskim jej przynależności państwowej dopiero ponad dwa
lata po jej powrocie do tego państwa.
32
W tych okolicznościach Raad van State postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z
następującymi pytaniami prejudycjalnymi, z których trzy pierwsze zostały sformułowane identycznie w
przypadku spraw dotyczących cudzoziemców O. i B., z kolei czwarte odnosi się wyłącznie do sprawy tego
ostatniego cudzoziemca:
„1)
Czy [dyrektywę 2004/38] należy stosować przez analogię w odniesieniu do przesłanek prawa pobytu
członków rodziny obywatela Unii, którzy mają obywatelstwo państwa trzeciego, tak jak w [ww.] wyrokach [...]
w sprawie [...] Singh i w sprawie [...] Eind, w sytuacji gdy obywatel Unii wraca do państwa członkowskiego ,
którego przynależność państwową posiada, po tym, jak przebywał w innym państwie członkowskim na mocy art.
21 ust. 1 TFUE oraz jako odbiorca usług w rozumieniu art. 56 TFUE?
2)
[W przypadku udzielenia na pytanie pierwsze odpowiedzi twierdzącej], czy wymagane jest, by pobyt
obywatela Unii w innym państwie członkowskim miał określony minimalny czas trwania, aby po powrocie
obywatela Unii do państwa członkowskiego, którego przynależność państwową posiada, członkowi jego rodziny
mającemu obywatelstwo państwa trzeciego przysługiwało prawo pobytu w tym ostatnim państwie
członkowskim?
3)
[W przypadku udzielenia na pytanie drugie odpowiedzi twierdzącej], czy wymóg ten może być spełniony
także wtedy, gdy w rachubę wchodzi nie pobyt nieprzerwany, lecz pobyt o pewnej częstotliwości, na przykład co
tydzień w weekendy lub w formie regularnych odwiedzin?
4)
Czy w okolicznościach takich jak występujące w sporze [dotyczącym cudzoziemca B.] ewentualne
uprawnienie członka rodziny mającego obywatelstwo państwa trzeciego do prawa pobytu wywodzonego z prawa
Unii wygasa wskutek upływu czasu między powrotem obywatela Unii do pań stwa członkowskiego jego
przynależności państwowej a dołączeniem do niego w tym państwie członkowskim członka rodziny mającego
obywatelstwo państwa trzeciego?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
W przedmiocie pytań od pierwszego do trzeciego
33
Poprzez pytania od pierwszego do trzeciego, które należy przeanalizować łącznie, sąd odsyłający zmierza
w istocie do ustalenia, czy przepisy dyrektywy 2004/38 i art. 21 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób,
że stoją one na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie odmówiło prawa pobytu obywatelowi państwa
trzeciego – członkowi rodziny obywatela Unii posiadającego przynależność państwową tego państwa
członkowskiego ‒ w przypadku powrotu owego obywatela do wspomnianego państwa, jeżeli obywatel ten przed
swoim powrotem skorzystał z prawa do swobodnego przemieszczania się na podstawie art. 21 ust. 1 TFUE,
przebywając w innym państwie członkowskim wraz z zainteresowanym członkiem rodziny jako obywatel Unii,
a w razie udzielenia odpowiedzi twierdzącej na to pytanie prosi o wskazanie, jakie są warunki przyznania takiego
prawa pobytu.
(…)
44
Ponieważ obywatele państwa trzeciego znajdujący się w sytuacji takiej jak cudzoziemcy O. i B. nie mogą
korzystać na podstawie przepisów dyrektywy 2004/38 z pochodnego prawa pobytu w państwie członkows kim
przynależności państwowej ich osób odniesienia, należy zbadać, czy w tym wypadku pochodne prawo pobytu
może zostać wywiedzione z art. 21 ust. 1 TFUE.
45 W tym względzie konieczne jest przypomnienie, że cel i uzasadnienie rzeczonego pochodnego prawa pobytu
opierają się na stwierdzeniu, iż odmowa przyznania takiego prawa mogłaby naruszać swobodę przemieszczan ia
się obywatela Unii, zniechęcając go do korzystania z przysługujących mu prawa wjazdu i prawa pobyt u na
terytorium przyjmującego państwa członkowskiego (zob. ww. wyroki: w sprawie Iida, pkt 68; w sprawie Ymerag a
i Ymeraga‑ Tafarshiku, pkt 35; a także w sprawie Alokpa i in., pkt 22).
46
W związku z tym Trybunał orzekł już, że w przypadku gdy obywatel Unii przebywał z członkiem swojej
rodziny będącym obywatelem państwa trzeciego – przez okres przekraczający, odpowiednio, dwa i pół roku i
półtora roku – w państwie członkowskim innym niż państwo, którego przynależność państwową posiada, i
pozostawał tam w stosunku zatrudnienia, ów obywatel państwa trzeciego może po powrocie obywatela Unii do
państwa członkowskiego jego przynależności państwowej korzystać na podstawie prawa Unii z pochodnego
prawa pobytu w tym ostatnim państwie (zob. ww. wyroki: w sprawie Singh, pkt 25; w sprawie Eind, pkt 45).
Gdyby bowiem ów obywatel państwa trzeciego był pozbawiony takiego prawa, pracownik będący obywatelem
Unii mógłby zostać odwiedziony od opuszczenia państwa członkowskiego, którego obywatelstwo posiada, w celu
wykonywania pracy najemnej na terytorium innego państwa członkowskiego z powodu braku pewności, czy po
powrocie do państwa członkowskiego pochodzenia będzie miał możliwość kontynuowania wspólnego życia z
bliskimi członkami rodziny, które mogło ewentualnie zostać zapoczątkowane w przyjmującym państwie
członkowskim wskutek zawarcia małżeństwa lub łączenia rodzin (zob. ww. wyroki: w sprawie Eind, pkt 35, 36;
a także w sprawie Iida, pkt 70).
47
W rezultacie przeszkoda w opuszczeniu przez pracownika państwa członko wskiego, którego obywatelstwo
posiada, taka jak wskazana w ww. wyrokach w sprawie Singh i w sprawie Eind, wynika z odmowy przyznania
po powrocie tego pracownika do państwa członkowskiego pochodzenia prawa pobytu jego członkom rodziny
będącym obywatelami państwa trzeciego, w sytuacji gdy ów pracownik przebywał z nimi w przyjmujący m
państwie członkowskim na podstawie i w poszanowaniu prawa Unii.
48
W konsekwencji należy zbadać, czy ukształtowana w powyższych wyrokach linia orzecznicza znajduje
zastosowanie w sposób ogólny do członków rodziny obywateli Unii, który skorzystawszy z praw przyznanych im
przez art. 21 ust. 1 TFUE, przebywali w państwie członkowskim innym niż państwo ich przynależności
państwowej, a następnie powrócili do państwa członkowskiego, którego obywatelstwo posiadają.
49
Na powyższe pytanie należy odpowiedzieć twierdząco. W istocie następujące po powrocie obywatela Unii
do państwa członkowskiego jego przynależności państwowej przyznanie pochodnego prawa pobytu obywatelowi
państwa trzeciego będącego członkiem rodziny tego obywatela Unii, z którym ten ostatni przebywał w
przyjmującym państwie członkowskim, korzystając ze statusu obywatela Unii, na podstawie i w poszanowaniu
prawa Unii, służy wyeliminowaniu tego samego rodzaju przeszkód w opuszczeniu państwa członkowskieg o
pochodzenia co ta opisana w pkt 47 niniejszego wyroku poprzez zagwarantowanie wspomnianemu obywatelowi,
że po powrocie do tego państwa będzie mógł on kontynuować wspólne życie z członkami swojej rodziny,
rozwinięte lub umocnione w przyjmującym państwie członkowskim.
50
Co się tyczy warunków przyznania na podstawie art. 21 ust. 1 TFUE, po powrocie obywatela Unii do
państwa członkowskiego jego przynależności państwowej, pochodnego prawa pobytu obywatelowi państwa
trzeciego będącemu członkiem rodziny owego obywatela Unii, z którym ten ostatni przebywał, korzystając ze
swojego statusu obywatela Unii, w przyjmującym państwie członkowskim, nie powinny być one co do zasady
bardziej rygorystyczne niż te przewidziane przez dyrektywę 2004/38 dla przyznania takiego prawa pobytu
obywatelowi państwa trzeciego będącemu członkiem rodziny obywatela Unii, który skorzystał z przysługującego
mu prawa do swobodnego przemieszczania się, osiedlając się w państwie członkowskim innym niż pa ństwo,
którego obywatelstwo posiada. W istocie bowiem, mimo że dyrektywa 2004/38 nie obejmuje swym zakresem
tego rodzaju przypadku powrotu, musi być ona stosowana w drodze analogii w zakresie dotyczącym warunków
pobytu obywatela Unii w państwie członkowskim innym niż państwo jego przynależności państwowej, ponieważ
w obu tych przypadkach to właśnie obywatel Unii jest osobą odniesienia, której status umożliwia uzyskanie
pochodnego prawa pobytu przez obywatela państwa trzeciego będącego członkiem rodziny oweg o obywatela
Unii.
51
Przeszkoda taka jak ta opisana w pkt 47 niniejszego wyroku może wystąpić tylko wówczas, gdy pobyt
obywatela Unii w przyjmującym państwie członkowskim charakteryzuje się wystarczającą efektywnością,
pozwalającą na rozwinięcie lub umocnienie życia rodzinnego w tym państwie członkowskim. W rezultacie art.
21 ust. 1 TFUE nie wymaga, by każdy pobyt obywatela Unii w przyjmującym państwie członkowskim z
towarzyszeniem członka jego rodziny będącego obywatelem państwa trzeciego w sposób kon ieczny wiązał się z
przyznaniem pochodnego prawa pobytu temu członkowi rodziny w państwie członkowskim przynależności
państwowej wspomnianego obywatela Unii w momencie powrotu tego ostatniego do swojego państwa.
52
W tym względzie należy zauważyć, że obywatel Unii, który korzysta z praw przyznanych mu przez art. 6
ust. 1 dyrektywy 2004/38, nie ma na celu osiedlenia się w przyjmującym państwie członkowskim w sposób
pozwalający na rozwinięcie lub umocnienie życia rodzinnego w tym państwie. W tych okolicznościach odmowa
przyznania, po powrocie tego obywatela do państwa członkowskiego jego pochodzenia, pochodnego prawa
pobytu członkom jego rodziny będącym obywatelami państwa trzeciego nie odwiedzie takiego obywatela od
skorzystania z praw, które wywodzi on z art. 6 wspomnianej dyrektywy.
53 Natomiast przeszkoda taka jak opisana w pkt 47 niniejszego wyroku może wystąpić wówczas, gdy obywatel
Unii pragnie skorzystać z praw, które wywodzi z art. 7 ust. 1 dyrektywy 2004/38. Pobyt w przyjmującym państwie
członkowskim na podstawie art. 7 ust. 1 wspomnianej dyrektywy i w poszanowaniu określonych w nim warunków
świadczy co do zasady o osiedleniu się obywatela Unii w owym państwie członkowskim, a zatem o efektywny m
charakterze jego pobytu, i może iść w parze z rozwinięciem lub umocnieniem życia rodzinnego w tym państwie.
54
W sytuacji gdy przy okazji efektywnego pobytu obywatela Unii w przyjmującym państwie członkows kim
na podstawie art. 7 ust. 1 i 2 dyrektywy 2004/38 i w poszanowaniu określonych w nim warunków życie rodzinne
rozwinęło lub umocniło się w tym ostatnim państwie członkowskim, skuteczność (effet utile) praw, które dany
obywatel Unii wywodzi z art. 21 ust. 1 TFUE, wymaga, by życie rodzinne, które ów obywate l prowadził w
przyjmującym państwie członkowskim, mogło toczyć się dalej po jego powrocie do państwa członkowskiego jego
przynależności państwowej poprzez przyznanie pochodnego prawa pobytu zainteresowanemu członkowi rodziny
będącemu obywatelem państwa trzeciego. W braku takiego pochodnego prawa pobytu ów obywatel Unii zostałby
bowiem odwiedziony od opuszczenia państwa członkowskiego, którego przynależność państwową posiada, w
celu skorzystania z przysługującego mu na podstawie art. 21 ust. 1 TFUE prawa pob ytu w innym państwie
członkowskim z tego względu, że nie miałby pewności, czy po powrocie do państwa członkowskiego swego
pochodzenia mógłby dalej prowadzić wspólne życie z bliskimi członkami rodziny, rozwinięte lub umocnione w
przyjmującym państwie członkowskim (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie Eind, pkt 35, 36; a także w sprawie
Iida, pkt 70).
55
A fortiori skuteczność (effet utile) art. 21 ust. 1 TFUE wymaga, by obywatel Unii mógł po powrocie do
państwa członkowskiego, którego przynależność państwową posiada, kontynuować życie rodzinne, które
prowadził w przyjmującym państwie członkowskim, jeżeli ów obywatel i dany członek jego rodziny będący
obywatelem państwa trzeciego uzyskali w tym ostatnim państwie członkowskim prawo stałego pobytu na
podstawie, odpowiednio, art. 16 ust. 1 i 2 dyrektywy 2004/38.
56
W rezultacie to efektywny pobyt obywatela Unii i członka jego rodziny będącego obywatelem państwa
trzeciego w przyjmującym państwie członkowskim na podstawie art. 7 ust. 1 i 2 oraz art. 16 dyre ktywy 2004/ 38
i w poszanowaniu określonych w nich warunków otwiera po powrocie tego obywatela Unii do państwa
członkowskiego, którego przynależność państwową posiada, drogę do pochodnego prawa pobytu, wynikającego
z art. 21 ust. 1 TFUE, dla obywatela państwa trzeciego, z którym wspomniany obywatel Unii prowadził wspólnie
życie rodzinne w przyjmującym państwie członkowskim.
57
Do sądu odsyłającego należy zweryfikowanie, czy osoby odniesienia cudzoziemców O. i B., które są
obywatelami Unii, osiedliły się w przyjmującym państwie członkowskim, co świadczyłoby o tym, że ich pobyt
w tym państwie był efektywny, oraz czy ze względu na życie rodzinne prowadzone w związku z owym
efektywnym pobytem cudzoziemcy O. i B. korzystali z pochodnego prawa pobytu w przyjmu jącym państwie
członkowskim na podstawie art. 7 ust. 2 lub art. 16 ust. 2 dyrektywy 2004/38 i w poszanowaniu określonych w
nich warunków.
58
Należy dodać, że zakres stosowania przepisów prawa Unii nie może być rozumiany tak szeroko, by
rozciągać się na zachowania stanowiące nadużycie (zob. podobnie wyroki: z dnia 14 grudnia 2000 r. w sprawie
C‑ 110/99 Emsland‑ Stärke, Rec. s. I‑ 11569, pkt 51; z dnia 22 grudnia 2010 r. w sprawie C‑ 303/08 Bozkurt ,
Zb.Orz. s. I‑ 13445, pkt 47). Dowód istnienia takiego zachowania wymaga z jednej strony całości obiektywnych
okoliczności, z których wynika, że pomimo formalnego poszanowania warunków przewidzianych w
uregulowaniu prawa Unii cel, jakiemu służy to uregulowanie, nie został osiągnięty, a z drugiej strony –
wystąpienia subiektywnego elementu w postaci woli uzyskania korzyści wynikającej z uregulowania prawa Unii
poprzez sztuczne stworzenie przesłanek wymaganych dla jej uzyskania (wyrok z dnia 16 października 2012 r. w
sprawie C‑ 364/10 Węgry przeciwko Słowacji, pkt 58).
59
Co się tyczy kwestii, czy kumulatywny skutek poszczególnych krótkotrwałych pobytów w przyjmujący m
państwie członkowskim może uprawniać do uzyskania przez obywatela państwa trzeciego będącego członkiem
rodziny obywatela Unii pochodnego prawa pobytu po powrocie tego ostatniego do państwa członkowskiego,
którego przynależność państwową posiada, należy przypomnieć, że jedynie pobyt spełniający warunki określone
w art. 7 ust. 1 i 2 oraz w art. 16 dyrektywy 2004/38 może uprawniać do takiego prawa pobytu. W tym względzie
krótkotrwałe pobyty, takie jak weekendy lub wakacje spędzane w państwie członkowskim innym niż państwo
przynależności państwowej obywatela Unii, nawet rozpatrywane łącznie, są objęte art. 6 dyrektywy 2004/38 i nie
spełniają wskazanych powyżej warunków.
60
W odniesieniu do sytuacji cudzoziemca O., który – jak wynika z postanowienia odsyłającego – posiada
wydaną na podstawie art. 10 dyrektywy 2004/38 kartę pobytu jako członek rodziny obywatela Unii, należy
przypomnieć, że prawo Unii nie nakłada na władze państwa członkowskiego, którego przynależność państwową
posiada dany obywatel Unii, obowiązku przyznania obywatelowi państwa trzeciego będącemu członkiem rodziny
tego obywatela Unii pochodnego prawa pobytu z tego tylko względu, że w przyjmującym państwie członkows kim
ów obywatel państwa trzeciego posiadał taką ważną kartę pobytu (zob. ww. wyrok w sprawie Eind, pkt 26). W
istocie karta pobytu wydana na podstawie art. 10 dyrektywy 2004/38 ma charakter deklaratoryjny, a nie
konstytutywny (zob. wyrok z dnia 21 lipca 2011 r. w sprawie C‑ 325/09 Dias, Zb.Orz. s. I‑ 6387, pkt 49).
61
Zważywszy na ogół powyższych rozważań, odpowiedź na pytania od pierwszego do trzeciego winna
brzmieć: art. 21 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w sytuacji, w której obywatel Unii rozwin ął
lub umocnił życie rodzinne z obywatelem państwa trzeciego przy okazji odbywania na podstawie art. 7 ust. 1 i 2
lub art. 16 ust. 1 i 2 dyrektywy 2004/38 oraz w poszanowaniu określonych w nich warunków efektywnego pobytu
w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie jego przynależności państwowej, przepisy tej
dyrektywy znajdują zastosowanie przez analogię także wówczas, gdy wspomniany obywatel Unii powraca wraz
z zainteresowanym członkiem swej rodziny do państwa członkowskiego swojego pochodzenia. W rezultacie
warunki przyznania pochodnego prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego będącemu członkiem rodziny tego
obywatela Unii w państwie członkowskim pochodzenia tego ostatniego nie powinny być co do zasady bardziej
rygorystyczne niż te przewidziane przez wspomnianą dyrektywę dla przyznania poch odnego prawa pobytu
obywatelowi państwa trzeciego będącemu członkiem rodziny obywatela Unii, który skorzystał z przysługującego
mu prawa do swobodnego przemieszczania się, osiedlając się w państwie członkowskim innym niż państwo,
którego obywatelstwo posiada.
W przedmiocie pytania czwartego
62
Jak wynika z pkt 21–23 niniejszego wyroku, cudzoziemiec B. uzyskał status członka rodziny obywatela
Unii w rozumieniu art. 2 pkt 2 dyrektywy 2004/38 dopiero po zakończeniu pobytu w przyjmującym państwie
członkowskim przez osobę odniesienia cudzoziemca B.
63 Tymczasem obywatel państwa trzeciego, który nawet przez część swojego pobytu w przyjmującym państwie
członkowskim nie posiadał statusu członka rodziny w rozumieniu art. 2 pkt 2 dyrektywy 2004/38, nie mógł
skorzystać w tym państwie członkowskim z pochodnego prawa pobytu na podstawie art. 7 ust. 2 lub art. 16 ust.
2 dyrektywy 2004/38. W tych okolicznościach rzeczony obywatel państwa trzeciego nie może także powoływać
się na art. 21 ust. 1 TFUE w celu uzyskania pochodnego prawa pobytu po powrocie danego obywatela Unii do
państwa członkowskiego, którego przynależność państwową posiada.
64
W rezultacie nie ma potrzeby odpowiadania na pytanie czwarte.
Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje:
Artykuł 21 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, że w sytuacji, w której obywatel Unii rozwinął
lub umocnił życie rodzinne z obywatelem państwa trzeciego przy okazji efektywnego pobytu ‒ na podstawi e
art. 7 ust. 1 i 2 lub art. 16 ust. 1 i 2 dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29
kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się
i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniającej rozporządzenie (EWG) nr 16 12/68 i
uchylającej dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG,
90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG, oraz w poszanowaniu określonych w tych przepisach warunk ów
‒ w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie jego przynależności państwowej, przepisy tej
dyrektywy znajdują zastosowanie przez analogię także wówczas, gdy wspomniany obywatel Unii powraca
wraz z zainteresowanym członkiem swej rodziny do państwa członkowskiego swojego pochodzenia. W
rezultacie warunki przyznania pochodneg o prawa pobytu obywatel owi państwa trzeciego będącemu
członkiem rodziny tego obywatel a Unii w państwie członkowskim pochodzenia tego ostatniego nie powi nny
być co do zasady bardziej rygorystyczne niż te przewidziane przez wspomnianą dyrek tywę dla przyznani a
pochodnego prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego będącemu członkiem rodziny obywatela Unii ,
który skorzystał z przysługującego mu prawa do swobodnego przemieszczania się, osiedlając się w państwi e
członkowskim innym niż państwo, którego obywatelstwo posiada.
WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)
z dnia 10 października 2013 r.(*)
W sprawie C‑ 86/12
mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym,
złożony przez Cour administrative (Luksemburg) postanowieniem z dnia 16 lutego 2012 r., które wpłynęło do
Trybunału w dniu 20 lutego 2012 r., w postępowaniu
Adzo Domenyo Alokpa,
Jarel Moudoul ou,
Eja Moudoulou
przeciwko
Ministre du Travail, de l’Emploi et de l’Immigration,
TRYBUNAŁ (druga izba),
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 21 marca 2013 r.,
wydaje następujący
Wyrok
Postępowanie przed sądem krajowym i pytanie prejudycjalne
11
Adzo Domenyo Alokpa, obywatelka Togo, w dniu 21 listopada 2006 r. złożyła w organach luksemburskich
wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej w rozumieniu loi du 5 mai 2006 relative au droit d’asile et à des
formes complémentaires de protection (ustawy z dnia 5 maja 2006 r. o prawie azylu i uzupełniających formach
ochrony, Mémorial A 2006, s. 1402). Wniosek ten został przez te organy oddalony, a właściwa decyzja została
utrzymana w mocy przez luksemburskie sądy.
12
W związku z tym A.D. Alokpa złożyła w tych organach wniosek o zgodę na pobyt tolerowany. Wprawdzie
początkowo w przedmiocie tego wniosku wniosek również wydano decyzję odmowną, jednak sprawa została
ponownie rozpatrzona i – wobec urodzenia przez zainteresowaną w Luksemburgu, w dniu 17 sierpnia 2008 r.,
bliźniąt oraz wobec faktu, że powinny one być objęte opieką uwzględniającą okoliczność, że urodziły się
przedwcześnie – taki status został A.D. Alokpie przyznany do dnia 31 grudnia 2008 r.
13
Przy sporządzaniu aktów urodzenia dzieci A.D. Alokpy zostały one uznane przez obywatela francuskiego
J. Moudoulou. Posiadają one francuską przynależność państwową, a w dniach 15 maja i 4 czerwca 2009 r. zostały
im wydane paszporty i krajowe francuskie dokumenty tożsamości.
14
W międzyczasie złożony przez A.D. Alokpę wniosek o przedłużenie pobytu tolerowanego został przez
organy luksemburskie oddalony, zdecydowały one jednak o zawieszeniu do dnia 5 czerwca 2010 r. wykonania
decyzji o wydaleniu. Zawieszenie to nie zostało później przedłużone.
15 W dniu 6 maja 2010 r. A.D. Alokpa złożyła wniosek o zezwolenie na pobyt zgodnie z ustawą o swobodnym
przepływie. W odpowiedzi na wezwanie jej przez ministra do uzupełnienia informacji wskazała ona, że nie może
osiedlić się wraz z dziećmi na terytorium francuskim, gdzie zamieszkuje ojciec dzieci, z tego powodu, że nie
utrzymuje z nim żadnych relacji, a dzieci wymagają opieki medycznej w Luksemburgu ze względu na
przedwczesne urodzenie. Decyzją z dnia 14 października 2010 r. minister oddalił ten wnio sek.
16
W myśl tej decyzji przede wszystkim prawo pobytu członków rodziny obywatela Unii jest ograniczone do
tych bezpośrednich wstępnych, którzy są na jego utrzymaniu, a zatem A.D. Alokpa nie spełnia tego wymogu.
Ponadto dzieci A.D. Alokpy nie spełniają też wymogów ustanowionych w art. 6 ust. 1 ustawy o swobodnym
przepływie. Ponadto w decyzji wskazano, że opieka medyczna nad dziećmi może być w pełni zapewniona we
Francji oraz że A.D. Alokpa nie spełnia też przesłanek wymaganych w ramach pozostałych ka tegorii pobytu
objętych tą ustawą.
17
Adzo Domenyo Alokpa, działając w imieniu własnym i swoich dwojga dzieci, odwołała się od decyzji
ministra do tribunal administratif (sądu administracyjnego) (Luksemburg). Wyrokiem z dnia 21 września 2011 r.
sąd ten oddalił odwołanie jako bezzasadne. Skargą złożoną w dniu 31 października 2011 r. A.D. Alokpa wniosła
od tego wyroku apelację do sądu odsyłającego.
18
Ten ostatni sąd zauważa, iż poza sporem jest, że dzieci A.D. Alokpy nigdy nie doświadczyły życia
rodzinnego z ojcem, który ograniczył się do zgłoszenia ich urodzenia i spowodowania, że możliwe stało się
wydanie dotyczących dzieci francuskich dokumentów tożsamości. Sąd ten stwierdza też, że A.D Alokpa i jej
dzieci w rzeczywistości, po przedłużonym pobycie na oddziale dla noworodków, prowadzą wspólne życie
rodzinne w ośrodku opiekuńczym oraz że, ściśle rzecz ujmując, dzieci nie wykonywały przysługującego im prawa
do swobodnego przemieszczania się.
19
W tych okolicznościach Cour administrative postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału
z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy wykładni art. 20 TFUE, w razie potrzeby w związku z art. 20, 21, 24, 33 i 34 Karty praw podstawowych
[Unii Europejskiej] – każdy z tych przepisów z osobna lub rozpatrywane łącznie – należy dokonywać w ten
sposób, że sprzeciwia się on temu, by państwo członkowskie, po pierwsze, odmówiło obywatelowi państwa
trzeciego, który [posiada na swoim wyłącznym utrzymaniu małe dzieci będące obywatelami] Unii, prawa pobytu
w państwie członkowskim zamieszkania tych dzieci, w którym żyją wspólnie z nim od urodzenia, ale którego
obywatelstwa nie posiadają, a po drugie, odmówiło temu obywatelowi państwa trzeciego zezwolenia na pobyt i,
co więcej, zezwolenia na pracę?
Czy należy uznać, że takie decyzje mogą pozbawić te dzieci w ich państwie zamieszkania, w którym żyją od
urodzenia, możliwości skutecznego korzystania z istoty praw związanych ze statusem obywatela Unii również w
określonych okolicznościach, gdy ich drugi wstępny w linii prostej, z którym nigdy nie miały one wspólnego
życia rodzinnego, zamieszkuje w innym państwie Unii, którego jest obywatelem?”.
W przedmiocie pytania prejudycjalnego
20
Tytułem wstępu należy stwierdzić, że nawet jeśli sąd odsyłający ograniczył swe pytania do wykładni art.
20 TFUE, to okoliczność tego rodzaju nie stanowi przeszkody dla dostarczenia mu przez Trybunał wszystkich
elementów wykładni prawa Unii, które mogą być użyteczne dla rozstrzygnięcia zawisłej przed nim sprawy, bez
względu na to, czy sąd ten zawarł owe kwestie w treści swych pytań (zob. podobnie wyrok z dnia 5 maja 2011 r.
w sprawie C‑ 434/09 McCarthy, Zb.Orz. s. I‑ 3375, pkt 24 i przytoczone tam orzecznictwo).
21
Tak więc przedłożone przez sąd odsyłający pytanie należy rozumieć w ten sposób, że zmierza ono
zasadniczo do ustalenia, czy w sytuacji takiej, jaka ma miejsce w postępowaniu głównym, wykładni art. 20 TFUE
i art. 21 TFUE trzeba dokonać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie
odmówiło prawa pobytu na swoim terytorium obywatelowi państwa trzeciego, jeżeli obywatel ten ma na swoim
wyłącznym utrzymaniu małe dzieci będące obywatelami Unii, przebywające wraz z nim od urodzenia w tym
państwie członkowskim, mimo iż nie posiadają obywatelstwa tego p aństwa członkowskiego ani nie skorzystały
ze swego prawa do swobodnego przemieszczania się.
22
W tej kwestii należy przypomnieć, że ewentualne prawa przyznane obywatelom państw trzecich przez
przepisy prawa Unii dotyczące obywatelstwa Unii są nie prawami własnymi tych obywateli, lecz prawami
pochodnymi, wynikającymi ze skorzystania ze swobody przemieszczania się przez obywatela Unii. Cel i
uzasadnienie rzeczonych praw pochodnych, w szczególności prawa wjazdu i pobytu członków rodziny obywatela
Unii, opierają się na stwierdzeniu, że odmowa ich uznania mogłaby naruszać swobodę przemieszczania się tego
obywatela, zniechęcając go do korzystania z przysługującego mu prawa wjazdu i prawa pobytu na terytorium
przyjmującego państwa członkowskiego (zob. podobnie wyrok z dnia 8 maja 2013 r. w sprawie C‑ 87/ 12
Ymeraga i Ymeraga-Tafarshiku, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo ).
23
Należy również podkreślić, że istnieją sytuacje odznaczające się tym, że nawet jeżeli są one regulowane
przepisami należącymi a priori do kompetencji państw członkowskich, a mianowicie przepisami dotyczącymi
prawa wjazdu i pobytu obywateli państw trzecich wykraczającego poza zakres stosowania przepisów prawa
wtórnego, które pod pewnymi warunkami przewidują przyznanie takich praw, pozostają one w swoistym związku
ze swobodą przemieszczania się obywatela Unii, która to swoboda – aby nie doszło do jej naruszenia – stoi na
przeszkodzie temu, by rzeczonym obywatelom państw trzecich można było odmówić prawa wjazdu i pobytu na
terytorium państwa członkowskiego, w którym przebywa dany obywatel Unii (zob. ww. wyrok w sprawie
Ymeraga i Ymeraga-Tafarshiku, pkt 37).
24
W niniejszej sprawie należy w pierwszej kolejności wskazać, że A.D. Alokpy nie można uzn ać za
beneficjenta dyrektywy 2004/38 w rozumieniu jej art. 3 ust. 1.
25
Z orzecznictwa Trybunału wynika bowiem, że status członka rodziny pozostającego „na utrzymaniu ”
obywatela Unii, któremu przysługuje prawo pobytu, wiąże się z sytuacją faktyczną, która charakteryzuje się tym,
iż utrzymanie materialne członka rodziny jest zapewnione przez uprawnionego do prawa pobytu, w związku z
czym w przypadku sytuacji odwrotnej, a mianowicie gdy to uprawniony do prawa pobytu pozostaje na utrzymaniu
obywatela państwa trzeciego, ten ostatni nie może powoływać się na cechę wstępnego „na utrzymaniu ”
wspomnianego uprawnionego w rozumieniu dyrektywy 2004/38 w celu skorzystania z prawa pobytu w
przyjmującym państwie członkowskim (wyrok z dnia 8 listopada 2012 r. w sprawie C‑ 40/11 Iida, dotychczas
nieopublikowany w Zbiorze, pkt 55).
26
W niniejszej sprawie to uprawnieni do pobytu, mianowicie synowie A.D. Alokpy, pozostają w
rzeczywistości na jej utrzymaniu, a zatem zainteresowana nie może powoływać się na status wstęp nego
pozostającego na ich utrzymaniu w rozumieniu dyrektywy 2004/38.
27
Jednak w sytuacji podobnej do tej, która ma miejsce w postępowaniu głównym, gdy obywatel Unii urodził
się w przyjmującym państwie członkowskim i nie korzystał ze swego prawa do swobodnego przemieszczania się,
Trybunał stwierdził, że wyrażenie „dysponują” koniecznymi środkami, figurujące w przepisie analogicznym do
art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2004/38, należy rozumieć w ten sposób, że obywatele Unii powinni mieć w
dyspozycji takie środki, przy czym przepis ten nie wprowadza żadnych wymogów dotyczący ch pochodzenia tych
środków; w szczególności mogą być one dostarczane przez obywatela państwa trzeciego, rodzica danych
obywateli będących małymi dziećmi (zobacz podobnie, w odniesieniu do instrumentów prawa Unii
poprzedzających tę dyrektywę, wyrok z dnia 19 października 2004 r. w sprawie C‑ 200/02 Zhu i Chen, Zb.Orz.
s. I‑ 9925, pkt 28, 30).
28
W konsekwencji stwierdzono, że odmówienie rodzicowi, obywatelowi państwa członkowskiego lub
państwa trzeciego, sprawującemu rzeczywiście opiekę nad małoletnim ob ywatelem Unii, możliwoś ci
przebywania z tym dzieckiem w przyjmującym państwie członkowskim, pozbawiałoby wszelkiej skuteczności
(effet utile) prawa pobytu tego ostatniego, jako że korzystanie z prawa pobytu przez małe dziecko w sposób
nieunikniony pociąga za sobą prawo tego dziecka do towarzystwa osoby rzeczywiście sprawującej nad nim
opiekę, a zatem osoba ta powinna mieć możliwość zamieszkania z nim w przyjmującym państwie członkows kim
w okresie jego tam pobytu (zob. ww. wyroki: w sprawie Zhu i Chen, pkt 45; a także w sprawie Iida, pkt 69).
29
Tak więc skoro art. 21 TFUE oraz dyrektywa 2004/38 przyznają prawo pobytu w przyjmującym państwie
członkowskim będącemu małym dzieckiem małoletniemu obywatelowi innego państwa członkowskiego, który
spełnia wymogi z art. 7 ust. 1 lit. b) tej dyrektywy, to te same przepisy umożliwiają rodzicowi, który rzeczywiście
sprawuje pieczę nad tym obywatelem, przebywanie z nim w przyjmującym państwie członkowskim (zob.
podobnie ww. wyrok w sprawie Zhu i Chen, pkt 46, 47).
30
W niniejszej sprawie do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy dzieci A.D. Alokpy spełniają wymog i
ustanowione w art. 7 ust. 1 dyrektywy 2004/38, a tym samym czy przysługuje im prawo pobytu w przyjmujący m
państwie członkowskim na podstawie art. 21 TFUE. W szczególności sąd ten powinien ustalić, czy dzieci te
posiadają – samodzielnie lub za pośrednictwem ich matki – wystarczające środki i pełne ubezpieczenie zdrowotne
w rozumieniu art. 7 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2004/38.
31 Jeżeli wymogi ustanowione w art. 7 ust. 1 dyrektywy 2004/38 nie zostały spełnione, to art. 21 TFUE należy
interpretować w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie temu, by odmówić A.D. Alokpie prawa pobytu na
terytorium luksemburskim.
32
W drugiej kolejności, jeżeli chodzi o art. 20 TFUE, Trybunał stwierdził, że istnieją sytuacje bardzo
szczególne, w których na zasadzie wyjątku – mimo że prawo wtórne dotyczące prawa pobytu obywateli państw
trzecich nie podlega zastosowaniu i mimo że dany obywatel Unii nie skorzystał z przysługującej mu swobody
przemieszczania się – nie powinno się odmówić prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego będącemu
członkiem rodziny wspomnianego obywatela z uwagi na to, że w przeciwnym wypadku naruszona zostałaby
skuteczność (effet utile) obywatels twa Unii, z którego taki obywatel korzysta, jeżeli w konsekwencji takiej
odmowy byłby on w rzeczywistości zmuszony do opuszczenia terytorium Unii, rozpatrywanego jako całość, gdyż
w ten sposób zostałby pozbawiony możliwości skutecznego skorzystania z istot y praw przyznanych przez status
obywatela Unii (zob. ww. wyroki: w sprawie Iida, pkt 71; a także Ymeraga i Ymeraga-Tafarshiku, pkt 36).
33
Tak więc, jeżeli sąd odsyłający stwierdzi, że art. 21 TFUE nie stoi na przeszkodzie temu, by odmówić A.D.
Alokpie prawa pobytu na terytorium luksemburskim, to sąd ten powinien również sprawdzić, czy takie prawo nie
mogłoby jej jednak zostać przyznane na zasadzie wyjątku z uwagi na to, że w przeciwnym wypadku naruszona
zostałaby skuteczność (effet utile) obywatelstwa Unii przysługującego dzieciom zainteresowanej, jako że w
konsekwencji takiej odmowy dzieci te byłyby w rzeczywistości zmuszone do opuszczenia terytorium Unii
rozpatrywanego jako całość i pozbawione w ten sposób możliwości skutecznego skorzystania z istoty praw
przyznanych przez ten status.
34
W tej kwestii należy stwierdzić, że – jak wskazał rzecznik generalny w pkt 55, 56 opinii – A.D. Alokpa,
jako matka Jarela i Eji Moudoulou oraz osoba samodzielnie sprawująca nad nimi rzeczywistą pieczę od dnia ich
urodzenia, mogłaby korzystać z prawa pochodnego do towarzyszenia im i przebywania z nimi na terytorium
francuskim.
35
Wynika stąd, że co do zasady odmowa ze strony organów luksemburskich przyznania A.D. Alokpie prawa
pobytu nie może wywoływać skutku w postaci zobowiązania jej dzieci do opuszczenia terytorium Unii,
rozpatrywanego jako całość. Do sądu odsyłającego należy jednak ustalenie, w świetle wszystkich okoliczności
sporu w postępowaniu głównym, czy tak jest w istocie.
36
W świetle ogółu powyższych rozważań na przedłożone Trybunałowi pytanie należy udzielić następującej
odpowiedzi: w sytuacji takiej, jaka ma miejsce w postępowaniu głównym, wykładni art. 20 TFUE i 21 TFUE
należy dokonywać w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie odmówiło
prawa pobytu na swoim terytorium obywatelowi państwa trzeciego, który to obywatel ma na swoim wyłączny m
utrzymaniu małe dzieci będące obywatelami Unii, przebywające wraz z nim od urodzenia w tym państwie
członkowskim, mimo iż nie posiadają obywatelstwa tego państwa członkowskiego ani nie skorzystały ze swego
prawa do swobodnego przemieszczania się, o ile rzeczeni obywatele Unii nie spełniają wymogów ustanowionych
w dyrektywie 2004/38 lub taka odmowa nie pozbawia tych obywateli możliwości skutecznego skorzystania z
istoty praw przyznanych przez status obywatela Unii. Dokonanie stosownych ustaleń należy do sądu
odsyłającego.
Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje:
W sytuacji takiej, jaka ma miejsce w pos tępowaniu głównym, wykładni art. 20 TFUE i 21 TFUE należy
dokonywać w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie odmówiło prawa
pobytu na swoim terytorium obywatelowi państwa trzeciego, który to obywatel ma na swoim wyłączny m
utrzymaniu małe dzieci będące obywatelami Unii, przebywające wraz z nim od urodzenia w tym państwi e
członkowskim, mimo iż nie posiadają obywatelstwa tego państwa członkowskiego ani nie skorzystały ze
swego prawa do swobodneg o przemieszczania się, o ile rzeczeni obywatele Unii nie spełniają wymog ó w
ustanowionych w dyrektywie 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w
sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na
terytorium państw członkowskich, zmieniającej rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylającej dyrek tywy
64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG,
90/365/EWG i 93/96/EWG, lub taka odmowa nie pozbawia tych obywateli możliwości skutecznego
skorzystania z istoty praw przyznanych przez status obywatela Unii. Dokonanie stosownych ustaleń należy
do sądu odsyłającego.
WYROK TRYBUNAŁU (trzecia izba)
z dnia 18 lipca 2013 r.(*)
W sprawach połączonych C‑ 523/11 i C‑ 585/11
mających za przedmiot wnioski o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym,
złożone przez Verwaltungsgericht Hannover (Niemcy) i Verwaltungsgericht Karlsruhe (Niemcy )
postanowieniami, odpowiednio, z dnia 5 października i 16 listopada 2011 r., które wpłynęły do Trybunału w
dniach 13 października i 24 listopada 2011 r., w postępowaniach:
Laurence Prinz
przeciwko
Region Hannover (C‑ 523/11),
oraz
Philipp Seeberger
przeciwko
Studentenwerk Heidelberg (C‑ 585/11),
TRYBUNAŁ (trzecia izba),
po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 21 lutego 2013 r.,
wydaje następujący
Wyrok
Okoliczności powstania sporów i pytania prejudycjalne
Sprawa C ‑ 523/11
6
Laurence Prinz, urodzona w 1991 r. w Niemczech, mieszkała ze swoją rodziną przez dziesięć lat w Tunezji,
gdzie jej ojciec był zatrudniony przez niemieckie przedsiębiorstwo. Po powrocie do Niemiec w styczniu 2007 r.
zainteresowana ukończyła szkołę we Frankfurcie (Niemcy), gdzie uzyskała maturę („Abitur”) w czerwcu 2009 r.
Następnie rozpoczęła studia na uniwersytecie Erazma w Rotterdamie (Niderlandy) w dniu 1 września 2009 r.
7
W odpowiedzi na wniosek o przyznanie stypendium edukacyjnego na rok akademicki 2009/2010, złożony
przez L. Prinz w dniu 18 sierpnia 2009 r., decyzją z dnia 30 kwietnia 2010 r. Region Hannover przyznał to
stypendium na okres od września 2009 r. do sierpnia 2010 r.
8
Natomiast złożony przez L. Prinz wniosek o przyznanie stypendium na rok akademicki 2010/2011 został
oddalony decyzją z dnia 4 maja 2010 r. na tej podstawie, iż zainteresowana, nie spełniając warunku zamieszkan ia
określonego w BAföG, nie mogła ubiegać się o stypendium edukacyjne na czas nieograniczony, gdy ż na mocy §
16 ust. 3 tej ustawy jej prawa były ograniczone do jednego roku.
9
W dniu 1 czerwca 2010 r. L. Prinz wniosła skargę na tę decyzję. Argumentowała, że spełnia powyższy
warunek, ponieważ zamieszkiwała w Niemczech od września 1993 r. do kwietnia 1994 r. i od stycznia 2007 r. do
sierpnia 2009 r., czyli przez okres trzech lat i czterech miesięcy. Twierdziła ona także, że warunek stałego
zamieszkania określony w BAföG jest sprzeczny z art. 21 TFUE, i powołała się na więzi, jakie łączą ją z tym
państwem członkowskim, podkreślając, że tam się urodziła, że jest narodowości niemieckiej, że opuściła kraj
tylko z powodu zawodowego przeniesienia swojego ojca i że zawsze zachowywała więź z państwem swojego
pochodzenia. Zdaniem L. Prinz pobyt przez dodatkowe cztery miesiące nie wzmocniłby tej więzi w sposób
znaczący.
10
Region Hannover twierdzi, że minimalny okres trzech lat przewidziany w § 16 ust. 3 BAföG musi być
okresem ciągłym. Ustawa ta nie narusza w żaden sposób prawa Unii w przedmiocie swobody przemieszczan ia
się i pobytu, gdyż prawo to nie nakłada na państwa członkowskie żadnego zobowiązania do nieograniczonego
wypłacania stypendiów własnym obywatelom.
11 Sąd odsyłający zastanawia się nad zgodnością z prawem Unii warunku zamieszkania takiego jak ten sporny
w postępowaniu głównym. Uważa on, że tak jak warunek mający zastosowanie przed wejściem w życie
dwudziestej drugiej ustawy zmieniającej ustawę federalną o wspieraniu kształcenia indywidualnego, to znaczy
wymóg uczęszczania do niemieckiej placówki edukacyjnej przez co najmniej rok, również wymóg sporny w
postępowaniu głównym może zniechęcać obywatela Unii do rozpoczęcia studiów w innym państwie
członkowskim, gdyż po upływie roku nie przysługiwałoby mu już stypendium edukacyjne. Według tego sądu, o
ile państwo członkowskie może zasadnie zdecydować się na przyznawanie stypendiów edukacyjnych jedynie
studentom, którzy wykażą określony stopień zintegrowania ze społeczeństwem tego państwa członkowskiego, o
tyle kryterium ciągłego pobytu przez trzy lata w Niemczech przed rozpoczęciem pobytu za granicą nie jest
odpowiednie do wykazania tej integracji.
12
W tych okolicznościach Verwaltungsgericht Hannover (sąd administracyjny w Hanowerze) postanowił
zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy ma miejsce nieuzasadnione z punktu widzenia prawa [Unii] ograniczenie przyznanego obywatelom Unii
przez art. 20 [TFUE] i 21 TFUE prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu, jeżeli obywatelce
niemieckiej, która ma stałe miejsce zamieszkania w kraju i pobiera naukę w placówce edukacyjnej w państwie
członkowskim Unii Europejskiej, stypendium edukacyjne jest przyznawane zgodnie z [BAföG] na pobieranie
nauki w tej zagranicznej placówce jedynie na okres roku, ponieważ w momencie rozpoczęcia pobytu za granicą
nie miała ona miejsca stałego zamieszkania w kraju od co najmniej trzech lat?”.
Sprawa C ‑ 585/11
13
Philipp Seeberger, urodzony w Niemczech w 1983 r., do 1994 r. mieszkał ze swoimi rodzicami, również
obywatelami niemieckimi. Uczęszczał do szkoły podstawowej w Monachium (Niemcy) w latach 1989‒1994, a
następnie do liceum. Od 1994 r. do grudnia 2005 r. zainteresowany mieszkał z rodzicami na Majorce (Hiszpania),
gdzie jego ojciec prowadził indywidualną działalność gospodarczą w zakresie doradztwa gospodarczego.
14 W styczniu 2006 r. rodzice P. Seebergera osiedlili się w Kolonii (Niemcy). Chociaż P. Seeberger zameldował
się w Monachium dopiero w dniu 26 października 2009 r., twierdzi on, że od stycznia 2006 r. jego stałe miejsce
zamieszkania znajdowało się w Niemczech.
15
We wrześniu 2009 r. P. Seeberger podjął studia ekonomiczne na uniwersytecie Balearów w Palma de
Mallorca (Hiszpania) i wystąpił do Studentenwerk z wnioskiem o przyznanie stypendium na te studia.
16
Studentenwerk oddalił ten wniosek na tej podstawie, iż fakt, że zainteresowany nie spełniał warunku
zamieszkania przewidzianego w § 16 ust. 3 BAföG, uniemożliwiał skorzystanie przez niego z tego stypendium
na podstawie § 5 ust. 2 zdanie pierwsze pkt 3 tej ustawy.
17
Powołując się na swoje, jako obywatela Unii, prawo do swobodnego przemieszczania się, P. Seeberger
wniósł od tej decyzji odwołanie, które zostało oddalone przez Studentenwerk decyzją z dnia 14 czerwca 2010 r.
18 W skardze wniesionej do Verwaltungsgericht Karlsruhe (sądu administracyjnego w Karlsruhe) P. Seeberger
twierdził, że warunek zamieszkania przewidziany w § 16 ust. 3 BAföG naruszał jego prawo do swobodnego
przemieszczania się, gdyż zobowiązywał go albo do rezygnacji ze stałego miejsca zamieszkania w innym
państwie członkowskim, albo do przeniesienia w odpowiednim czasie stałego miejsca zamieszkania z powrotem
do Niemiec, ponieważ w przeciwnym razie nie zostałoby mu przyznane stypendium edukacyjne na studia
odbywane w Hiszpanii. W tym względzie P. Seeberger podkreśla, że jego przyjęcie na studia wyższe jest
uznawane tylko w Hiszpanii i że całe swe studia pragnie on odbyć w tym państwie członkowskim.
19
Studentenwerk argumentuje, że ponieważ obowiązek posiadania miejsca zamieszkania przewidziany w
BAföG w równym stopniu dotyczy wszystkich obywateli, może on znaleźć zastosowanie także wobec obywateli
Unii pochodzących z innych państw członkowskich, którzy skorzystali z prawa do swobodnego przemieszczania.
Obowiązek ten jest jedynie konkretnym przejawem uprawnionego interesu, jaki państwo członkowskie
wypłacające świadczenia socjalne ma w tym, aby świadczenia te, przyznawane ze środków publicznych
finansowanych z podatków, były zastrzeżone dla tych kategorii osób, które mogą wykazać minimalny związek
łączący je z państwem członkowskim udzielającym świadczeń.
20
W postanowieniu odsyłającym Verwaltungsgericht Karlsruhe stwierdza, że sporny w postępowaniu
głównym warunek zamieszkania nie ma zastosowania do stypendium edukacyjnego na kształcenie w Niemczech .
Wskazuje, że ów warunek zamieszkania może, z uwagi na osobiste niedogodności, dodatkowe koszty i
ewentualne opóźnienia, z jakimi się łączy, zniechęcać obywateli Unii do opuszczania Niemiec celem odbycia
studiów w innym państwie członkowskim. Sąd ten ma wątpliwości, czy jest uzasadniony wymóg, aby ubiegający
się o stypendium w momencie rozpoczynania nauki miał miejsce zamieszkania w Niemczech od co na jmniej
trzech lat, i zastanawia się, czy nie należy uznać, że w niniejszej sprawie zachodzi określony stopień zintegrowania
ze społeczeństwem tego państwa członkowskiego, którego państwo to mogłoby słusznie wymagać, z tego
względu, że wnioskodawca, obywatel niemiecki, był wychowywany przez swoich rodziców w Niemczech i tam
ukończył szkołę do momentu przejścia do szóstej klasy, kiedy to w dwunastym roku życia przeprowadził się z
rodziną, ponieważ jego ojciec skorzystał ze swoich praw wynikających z art. 45 TFUE i 49 TFUE. Według tego
sądu kryterium oparte na określonej dacie i na okresie trzech lat poprzedzających rozpoczęcie studiów za granicą
a priori wydaje się mało przydatne do wykazania wymaganej integracji.
21
W tych okolicznościach Verwaltungsgericht Karlsruhe postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do
Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:
„Czy prawo Unii sprzeciwia się przepisom krajowym, które odmawiają przyznania stypendium edukacyjnego na
studia w innym państwie członkowskim wyłącznie z tego powodu, że uczący się, który skorzystał z prawa do
swobodnego przemieszczania się, na początku studiów nie miał stałego miejsca zamieszkania od co najmniej
trzech lat w państwie członkowskim pochodzenia?”.
W przedmiocie pytań prejudycjalnych
22
W pytaniach tych, które należy rozpatrzyć łącznie, sądy odsyłające zmierzają w istocie do ustalenia, czy
art. 20 TFUE i 21 TFUE należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one przepisom państwa
członkowskiego, które poddają przyznanie, na okres przekraczający jeden rok, stypendium edukacyjnego z tytułu
odbywania studiów za granicą pojedynczemu warunkowi – takiemu jak ten przewidziany w § 16 ust. 3 BAföG –
wymagającemu od wnioskodawcy posiadania stałego miejsca zamieszkania w rozumieniu tej ustawy na
terytorium kraju przez co najmniej trzy lata przed rozpoczęciem tych studiów.
23
Przede wszystkim należy przypomnieć, że jako obywatele niemieccy L. Prinz i P. Seeberger korzystają na
mocy z art. 20 ust. 1 TFUE ze statusu obywateli Unii i w związku z tym mogą powoływać się na prawa wynikające
z posiadania tego statusu, w razie potrzeby również wobec swego państwa członkowskiego pochodzenia (zob.
wyroki: z dnia 26 października 2006 r. w sprawie C‑ 192/05 Tas‑ Hagen i Tas, Zb.Orz. s. I‑ 10451, pkt 19; a
także z dnia 23 października 2007 r. w sprawach połączonych C‑ 11/06 i C‑ 12/06 Morgan i Bucher, Zb.Orz. s.
I‑ 9161, pkt 22).
24
Jak Trybunał orzekał już wielokrotnie, status obywatela Unii powinien stanowić podstawowy status
obywateli państw członkowskich, pozwalający tym spośród nich, którzy znajdują się w tej samej sytuacji, na
korzystanie w zakresie zastosowania ratione materiae traktatu FUE – z zastrzeżeniem wyjątków wyraźnie w tym
względzie przewidzianych – z takiego samego traktowania z punktu widzenia prawa bez względu na ich
przynależność państwową (wyroki: z dnia 20 września 2001 r. w sprawie C‑ 184/99 Grzelczyk, Rec. s. I‑ 6193,
pkt 31; z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie C‑ 224/98 D’Hoop, Rec. s. I‑ 6191, pkt 28; z dnia 21 lutego 2013 r. w
sprawie C‑ 46/12 N., pkt 27).
25 Do sytuacji podlegających prawu Unii należy zaliczyć te związane z korzystaniem z podstawowych swobód
zagwarantowanych przez traktat, w szczególności w zakresie swobody przemieszczania się i pobytu na terytorium
państw członkowskich, nadanej przez art. 21 TFUE (ww. wyrok w sprawie Tas ‑ Hagen i Tas, pkt 22; wyrok z
dnia 11 września 2007 r. w sprawie C‑ 76/05 Schwarz i Gootjes‑ Schwarz, Zb.Orz. s. I‑ 6849, pkt 87 i
przytoczone tam orzecznictwo; a także ww. wyrok w sprawach połączonych Morgan i Bucher, pkt 23).
26
W tym względzie należy przypomnieć, że – jak podnieśli rząd niemiecki i Komisja – o ile państwa
członkowskie zachowują kompetencje, na podstawie art. 165 ust. 1 TFUE, w zakresie treści nauczania i
organizacji ich systemów edukacyjnych, o tyle kompetencje te powinny być wykonywane z poszanowaniem
prawa Unii, a zwłaszcza postanowień traktatu odnoszących się do swobody przemieszczania się i pobytu na
terytorium państw członkowskich, nadanej przez art. 21 ust. 1 TFUE (zob. ww. wyrok w sprawach połączonych
Morgan i Bucher, pkt 24 i przytoczone tam orzecznictwo).
27
Należy następnie wskazać, że uregulowanie krajowe, które stawia w mniej korzystnej sytuacji niektórych
obywateli danego kraju z tego tylko powodu, że skorzystali oni ze swobody przemieszczania się i pobytu w innym
państwie członkowskim, stanowi ograniczenie swobód gwarantowanych przez art. 21 ust. 1 TFUE każdemu
obywatelowi Unii (zob. wyrok z dnia 18 lipca 2006 r. w sprawie C‑ 406/04 De Cuyper, Zb.Orz. s. I‑ 6947, pkt
39; ww. wyroki: w sprawie Tax‑ Hagen i Tas, pkt 31; a także w sprawach połączonych Morgan i Bucher, pkt 25).
28
Uprawnienia przyznane przez traktat w dziedzinie swobodnego przemieszczania się obywateli Unii nie
byłyby bowiem w pełni skuteczne, jeżeli obywatel państwa członkowskiego mógłby zostać odwiedziony od
skorzystania z nich przez przeszkody wynikające z jego pobytu w innym państwie członkowskim za sprawą
przepisów prawnych państwa członkowskiego jego pochodzenia, powodujących zaistnienie niekorzystnej dla
niego sytuacji z tego tylko względu, że z nich skorzystał (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie D’Hoop, pkt 31;
wyrok z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑ 224/02 Pusa, Rec. s. I‑ 5763, pkt 19; a także ww. wyrok w
sprawach połączonych Morgan i Bucher, pkt 26).
29
Aspekt ten jest szczególnie ważny w dziedzinie edukacji ze względu na cele realizowane prze z art. 6 lit. e)
TFUE i art. 165 ust. 2 tiret drugie TFUE, a mianowicie w szczególności sprzyjanie mobilności studentów i
nauczycieli (zob. ww. wyrok w sprawie D’Hoop, pkt 32; wyrok z dnia 7 lipca 2005 r. w sprawie C-147/03 Komisja
przeciwko Austrii, Rec. s. I-5969, pkt 44; a także ww. wyrok w sprawach połączonych Morgan i Bucher, pkt 27).
30 Wynika z tego, że jeżeli państwo członkowskie ustanawia system stypendiów edukacyjnych umożliwiający
osobom uczącym się korzystanie z nich w sytuacji, w której od bywają kształcenie w innym państwie
członkowskim, to musi zapewnić, aby zasady przyznawania tej pomocy nie tworzyły nieuzasadnionego
ograniczenia prawa do przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich przewidzianego w art.
21 TFUE (zob. ww. wyrok w sprawach połączonych Morgan i Bucher, pkt 28).
31 Należy stwierdzić, że warunek nieprzerwanego zamieszkiwan ia przez okres trzech lat, taki jak przewidzian y
w § 16 ust. 3 BAföG, nawet jeśli ma zastosowanie w sposób niezróżnicowany do obywate li niemieckich i innych
obywateli Unii, stanowi ograniczenie swobody przemieszczania się i pobytu, z której obywatele Unii korzystają
na mocy art. 21 TFUE.
32
Ograniczenie takie może zniechęcać obywateli danego kraju, takich jak strony skarżące w post ępowaniu
głównym, do skorzystania ze swobody przemieszczania się i pobytu w innym państwie członkowskim z uwagi na
skutki, jakie owo skorzystanie z tej swobody może mieć dla ich prawa do stypendium edukacyjnego.
33
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem uregulowanie, które może ograniczyć zagwarantowaną w traktacie
podstawową swobodę, może być uzasadnione w świetle prawa Unii jedynie wtedy, gdy jest oparte na
obiektywnych względach interesu ogólnego niezwiązanych z przynależnością państwową zainteresowanyc h osób
i gdy jest proporcjonalne do słusznego celu, jaki realizuje prawo krajowe (zob. ww. wyroki: w sprawie De Cuyper,
pkt 40; w sprawie Tas‑ Hagen i Tas, pkt 33; a także w sprawach połączonych Morgan i Bucher, pkt 33). Z
orzecznictwa Trybunału wynika również, że przepis jest proporcjonalny, gdy pozostając zdatny do osiągnięcia
zamierzonego celu, nie wykracza poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia (ww. wyroki: w sprawie De
Cuyper, pkt 42; w sprawach połączonych Morgan i Bucher, pkt 33; a także wyrok z dnia 13 grudnia 2012 r. w
sprawie C‑ 379/11 Caves Krier Frères, pkt 48 i przytoczone tam orzecznictwo).
34
W niniejszych sprawach rząd niemiecki argumentuje, że BAföG jest oparta na obiektywnych względach
interesu ogólnego. Paragraf 16 ust. 3 tej us tawy pozwala bowiem na zagwarantowanie, aby stypendium
edukacyjne na całe studia za granicą było wypłacane wyłącznie uczącym się, którzy wykazali dostateczny stopień
zintegrowania ze społeczeństwem niemieckim. Istnienie minimalnego progu integracji pozwala zatem zachować
krajowy system stypendiów edukacyjnych na studia za granicą, chroniąc państwo udzielające świadczeń przed
nadmiernym obciążeniem ekonomicznym.
35
Według tego rządu słuszne jest więc udzielanie wsparcia finansowego na odbywanie całych s tudiów za
granicą jedynie uczącym się, którzy wykazują dostateczną więź z Niemcami, przy czym dowodem tego jest
nieodmiennie fakt, iż osoba ucząca się jest w stanie spełnić warunek nieprzerwanego zamieszkania przez okres
trzech lat.
36
W tym względzie należy przypomnieć, iż Trybunał rzeczywiście uznał, że aby przyznawanie wsparcia
przeznaczonego na pokrycie kosztów utrzymania studentów pochodzących z innych państw członkowskich nie
stało się nadmiernym obciążeniem – które mogłoby mieć konsekwencje dla całego systemu pomocy, jaka może
zostać przyznana przez to państwo – państwo członkowskie może być uprawnione do udzielania tego typu
wsparcia jedynie studentom, którzy wykażą określony stopień zintegrowania ze społeczeństwem tego państwa,
oraz że jeśli istnieje ryzyko takiego nadmiernego obciążenia dla państwa członkowskiego, to podobne rozważania
mogą zasadniczo znajdować zastosowanie do przyznawania przez państwo członkowskie stypendiów
edukacyjnych osobom uczącym się, które chciałyby kształcić się w inn ych państwach członkowskich (ww. wyrok
w sprawach połączonych Morgan i Bucher, pkt 43, 44 i przytoczone tam orzecznictwo).
37
Niemniej jednak zgodnie z utrwalonym orzecznictwem dowód wymagany przez państwo członkowskie w
celu powołania się na istnienie takiej rzeczywistej więzi nie powinien mieć charakteru zbyt wykluczająceg o
poprzez niesłuszne faworyzowanie jednej okoliczności, która niekoniecznie musi być reprezentatywna dla
rzeczywistego i skutecznego stopnia powiązania wnioskodawcy z danym państwem członkowskim, z
wyłączeniem wszelkich innych reprezentatywnych okoliczności (zob. ww. wyrok w sprawie D’Hoop, pkt 39;
wyrok z dnia 21 lipca 2011 r. w sprawie C‑ 503/09 Stewart, Zb.Orz. s. I‑ 6497 pkt 95; wyrok z dnia 4 października
2012 r. w sprawie C‑ 75/11 Komisja przeciwko Austrii, pkt 62).
38
Jakkolwiek istnienie określonego stopnia zintegrowania można uznać za udowodnione na podstawie
stwierdzenia, iż student przez pewien okres przebywał w państwie członkowskim, w którym wnosi o skorzystanie
ze stypendium edukacyjnego, to jednak pojedynczy warunek zamieszkania, taki jak sporny w postępowaniu
głównym, rodzi – jak wskazała rzecznik generalna w pkt 95 opinii – ryzyko wykluczenia możliwości korzystania
ze stypendium przez studentów, którzy pomimo niezamieszkiwania w Niemczech przez nieprzerwany okres
trzech lat bezpośrednio poprzedzających rozpoczęcie studiów za granicą są jednak dostatecznie związani ze
społeczeństwem niemieckim. Może tak być, jeżeli student posiada obywatelstwo danego państwa członkowskiego
i pobierał w nim przez znaczący okres naukę, lub też z innych względów, w szczególności z powodu więzi
rodzinnych, zawodowych, umiejętności językowych tego studenta czy też innych więzi społecznych lub
gospodarczych. Ponadto nawet inne przepisy uregulowania spornego w postępowaniu głównym dopuszczają, że
czynniki inne niż miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o stypendium mogą mieć znaczenie zarówno dla
ustalenia centrum interesów życiowych zainteresowanego, jak i dla określenia, czy warunki przyznania danego
wsparcia są spełnione w przypadku obywateli państwa posiadających miejsce zamieszkania za granicą.
39
Wobec powyższego to do sądu krajowego należy przeprowadzenie badania koniecznego do dokonania
oceny, czy zainteresowane osoby wykazały istnienie dostatecznych więzi ze społeczeństwem niemieckim, przez
co dowiodły swej integracji z tym społeczeństwem.
40 Wynika stąd, że pojedynczy warunek nieprzerwanego zamieszkiwania przez okres trzech lat, taki jak będący
przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, ma charakter zbyt ogólny i wykluczający i wykracza poza to, co
konieczne do osiągnięcia zamierzonych celów, a w konsekwencji nie może zostać uznany za proporcjonalny.
41
W świetle całokształtu powyższych rozważań odpowiedź na postawione pytania winna brzmieć, iż art. 20
TFUE i 21 TFUE należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one przepisom państwa członkowskiego ,
które poddają przyznanie, na okres przekraczający jeden rok, stypendium edukacyjnego z tytułu odbywania
studiów za granicą pojedynczemu warunkowi – takiemu jak ten przewidziany w § 16 ust. 3 BAföG –
wymagającemu od wnioskodawcy posiadania stałego miejsca zamieszkania w rozumieniu tej ustawy na
terytorium kraju przez co najmniej trzy lata przed rozpoczęciem tych studiów.
Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje:
Artykuły 20 TFUE i 21 TFUE należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one przepis om
państwa członkowskiego, które poddają przyznanie, na okres przekraczający jeden rok, stypendi um
edukacyjnego z tytułu odbywania studiów za granicą pojedynczemu warunkowi – takiemu jak ten
przewidziany w § 16 ust. 3 Bundesgesetz über individuelle Förderung der Ausbildung
(Bundesausbildungsförderungsgesetz) (ustawy federalnej o wspieraniu kształcenia indywidualneg o ),
zmienionej w dniu 1 stycznia 2008 r. dwudziestą drugą ustawą zmieniającą ustawę federalną o wspierani u
kształcenia indywidualnego – wymagającemu od wnioskodawc y posiadania stałego miejsca zamieszkania
w rozumieniu tej ustawy na terytorium kraju przez co najmniej trzy lata przed rozpoczęciem tych studi ów.