recenzja_1 - Wydział Architektury PWr.

dr hab. inż. Romuald Tarczewski, prof. nadzw.
Politechnika Wrocławska
Wydział Architektury
RECENZJA
rozprawy doktorskiej pani mgr inż. arch. Agaty Pięt
pod tytułem „Dworce kolejowe na przełomie XX i XXI wieku – układy
funkcjonalno-przestrzenne”
1. Opis formalny
Rozprawa została opracowana przez mgr inż. arch. Agatę Pięt pod kierunkiem prof. dr
hab. inż. arch. Elżbiety Trockiej-Leszczyńskiej na Wydziale Architektury Politechniki
Wrocławskiej w 2016 r.
Zawartość pracy w pełni odpowiada jej tytułowi, a podział na części odpowiada
postawionym we wstępie celom badawczym. Rozprawa składa się z ośmiu rozdziałów z
licznymi podrozdziałami, w tym wniosków końcowych i bibliografii a także spisów ilustracji i
tabel oraz streszczenia w języku polskim i angielskim. Tekst rozprawy liczy 301 stron, z tego
trzydzieści końcowych zajmuje bibliografia, zestawienia i streszczenia. Liczy ona 276 pozycji,
w tym 123 publikacje (z tego 55 obcojęzycznych), 5 aktów prawnych i 148 stron
internetowych. Autorka nie zamieściła w zestawieniu prac własnych.
Praca jest bardzo dobrze zredagowana pod względem edycyjnym. Widoczna jest duża
dbałość o formę. Wzbogacenie tekstu o liczne ilustracje, które są dobrze dobrane, czytelne i
prawidłowo opisane sprawia, że praca jest czytelna i przejrzysta. Przyjęta konwencja graficzna,
staranna i jednolicie stosowana, ułatwia percepcję całości. Praca zawiera bardzo liczne i dobrze
zredagowane przypisy zawierające opisy wszystkich cytatów i odwołań do pozycji
bibliograficznych, a także komentarze do głównego tekstu.
2. Ocena merytoryczna pracy
Praca dotyczy zagadnień kształtowania układów funkcjonalno-przestrzennych dworców
kolejowych w relacji do współcześnie stosowanych rozwiązań technologicznych i wymagań
użytkowych. Jest równocześnie przeglądem obiektów stanowiących ilustrację najważniejszych
grup rozwiązań zastosowanych w praktyce i stanowiących ilustrację do zaobserwowanych
trendów rozwojowych.
Autorka rozpoczyna od zdefiniowania w rozdziale pierwszym terminologii, którą
będzie się posługiwała w pracy, co jest celowe ze względu na specyfikę omawianych
-1-
zagadnień. Następnie określa przedmiot badań, którym są „dworce kolejowe usytuowane w
centrach miast, które wraz z otaczającymi je terenami […] mogą pełnić rolę przestrzeni
publicznych”. Takie uściślenie jest istotne i powinno - zdaniem recenzenta – znaleźć odbicie
w tytule pracy. Kolejny podrozdział dotyczący zakresu badań podaje kryteria doboru
analizowanych obiektów ze względu na zakres terytorialny (7 wybranych krajów
europejskich), czasowy (realizacje od drugiej połowy lat 80 XX w do chwili obecnej),
lokalizację (centra miast) i typ obiektów (nowoprojektowane i poddawane przekształceniom).
Analizowanych było łącznie 28 obiektów.
Głównym celem badawczym, który stawia sobie Autorka jest „…wskazanie
współczesnych tendencji w kształtowaniu złożonych funkcjonalnie dworców kolejowych i i
określenie ich roli w sąsiedztwie”. Jego osiągnięciu służy sformułowanie sześciu celów
cząstkowych, obejmujących analizę przemian architektury dworców kolejowych na przełomie
XX i XXI w., analizę funkcji i formy ich elementów składowych oraz rozwiązań funkcjonalnoprzestrzennych i sposobów przekształcania, analiza zagadnień lokalizowania dworców w
zespołach wielofunkcyjnych i stworzenie katalogu obiektów wybranych do analizy.
Wstępna część rozprawy zakończona jest opisem stanu badań. Jest to przegląd
materiałów źródłowych, głównie specjalistycznych monografii i czasopism, w dużej części
zagranicznych, ale także źródeł internetowych, materiałów firm projektowych, wystaw itp.
Pozwala on ocenić, że Autorka dogłębnie przeanalizowała dostępne źródła, a jej poszukiwania
nie ograniczały się jedynie do wąsko rozumianej problematyki architektonicznej. W wyniku tej
analizy
stwierdziła,
że
„…pojawiła
się
potrzeba
stworzenia
opracowania,
które
przedstawiałoby typy i rozwiązania funkcjonalno-przestrzenne stosowane współcześnie,
dotyczące zarówno obiektów nowoprojektowanych, jak i istniejących poddawanych
przekształceniom”. Należy to odczytać – zdaniem recenzenta – jako zapowiedź pracy
przekrojowej, w pewnym stopniu zmierzającej w stronę monografii.
Problematyka pracy jest złożona i usytuowana na styku kilku dziedzin, takich jak
architektura, inżynieria transportu, urbanistyka i inne. Autorka ma tego świadomość i dlatego
układ pracy jest klasyczny, niemal enumeratywny.
Rozdział drugi poświęcony jest zagadnieniom historycznym. Po krótkim opisie
początków rozwoju kolei jako środka transportu, przedstawiony jest rozwój rozwiązań
funkcjonalno-przestrzennych dworców od chwili kiedy zaczęły powstawać, aż do okresu
będącego właściwym tematem pracy. Ten przedział czasowy został podzielony na części
odpowiadające wyraźnie dającym się wyróżnić zmianom w rozwiązaniach funkcjonalnych i
architekturze dworców. Autorka zauważa zmieniającą się rolę nowego sposobu podróżowania i
-2-
jego oddziaływanie na społeczeństwo oraz interaktywność tego procesu, gdyż społeczna rola
tych obiektów w ogromnym stopniu wpływała na ich formę i wielkość.
Podróżowanie na dystansach dłuższych niż wynikające z codziennych potrzeb zawsze
było swego rodzaju wydarzeniem specjalnym. Było celebrowane i wymagało specyficznej
obsługi. Zwłaszcza podróże dalekie musiały być starannie przygotowane, zabierały dużo czasu
i były związane z wieloma niedogodnościami. W rezultacie wytworzyły się związane z nimi
swoiste rytuały i zwyczaje. Należało do nich m.in. korzystanie ze specjalnie przystosowanych
budynków zapewniających schronienie oraz niezbędne usługi.
Rozwój nowego sposobu podróżowania, kolei, umożliwił odbywanie znacznie
dłuższych podróży w znacznie krótszym czasie, a jednocześnie spowodował, że stały się one
dostępne dla znacznie szerszych grup społecznych. Jednocześnie zbieżność tego procesu z XIX
wieczną rewolucją przemysłową, spowodowała wytworzenie specyficznej subkultury
podróżowania. Dworce kolejowe w krótkim czasie przekształciły się ze skromnych budynków
wspierających obsługę podróżnych w prawdziwe „świątynie podróżowania”. Stały się węzłami
w tkance miejskiej stymulującymi jej rozwój i charakterystycznymi determinantami dla
sąsiadujących obszarów, często decydującymi o ich prestiżu.
Kryzys rozwoju kolei, a w konsekwencji zmniejszenie się roli dworców, nastąpił po
drugiej wojnie światowej, w znacznym stopniu na skutek rozwoju alternatywnych form
transportu. Jednak podobnie jak w XIX w., gdy rozwój techniczny spowodował powstanie
kolei, tak w latach osiemdziesiątych XX w. przełom technologiczny związany z
upowszechnieniem kolei dużych prędkości, a jednocześnie znaczny wzrost znaczenia
ekologicznych aspektów transportu, spowodował renesans zarówno kolei, jak i dworców
kolejowych.
Autorka daje dobry, a jednocześnie proporcjonalny objętościowo do całości pracy, opis
wspomnianych procesów, tworząc punkt wyjścia do rozważań na temat współczesnych
dworców kolejowych, które prowadzi w kolejnych rozdziałach obejmujących zasadniczą
tematykę pracy.
Rozdział trzeci poświęcony jest omówieniu stref funkcjonalno-przestrzennych w
dworcach kolejowych. Wyróżnia tu trzy główne elementy składowe: budynek recepcyjny, w
którym następuje obsługa podróżnych, strefę kolejową obejmującą tory i perony oraz strefę
miejską tzn. place przydworcowe i strefy wejściowe, które traktuje jako integralną część
zespołu dworca. Dla wszystkich wydzielonych obszarów Autorka przedstawia stosowane
programy funkcjonalne i charakterystyczne formy architektoniczne, podkreślając cechy, które
-3-
pozwalają łączyć je w grupy. Zamieszczone zdjęcia i schematy uzupełniające tekst, pozwalają
czytelnikowi na pełne i jednoznaczne jego zrozumienie.
W kolejnym rozdziale, czwartym, przedstawiona jest typologia dworców kolejowych ze
względu na dwa główne kryteria: układ stacyjny i usytuowanie budynku dworca względem
torów i otoczenia. Ten podział jest znamienny, gdyż oddaje specyfikę tych obiektów, które
łączą w sobie funkcje obiektów infrastruktury i obiektów architektonicznych. Autorka
rozpoczyna analizę w oparciu o kryteria sformułowane w literaturze przedmiotu, a następnie
uzupełnia ją o własne wnioski, stanowiące podsumowanie rozdziału.
Rozdział
piąty dotyczy
funkcjonowania
dworców
kolejowych
w
zespołach
wielofunkcyjnych. Jest to obszerny rozdział i wyraźnie stanowi rdzeń wokół którego
koncentrują się zainteresowania Autorki. Przedstawia ona kolejno funkcje towarzyszące
dworcom kolejowym, sposoby przekształcenia istniejących obiektów oraz związki i wzajemne
oddziaływanie pomiędzy dworcami i miastem.
Łączenie funkcji funkcji obsługi podróżnych z funkcjami towarzyszącymi ma tradycję
sięgającą starożytności. Również dworce-pałace („świątynie podróżowania”) budowane w
okresie największej świetności kolei, na przełomie XIX i XX w. integrowały w sobie wiele
funkcji towarzyszących. Jednak to właśnie sto lat później, w okresie, którym zajmuje się
Autorka nastąpiła wyraźna zmiana w relacjach pomiędzy funkcją podstawową a funkcjami
towarzyszącymi i przesunięcie akcentów wewnątrz tych ostatnich.
Po drugiej wojnie światowej, a zwłaszcza w ostatnich czterdziestu latach nastąpił
gwałtowny rozwój i upowszechnienie transportu lotniczego oraz związany z tym rozwój
lotnisk. Jednocześnie pojawiły się centra handlowe, łączące w sobie funkcje handlowe i
rozrywkowe. Skutkiem tych procesów było odebranie dworcom statusu obiektów związanych
z dystrybucją usług i dóbr luksusowych. Tę funkcję przejęły obecnie raczej lotniska.
Jednocześnie dworce kolejowe, zlokalizowane w centrach miast, dobrze skomunikowane,
dobrze rozpoznawalne i często atrakcyjne wizualne, stały się atrakcyjnymi miejscami do
lokalizacji wielofunkcyjnych zespołów, które wykształciły się w oparciu o centra handlowe.
Łączą one w sobie nie tylko funkcje handlowe, ale również biurowe i hotelowe. Są również
„hubami’ komunikacji miejskiej.
Tendencja
do
tworzenia
na
bazie
dworców
kolejowych
takich
zespołów
wielofunkcyjnych zdominowała zarówno projektowanie, jak i przekształcenia dworców
kolejowych. Integracja lub reintegracja dworców z tkanką miejską jest najczęściej
aktywizująca i korzystna poza przypadkami, gdy prowadzi do utraty szczególnych cech i
-4-
wartości architektonicznych obiektu. W tym kontekście można wymienić choćby
przebudowany ostatnio dworzec w Katowicach.
Rozdział jest zakończony zestawieniami przedstawiającymi udział różnych funkcji,
zarówno podstawowych jak i towarzyszących, w analizowanych obiektach.
Przedstawiając w rozdziale szóstym wnioski podsumowujące, Autorka najpierw krótko
streszcza swoje wcześniejsze ustalenia, stwierdzając że zjawisko przekształcania dworców w
rozbudowane obiekty wielofunkcyjne jest charakterystyczne dla analizowanego okresu, a
następnie przechodzi do szczegółowego podsumowania, wydzielając dwie grupy obiektów:
nowe i istniejące poddawane przekształceniom. Wnioski są przedstawione w zwarty sposób,
graficznie, w tabelach o czytelnym układzie. Obejmują one takie parametry jak: układ
stacyjny, układ stref funkcjonalno-przestrzennych, układ funkcji komunikacyjnych, formę
architektoniczną, a dla dworców przekształcanych – dodatkowo rodzaj ingerencji.
Zestawienia te pozwalają Autorce na wykonanie statystycznej analizy częstości
pojawiania się poszczególnych wariantów rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych w różnych
układach. To z kolei pozwala na sformułowanie wniosków dotyczących obecnych i
przewidywanych kierunków rozwoju dworców kolejowych.
W najobszerniejszym, zajmującym niemal połowę objętości pracy, rozdziale siódmym
znajduje się katalog, w którym zestawione zostały w formie tabelarycznej informacje o
wszystkich 28 dworcach kolejowych stanowiących podstawę do przeprowadzenia analiz
zamieszczonych we wcześniejszych rozdziałach. Zestawienie jest opracowane bardzo
systematycznie, podaje wszystkie istotne informacje ogólne, klasyfikację układu dworca wg
wprowadzonych wcześniej kategorii, krótką charakterystykę opisową i zestawienie źródeł
informacji. Każda karta katalogowa zawiera ponadto bogaty materiał ilustracyjny, zarówno
pochodzący z materiałów źródłowych, jak i opracowany przez Autorkę. W rezultacie czytelnik
otrzymuje pełny, wieloaspektowy obraz danego obiektu.
Pracę kończy bibliografia, spisy ilustracji i tabel oraz streszczenia.
3. Podsumowanie
Recenzowana rozprawa doktorska jest opracowaniem o jasno określonym zakresie i
właściwym powiązaniu analiz i badań z celami pracy. Ujęcie tematu jest oryginalne i oparte o
własne analizy Autorki.
Należy bardzo wysoko ocenić fakt, że Autorka podjęła się tak obszernego i – siłą
rzeczy – trudnego tematu. W swojej pracy nie poszła utartą ścieżką, korzystając z licznych
istniejących monografii i innych publikacji, ale rozpoczęła od zgromadzenia obszernego
-5-
materiału źródłowego. Na tej podstawie zaproponowała swoją autorską odpowiedź na pytanie
o współczesny i przewidywany w przyszłości rozwój układów funkcjonalno-przestrzennych
dworców kolejowych.
Takie, w pewnym stopniu konkurencyjne wobec istniejących opracowań, podejście
dowodzi odwagi Autorki w samodzielnej pracy i dobrze rokuje na przyszłość. Należy
podkreślić, że wszystkie rysunki syntetyczne i schematy funkcjonalne są jej autorskimi
opracowaniami. Podobnie jest z analizami statystycznymi, których opracowanie i sposób
prezentacji są jej oryginalnym wkładem.
Praca jest rzetelna, dobrze udokumentowana, bogato ilustrowana. Autorka dbała o
podbudowanie
prowadzonego
wywodu
odwołaniami
do
bibliografii
lub
materiału
ilustracyjnego. Styl narracji i sposób formułowania myśli jest dobry, podobnie jak
konsekwencja prowadzenia wywodu. Autorka wykazuje znaczną łatwość w operowaniu
przedstawianym materiałem. Opisy nie są beznamiętne, czyta się je z zainteresowaniem. Nieco
niefortunny jest brak powiązania pozycji cytowanych w przypisach z zestawieniem
zamieszczonym na końcu pracy, co jest uciążliwe dla czytelnika.
Brakuje w pracy pewnego „domknięcia” w postaci wniosków co do współczesnej
ewolucji samej formy architektonicznej dworców. A przecież wiele spośród nich to obiekty
wybitne, które znalazły swoje trwałe miejsce w linii rozwojowej współczesnej architektury i
form strukturalnych. Można tu wymienić choćby dworce London Waterloo International,
N. Grimshawa, czy Berlin Hauptbanhof, Meinharda von Gerkana. Cenne byłoby także
sformułowanie przez Autorkę jej własnej, autorskiej refleksji na temat dalszych kierunków
rozwoju formy dworców kolejowych.
Krytycznie należy również ocenić „niejawne” sformułowanie tezy pracy. Można ją
wprawdzie odczytać na podstawie przedstawionych we wstępie celów badawczych oraz
podsumowania i wniosków końcowych, ale brak wyraźnego sformułowania powoduje, że
część „monograficzna” pracy przesłania nieco wkład badawczy Autorki.
Nie zmienia to jednak całościowej pozytywnej i wysokiej oceny recenzowanej pracy
doktorskiej.
4. Wniosek końcowy
Praca doktorska mgr inż. arch. Agaty Pięt spełnia wymogi stawiane rozprawom
doktorskim. Dotyczy ona ważnego obszaru badawczego i prezentuje wysoki poziom
merytoryczny. Autorka pracy zaprezentowała dojrzały warsztat naukowy, wykazała się
-6-
znajomością problematyki badawczej oraz umiejętnością samodzielnego prowadzenia pracy
naukowo-badawczej.
Podsumowując opinię stwierdzam, że przedstawiona rozprawa doktorska spełnia
wymagania ustawy o stopniach i tytule naukowym związane z nadaniem stopnia doktora
w dziedzinie nauk technicznych.
Wnioskuję o dopuszczenie rozprawy przez Radę Wydziału Architektury
Politechniki Wrocławskiej do publicznej obrony.
dr hab. inż. Romuald Tarczewski, prof. nadzw.
Wrocław, dnia 16 stycznia 2017 r.
-7-