Roczniki bibl_53_imprimatur.indb - Roczniki Biblioteczne

311
KRONIKA
przez wewnętrzne powiązania daje większe możliwości wyszukiwawcze. Autorka przedstawiła zasady wprowadzania danych proweniencyjnych, ilustrując swój wykład odpowiednimi przykładami.
Joanna Potęga i Maria Brynda (Biblioteka Narodowa) poświęciły swoje wystąpienie
Starym drukom w Cyfrowej Bibliotece Narodowej Polona. Joanna Potęga zaprezentowała
cBN od strony organizacyjnej i technicznej. Omówiła wykorzystywane oprogramowanie
(dLibra oraz program SZZ (System Zbiorów Zdigitalizowanych) stworzony w Bibliotece
Narodowej), kryteria kształtowania zasobów, problemy z digitalizacją książki zabytkowej. Maria Brynda z Zakładu Starych Druków BN scharakteryzowała zespół 490 starych
druków dostępnych obecnie w Bibliotece Cyfrowej. Nie jest to jednorodna kolekcja, ponieważ głównym kryterium przy wyborze materiału były bieżące zamówienia składane
przez czytelników oraz potrzeba zabezpieczenia szczególnie cennych i będących w złym
stanie zachowania egzemplarzy. Analiza licznika odwiedzin cBN wykazała, że kolekcja
starych druków jest jedyną, w której każde zdigitalizowane dzieło było przeglądane przez
czytelników przynajmniej raz.
Warsztaty dostarczyły teoretycznej i praktycznej wiedzy na temat działalności CERL
i dostępnych zasobów elektronicznych, ukazały korzyści płynące z tworzenia wielkiej
wspólnej bazy dziedzictwa książki drukowanej w Europie i uświadomiły, że nasza codzienna bibliotekarska praca nad tworzeniem rekordów dla starych druków, również
to dziedzictwo powiększa.
Weronika Karlak
W POSZUKIWANIU ZAGUBIONYCH KSIĄŻEK
– PROBLEMY RESTYTUCJI ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH
NA PRZEŁOMIE XX I XXI WIEKU
Mimo upływu wielu lat od zakończenia II wojny światowej nadal sporne i niejasne
pozostają losy przemieszczonych lub zagubionych dóbr kultury, w tym całych księgozbiorów oraz pojedynczych książek. Cieniem na stosunkach rosyjsko-niemieckich kładzie
się los niemieckich zbiorów wywiezionych do Związku Radzieckiego przez „trofiejne
bataliony”. Decyzją rosyjskiej Dumy z 5 kwietnia 1998 roku zwrot dóbr kultury stał się
praktycznie niemożliwy. Duma zadecydowała bowiem, iż wszystkie dobra wywiezione
na teren Rosji „stanowią częściową rekompensatę za straty dóbr kultury Federacji Rosyjskiej, powstałe podczas rabunku i zniszczeń dokonanych przez Niemców i ich militarnych
sojuszników”. Polskę i Niemcy dzieli spór o „Berlinkę” – część zbiorów dawnej Pruskiej Biblioteki Państwowej, przechowywanych od 1945 roku w Bibliotece Jagiellońskiej
w Krakowie.
Pojawiają się jednak inicjatywy polegające na staraniach o zwrot obiektów prawowitym właścicielom po ich zidentyfikowaniu i ustaleniu praw własności. Dotyczy to przede
wszystkim mienia pożydowskiego rozgrabionego przez nazistów. Jest to inicjatywa ponad
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb311 311
2009-11-23 09:11:22
312
KRONIKA
podziałami narodowymi, akceptowana przez wszystkie państwa. Organizacje żydowskie
w Stanach Zjednoczonych doprowadziły w grudniu 1998 roku do zwołania w Waszyngtonie konferencji poświęconej tym zagadnieniom. Jej wynikiem było przyjęcie dokumentu:
Zasady Konferencji Waszyngtońskiej1. Zaapelowano w nim do państw o podjęcie wysiłków
dla zwrócenia skonfiskowanych podczas II wojny światowej dóbr kultury, tak aby przywrócić sprawiedliwość, stosując „uczciwe rozwiązania”2. Apel ten spotkał się z odzewem
przede wszystkim w państwie niemieckim. W 1999 roku rząd RFN, rządy landów i władze komunalne podpisały „Wspólne Oświadczenie”, w którym zobowiązały muzea, archiwa i biblioteki do poszukiwań zrabowanych przez nazistów obiektów należących głównie
do społeczności żydowskich. Inicjatywę przejęła Biblioteka Krajowa Dolnej Saksonii im.
Gotfryda Wilhelma Leibniza w Hanowerze. Zorganizowała np. konferencję poświęconą
źródłom wiadomości o poszukiwanych książkach. Jakie znaki własnościowe są wystarczającym dowodem przy atrybucji książek osobom czy instytucjom? Jakie dodatkowe
źródła (pamiętniki, wspomnienia) są tu pomocne? Oprócz działań służących metodologii
poszukiwań zbiorów pożydowskich książnica ta organizuje cykliczne międzynarodowe
sympozja. Pierwsze z nich „Żydowskie książki jako dobro zdobyczne”, w którym wzięło
udział 200 uczestników, odbyła się w 2002 roku. Uchwalono na nim „Apel Hanowerski”
wzywający m.in. do zintensyfikowania poszukiwań i zjednoczenia wysiłków w tym celu.
„Apel Hanowerski” odbił się szerokim echem w niemieckim bibliotekarstwie. Zwrócił
uwagę ośrodków kształcenia bibliotekarzy na konieczność zaniedbanych badań nad historią bibliotek w czasach narodowego socjalizmu.
Drugie spotkanie odbyło się w Hanowerze w maju 2005 roku. Zaproszono na nie referentów, którzy mieli przedstawić zagadnienie rabunku książek również w innych krajach Europy, np. na Bałkanach, w Polsce, Holandii3. W sympozjum wzięło udział 120
uczestników, w tym dwoje referentów z Polski. Wystąpienie Nawojki Cieślińskiej-Lobkowicz (Raub und Rückführung der Leon Vita Saraval Sammlung des Jüdisch-Theologischen Seminars in Breslau) dotyczyło księgozbioru Żydowskiego Seminarium Teologicznego we Wrocławiu, który zawierał m.in. słynną kolekcję Leona Vity Saravala z Triestu,
wywiezioną z Wrocławia do Berlina, a potem rozproszoną. Na zwrot do Wrocławia części
kolekcji, która znalazła się w Bibliotece Narodowej w Pradze, zdecydował się rząd czeski
w 2004 roku. Autor tego sprawozdania wygłosił referat: Die Judaistische Bibliothek bei
der Grossen Synagoge in Warschau und das Schicksal der Bücher aus dem Warschauer
Ghetto. Został w nim przedstawiony stan badań nad zbiorami żydowskim w getcie, a prze1 Washington Conference Principles On Nazi-Confiscated Art. Washington 3 Dec. 1998, [w:]
Gesten des guten Willens und Gesetzgebung: Dokumentation der internationalen Konferenz zur
Problematik kriegsbedingt verlagerter Kulturgüter: Moskau, 24. und 25. April 2001. Hrsg. Ekaterina
Ju. Genieva, Claus Michaletz, Olaf Werner, Berlin: Verlag Arno Spitz; Moskau: Rudomino 2001,
s. 118–119.
2 Tematyką przemieszczeń kultury jako problemem politycznym zajęła się Hanna ŁASKARZEWSKA, Europa bez roszczeń? Problemy własności zbiorów, pamięć i polityka, Roczniki Biblioteczne (50) 2006, s. 45–92.
3 Referaty sympozjum wydano w publikacji: Jüdischer Buchbesitz als Raubgut. Zweites Hannoversches Symposium, hrsg. von Regine Dehnel, Frankfurt am Main: Klosterman 2006. Relację
z przebiegu obrad i treści wygłoszonych referatów przedstawiłem w artykule Sympozja hanowerskie. W poszukiwaniu księgozbiorów żydowskich, Biblioteka 2006, nr 10 (19), s. 93–102.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb312 312
2009-11-23 09:11:22
KRONIKA
313
de wszystkim nad Główną Biblioteką Judaistyczną przy Wielkiej Synagodze, wywiezioną
w 1939 roku przez Komando Paulsen do Berlina.
Dwa powyższe wystąpienia należy uznać za ważne przez sam fakt zabrania głosu
w tych sprawach przez polskich referentów, gdyż nie uczestniczą oni w tych dyskusjach.
Trudno nam było podejmować tematy najważniejsze, które są głównym przedmiotem zainteresowań bibliotekarzy, czyli: jak oszacować straty zbiorów żydowskich na ziemiach
polskich – zarówno tych zniszczonych czy zagrabionych, jak i wchłoniętych przez biblioteki państwowe. Zasady Konferencji Waszyngtońskiej są dla środowiska bibliotekarskiego
w Polsce księżycowym bytem, trudno było zaobserwować u nas zainteresowanie nimi
kogokolwiek. Z dużym kłopotem przyszłoby wskazać instytucje, które podołałyby zadaniu koordynacji badań nad stratami i losami księgozbiorów żydowskich w czasie wojny
i, co najważniejsze, określiłyby ich obecny status. Należy bowiem odpowiedzieć na pytania: jakie biblioteki przejęły całe kolekcje żydowskie lub pojedyncze egzemplarze i jaki
jest obecny ich status? Czy są depozytami, czy integralną częścią bibliotek? Na te pytania
w tej chwili odpowiedzieć nie można.
Spotkania w Hanowerze odbywają się nadal co pewien czas. Odrębne sympozja są
organizowane w Wiedniu. Austriacy również podjęli prace nad poszukiwaniami dóbr
żydowskich zagrabionych w okresie 1939–1945. Ich akcja nie ma takiego wymiaru politycznego jak w Niemczech. Austriacy ciągle niechętnie przyznają się i badają swoją
brunatną przeszłość, a najchętniej by o niej zapomnieli. Nacisk międzynarodowej opinii
publicznej sprawił jednak, że i austriaccy bibliotekarze zaczęli przepatrywać magazyny
swoich książnic. Początek nastąpił w 1990 roku. Od strony bibliotecznej akcją tą kierują
dwie instytucje: Die Wien Bibliothek im Rathaus – wielka biblioteka publiczna miasta – i równie imponująca wielkością cennych zbiorów – Universitätsbibliothek Wien.
W 2003 roku zorganizowały one konferencję międzynarodową: „Rabunek i restytucja
w bibliotekach”, na której ustalono stan badań i wytyczono ich kierunki. Do tych tematów powrócono na spotkaniu w marcu 2008 roku, zorganizowanym w bibliotekach
Ratusza i Uniwersyteckiej: „Badania proweniencyjne i historia bibliotek. Biblioteki
w czasach nazizmu”4. Liczebną przewagę mieli referenci niemieccy – 13, potem austriaccy – 12. Pozostałe kraje: Izrael, Kanada, Polska i USA zgłosiły po jednym referencie. Obradowano w czterech sekcjach. W jednej z nich: „Rabunek książek na obszarach
okupowanych” wygłosiłem referat: Biblioteki polskie w latach 1939–1945. Polityka
władz okupacyjnych i straty księgozbiorów w Polsce. Tematyka, którą poruszyłem była
w większości nieznana słuchaczom, toteż musiałem odpowiedzieć na wiele pytań, co zajęło przeszło godzinę.
Poszukiwania książek żydowskich oraz innych zrabowanych zbiorów najintensywniej są prowadzone na terenach Niemiec i Austrii, co jest zrozumiałe. Rabunków tych
dokonywano jednak w całej okupowanej Europie, wszędzie tam, gdzie dotarł Wehrmacht.
Dotyczyło to również Francji, z tym że prace nad dziejami francuskich księgozbiorów
zniszczonych, zagrabionych lub przemieszczonych były nieliczne, gdyż biblioteki francuskie nie zostały dotknięte specjalnymi represjami; dotyczyły one przede wszystkim
4
Materiały z konferencji wydali jako publikację Uniwersytetu w Wiedniu Stefan ALKER,
Christin KÖSTNER, Markus STUMPF: Bibliotheken in der NS-Zeit: Provenienzforschung und Bibliotheksgeschichte, Göttingen: V & R Unipress, Vienna Univ. Press 2008.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb313 313
2009-11-23 09:11:22
314
KRONIKA
zbiorów żydowskich i masońskich. Mimo niewielkiego zainteresowania historyków francuskich bibliotek okresem II wojny światowej właśnie we Francji powstała kompetentna monografia dotycząca losów książnic francuskich w tym czasie autorstwa Martine
Poulain: Livres pillés, lectures surveilées, les bibliothèques françaises sous l’Occupation
(Paris 2008). Pani Poulain wzięła udział w konferencji zorganizowanej w Strasburgu
w listopadzie 2008 roku i wygłosiła referat: Książki i biblioteki naukowe na ziemiach
okupowanych i zaanektowanych przez nazistowskie Niemcy. Organizatorem spotkania był
„Międzyuniwersytecki Dom Nauk Społecznych – Alzacja”. Jest to ciekawa i specyficzna organizacja współdziałająca z uniwersytetami francuskimi, ale z nimi nie tożsama,
która podejmuje kolejne zasadnicze tematy. Obecnie prowadzi badania i organizuje konferencje: „Przebiegi, drogowskazy, sieci: procesy konstrukcji w przestrzeni społecznej
w świecie germańskim, od Reformacji do lat 1990”. Na konferencji w Strasburgu pięć
referatów wygłosili francuscy prelegenci, cztery – niemieccy, dwa – austriaccy. Uwaga
referentów francuskich skupiała się na bibliotekach alzackich. W czasie wojny znajdowały się one w nietypowym położeniu. Alzacja została wprawdzie wcielona do Rzeszy, zachowała jednak duży margines niezależności od berlińskich centrali, które nie ingerowały
tak brutalnie w życie bibliotek jak na innych terenach przyłączonych, np. w Wielkopolsce.
Mieszczanie strasburscy – Niemcy, nie pozwolili zrobić „czystek” w bibliotekach miasta, których współtwórcami i współwłaścicielami byli od wieków. Niemniej i w Alzacji
nastąpiły rabunki oraz przemieszczenia zbiorów, choć w mniejszym zakresie. Tematyka
ta znalazła się po raz pierwszy na omawianej konferencji.
Autor niniejszego sprawozdania wygłosił referat: Zbiory muzeum Fryderyka Chopina z Lyonu zakupione przez Generalne Gubernatorstwo w 1942 roku. Zdumiewająca
transakcja. Słuchaczy zainteresowała informacja, że motywem, który skłonił Generalnego Gubernatora Hansa Franka do kosztownego zakupu chopinianów, była lansowana
przez nazistowskich ideologów opinia, że ojciec Fryderyka pochodził z niemieckiej alzackiej rodziny Schopingów5.
Omówione wyżej spotkania, czy cykle spotkań, wskazują na dużą aktywność niektórych europejskich bibliotek i organizacji poszukujących pożydowskich zbiorów
książkowych. Instytucje te spełniają w ten sposób swoje zobowiązania wobec pamięci
historycznej, usiłując naprawić krzywdy, jakie ich państwa wyrządziły w okresie nazistowskim. Z pewną troską należy jednak zauważyć, że wyniki zarówno poszukiwań, jak
i rewindykacji, prowadzonych czasem z dużym nakładem kosztów i energii, nie przynoszą
oczekiwanych rezultatów. Odnajduje się tylko niewielkie ilości poszukiwanych książek,
ponieważ w swoim czasie zostały one bądź zniszczone, bądź tak rozproszone w zbiorach
dużych książnic, że ich identyfikacja dzisiaj nie jest możliwa. Uzyskuje się jednak efekt
niebagatelny – poczucie spełnienia obowiązku, ważne dla rozrachunku z przeszłością
i spokoju własnego sumienia.
Andrzej Mężyński
5
Materiały z konferencji – w druku.
Roczniki Biblioteczne 53/2009
© for this edition by CNS
Roczniki bibl_53_imprimatur.indb314 314
2009-11-23 09:11:22