R. Michalska-Badziak, Godność człowieka w prawie pomocy

R. Michalska-Badziak, Godność człowieka w prawie pomocy

RYSZARDA MICHALSKA-BADZIAK
Uniwersytet Łódzki
Godność człowieka
w prawie pomocy społecznej
Problematyka godności człowieka może być rozpatrywana w wielu aspektach.
Zagadnieniem tym zajmuje się filozofia, religia, socjologia, psychologia, a także
znajduje ono odzwierciedlenie w porządku prawnym1. Troska o godność człowieka
leży u podstaw wszystkich praw i wolności osoby ludzkiej, które powinny gwarantować warunki jak najpełniejszego jej rozwoju i aktywnego udziału w przeobrażeniach otaczającego ją świata. Jest to podstawowa kategoria współczesnych systemów
prawnych, uznawana za fundament prawa pozytywnego. Do niej odwołują się dokumenty i akty prawa międzynarodowego zarówno o zasięgu uniwersalnym, jak
i regionalnym. Wskazać tu należy przede wszystkim Powszechną Deklarację Praw
Człowieka z 10 grudnia 1948 r., której art. 1 stwierdzał: „Wszyscy ludzie rodzą się
wolni i równi pod względem swej godności i swych praw”2. Deklaracja gwarantuje każdemu człowiekowi prawo do zabezpieczenia społecznego. Jej art. 22 stanowi,
iż każdy człowiek jako członek społeczeństwa ma prawo do zabezpieczenia społecznego i jest upoważniony... stosownie do organizacji i zasobów danego państwa
do korzystania z praw ekonomicznych, socjalnych..., dla jego godności i swobodnego rozwoju swej osobowości. Przez zabezpieczenie społeczne należy rozumieć całokształt urządzeń zapewniających ochronę przed niedostatkiem. Rolą zabezpieczenia
społecznego jest przede wszystkim tworzenie mechanizmów chroniących tych, którzy wymagają pomocy ze strony państwa dla siebie i swoich bliskich w sytuacjach,
gdy sami nie są w stanie pokonać trudnych sytuacji życiowych. Podstawowym instrumentem tego systemu jest pomoc społeczna, której zadaniem są działania zmierzające do zapewnienia godnej egzystencji tym, którzy nie są w stanie jej osiągnąć
z powodu trudnej sytuacji życiowej, w jakiej się znaleźli.
1
Zob. szerzej na ten temat: M. Sadowski, Godność człowieka – aksjologiczna podstawa państwa
prawa, „Studia Erasmiana Wratislaviensia”, Wrocław 2007, s. 18 i n.
2 Ibidem, s. 24; zob. także J. Zajadło, Godność i prawa człowieka (Ideowe i normatywne źródła
przepisu art. 30 Konstytucji), [w:] A. Szmyt (red.), Wybrane zagadnienia nowej Konstytucji, „Gdańskie
Studia Prawnicze”, 1998, t. III, s. 59 i n.
BOC.indb 472
2009-09-11 11:54:02
Godność człowieka w prawie pomocy społecznej
473
Kwestia godności człowieka pojawia się w Międzynarodowym Pakcie Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r., Międzynarodowym Pakcie
Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., a także w dokumentach Unii Europejskiej3. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej4 w swojej preambule stanowi,
że społeczność europejska w tworzeniu coraz silniejszych wzajemnych związków,
dbając o duchową i moralną spuściznę, opiera się na takich uniwersalnych wartościach, jak: godność człowieka, wolność, równość i solidarność. Pierwszy rozdział
Karty, noszący tytuł „Godność”, zawiera formułę, że „godność człowieka jest nienaruszalna, musi być szanowana i chroniona”5. Warto wspomnieć, iż do godności
człowieka odwołują się konstytucje wielu państw, np.: Portugalii, Hiszpanii, Niemiec, Szwecji, Grecji, Litwy, Polski, Czech6.
Na gruncie polskiego prawa problematyka godności człowieka została unormowana w preambule oraz w art. 30 Konstytucji RP, a także w regulacjach z zakresu pomocy społecznej7. W preambule do Konstytucji, jak podkreśla się w doktrynie, „występuje deklaratywne wezwanie wszystkich, którzy będą stosowali
Konstytucję, aby czynili to dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka”8.
Artykuł 30 Konstytucji zawiera skierowany do władz publicznych nakaz poszanowania i ochrony przyrodzonej, niezbywalnej i nienaruszalnej godności człowieka.
W procesie kształtowania systemu normatywnego państwa obowiązek kierowania
się tym nakazem spoczywa na organach tworzących prawo, a na straży takiego
postępowania stoi Trybunał Konstytucyjny9. Godność człowieka jest wartością
konstytucyjną stanowiącą źródło, fundament i zasadę całego porządku konstytucyjnego. Godności człowieka nie można traktować jako jednego z wielu praw
lub wolności10. W polskiej Konstytucji godność człowieka „wchodzi co prawda
w skład katalogu praw i wolności, lecz jest wyjęta jakby przed nawias, co powoduje
3 Zob. obszerniej Z. Duniewska, Poszanowanie i ochrona godności człowieka w działaniach
podmiotów administrujących, „Ius et administratio” 2005, nr 4, vol. 8, s. 9 i n.; zob. także eadem,
Polisemia godności w terminologii prawnej, „Studia Prawno-Ekonomiczne”, t. LXXI, 2005, s. 12.
4 Przyjęta w Nicei przez Radę Europejską w grudniu 2000 r. i nadal obowiązuje. Zob. także
na ten temat J. Trzciński, Prawa socjalne w przyszłej Konstytucji Europejskiej. Zarys problematyki,
[w:] Godność człowieka a prawa ekonomiczne i socjalne. Księga Jubileuszowa wydana w piętnastą
rocznicę ustanowienia Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2003, s. 235 i n.
5 Zob. A. Wyrozumska, Jednostka w Unii Europejskiej, [w:] J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej, Zagadnienia systemowe, Warszawa 2002, s. 344 i n.
6 Zob. H. Zięba-Załucka, Godność człowieka i jej ochrona wobec działań administracji publicznej, [w:] E. Ura (red.), Jednostka wobec działań administracji publicznej, Rzeszów 2001, s. 495.
7 Zob. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 73, poz. 483),
ustawa z dnia 12 marca 2004 r. (tekst jedn. z 2008 r. Dz.U. Nr 115, poz. 728, zm. Dz.U. Nr 216, poz.
1367) i akty wykonawcze do niej.
8 Cyt. za: S. Nitecki, Prawo do pomocy społecznej w polskim systemie prawnym, Warszawa
2008, s. 112–113.
9 Por. K. Complak, Uwagi o godności człowieka oraz jej ochrona w świetle nowej Konstytucji,
„Przegląd Sejmowy” 1998, nr 5 (28), s. 43.
10 Por. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2005, s. 94.
BOC.indb 473
2009-09-11 11:54:03
474
RYSZARDA MICHALSKA-BADZIAK
taki skutek, iż prawa i wolności muszą być stosowane w sposób służący realizacji
zasady godności”11.
Godność człowieka przez wiele lat uważano za element pozanormatywny lub
ponadnormatywny12. Obecnie stała się ona kategorią prawną, występuje w wielu
aktach prawnych. Jurydyczne powołania się na godność człowieka są jednak różne. Niektóre akty prawne odwołują się do godności człowieka dla „aksjologicznego
uzasadnienia potrzeby ochrony jednostki ludzkiej”13. Taki charakter ma preambuła do Konstytucji RP, zawierająca wezwanie dla wszystkich, którzy będą konstytucję stosowali, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka. Ponadto od pewnego czasu przepisy prawa odwołują się do godności człowieka, traktując ją jako jedną z okoliczności mających znaczenie dla treści określonej regulacji prawnej – np. z art. 3 ustawy o pomocy społecznej14 wynika, że celem
pomocy społecznej jest umożliwienie osobom i rodzinom bytowania w warunkach
odpowiadających godności człowieka. Ochrona godności osób i rodzin jest jedną
z przewodnich zasad wyrażonych w ustawie o pomocy społecznej.
Pojęcie godności człowieka nie jest łatwe do zdefiniowania, nie ma ono także definicji legalnej. Potocznie, gdy mówimy „godność człowieka”, rozumiemy
ją dwojako. Oznacza ona poprawne postępowanie, a także wyższość lub doniosłość
osoby ludzkiej niezależnie od jej postępowania15. Trudności wiążą się z określeniem słowa „godność”, gdyż ma ono w sobie różne treści16. Słownik języka polskiego wskazuje na trzy zasadnicze znaczenia słowa „godność”17. Po pierwsze jest ona
rozumiana jako poczucie, świadomość własnej wartości, szacunek dla samego
siebie: honor, duma. W drugim znaczeniu godność oznacza: zaszczytne stanowisko, urząd, tytuł, funkcję. Po trzecie, termin ten może być utożsamiany z nazwiskiem. Takie rozumienie godności, jak zauważa H. Zięba-Załucka18, przyczynia
się do wyjaśnienia, czym jest ona dla poszczególnych ludzi. W dwóch pierwszych
znaczeniach pojęciem „godność” posługują się regulacje prawne. Wśród normatywnych ujęć godności pierwszoplanowe miejsce zajmuje godność odnoszona
do człowieka19, jest ona nierozerwalnie związana z faktem bycia człowiekiem.
Na bycie człowiekiem nie mają wpływu m.in. takie cechy jak wiek, stopień kultury,
stan umysłowy czy stan zdrowia. Ludzie są równi wobec prawa. Nie można zatem z jakiegokolwiek powodu dopuszczać do dyskryminacji w zakresie godności.
11
Por. H. Zięba-Załucka, op. cit., s. 498–499.
Zob. A. Zieliński, Pojmowanie godności ludzkiej w świetle praw ekonomicznych i socjalnych,
[w:] Godność człowieka a prawa ekonomiczne i socjalne…, s. 47.
13 Ibidem.
14 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej.
15 Por. K. Complak, op. cit., s. 41 i n.
16 Zob. obszerniej na ten temat Z. Duniewska, Polisemia godności..., s. 9 i n.
17 Por. M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, red. t. I, Warszawa 1988, s. 673.
18 Zob. H. Zięba-Załucka, op. cit., s. 499.
19 Por. Z. Duniewska, Poszanowanie i ochrona godności..., s. 11 i n.
12
BOC.indb 474
2009-09-11 11:54:03
Godność człowieka w prawie pomocy społecznej
475
Nikt nigdy nie może domagać się od jednostki rezygnacji z godności20. Godność
człowieka nie może być łączona z obywatelstwem, przysługuje ona każdej istocie
ludzkiej niezależnie od więzi prawnej łączącej ją z państwem21. Obecnie uznaje
się, że godność człowieka, właściwa mu z natury, a nie z aktu łaski jakiejkolwiek
władzy, jest podstawą praw człowieka, praw człowieka i obywatela22.
Godność człowieka nie może być sprowadzona do jednej płaszczyzny pojęciowej. Trzeba zwrócić uwagę na powszechnie akceptowane w literaturze rozróżnienie na godność osobistą i godność osobową23. W pierwszym przypadku godność
jest rozumiana jako szczególnego rodzaju dobro prawne, pojmowana w sposób
subiektywny, indywidualny przez każdego człowieka. Może być ona identyfikowana z poczuciem własnej wartości, szacunkiem dla samego siebie. Subiektywne
podejście nie może być traktowane w sposób absolutny, gdyż ustalenie, czy doszło do naruszenia godności, dokonywane jest przez sądy na podstawie kryteriów
obiektywnych, a nie subiektywnego odczucia konkretnej osoby żądającej ochrony.
Chodzi tu w szczególności o przepisy dotyczące ochrony dóbr osobistych, w tym
zwłaszcza o art. 23 i 24 kodeksu cywilnego, przyjmuje się bowiem powszechnie,
że godność człowieka jest dobrem osobistym24. Godność w drugim ujęciu postrzegana jest jako wartość przyrodzona, uniwersalna, powszechna, nienaruszalna i niezbywalna. Przysługuje ona człowiekowi z samego faktu przynależności
do rodu ludzkiego, niezależnie od rasy, pochodzenia, wieku, płci, stanu zdrowia,
wykształcenia. Tym samym godność osobowa jest powiązana z pojęciem człowieczeństwa. Jest ona przymiotem każdego człowieka, stanowi najwyższą wartość,
objętą w szerokim zakresie ochroną prawną. Tak pojmowana godność stanowi
podstawę istnienia norm społecznych i prawnych chroniących relacje międzyludzkie, osobowe, a także samą godność. Zgodzić się trzeba z poglądem, że nie należy przeciwstawiać sobie tych dwu znaczeń terminu godność, gdyż naruszenie
godności osobistej godzi w godność osobową. Godność osobista nie tkwi w człowieku, zależy ona od samego człowieka, od jego subiektywnego odczucia, a także
od stworzonych mu warunków życia25. Godność człowieka w postaci godności
osobowej stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela.
Analiza regulacji prawnych dotyczących pomocy społecznej wskazuje na różne rozumienie godności człowieka. Należy podkreślić, iż ochrona godności osób
i rodzin jest jedną z głównych zasad pomocy społecznej i w niektórych przepi20
Zob. K. Complak, op. cit., s. 43.
Ibidem, s. 42.
22 Zob. H. Izdebski, Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2007, s. 28.
23 Por. J. Zajadło, Godność i prawa człowieka. Ideowe i normatywne źródła przepisu art. 30 Konstytucji, [w:] A. Szmyt (red.), op. cit., s. 11; Z. Duniewska, Poszanowanie i ochrona godności..., s. 13.
24 Zob. szerzej na ten temat: P. Sut, Problem twórczej wykładni przepisów o ochronie dóbr osobistych, PiP 1997, nr 9, s. 29 i n.; Z. Duniewska, Poszanowanie i ochrona godności...,
s. 13; A. Zieliński, op. cit., s. 50.
25 Por. P. Sut, Ochrona godności człowieka a tzw. nowe media, „Gdańskie Studia Prawnicze”
2000, t. VII, s. 525; zob. także Z. Duniewska, Poszanowanie i ochrona godności..., s. 15.
21
BOC.indb 475
2009-09-11 11:54:03
476
RYSZARDA MICHALSKA-BADZIAK
sach jest ona wprost powoływana jako naczelne dobro. Odwołanie do godności
człowieka występowało również na gruncie unormowań zawartych w już nieobowiązującej ustawie o pomocy społecznej z 1990 r.26 Zakaz naruszania godności
ma charakter bezwzględny i dotyczy wszystkich, na władzach publicznych zaś
spoczywa obowiązek poszanowania i ochrony godności. W rezultacie wszystkie
działania instytucji opiekuńczych powinny z jednej strony uwzględniać istnienie
pewnej sfery autonomii, w ramach której człowiek może się realizować, a z drugiej
działania te nie mogą prowadzić do powstawania sytuacji odbierających jednostce poczucie godności27. Pomoc w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych,
indywidualne programy wychodzenia z bezdomności, zapewnienie kontaktów
z otoczeniem należy postrzegać jako działania mające na celu ochronę godności,
poprzez stworzenie warunków do powrotu do godnego życia bądź rozpoczęcia
godnej egzystencji.
Warto zaznaczyć, że Konstytucja RP nie zawiera regulacji odnoszących się
bezpośrednio do pomocy społecznej. Odwołuje się do niej przez instytucję zabezpieczenia społecznego. W myśl art. 67 ochrona w ramach zabezpieczenia społecznego przysługuje w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Prawo do zabezpieczenia mają
również osoby pozostające bez pracy nie z własnej woli i nieposiadające innych
środków utrzymania. Katalog tych okoliczności uzupełnia bezrobocie. Powołany
przepis wskazuje zatem tylko kilka sytuacji, w których pomoc jest udzielana. W ramach konstytucyjnego prawa do zabezpieczenia społecznego nie mieszczą się inne
okoliczności uzasadniające udzielenie pomocy, wskazane w ustawie o pomocy
społecznej. Według ustawy są to ponadto: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, przemoc w rodzinie, potrzeby
ochrony macierzyństwa i wielodzietności, potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi,
bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa
domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej całodobowe placówki
opiekuńczo-wychowawcze, trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali
w Polsce status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, trudności w przystosowaniu
do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizm, narkomania, zdarzenie losowe i sytuacja kryzysowa oraz klęska żywiołowa lub ekologiczna. Mechanizmy
zabezpieczenia społecznego powinny uruchomić się, gdy osoba z różnych przyczyn nie jest w stanie zaspokajać zarówno swoich, jak i swoich bliskich potrzeb28.
Osoby takie zachowują naturalne prawo do życia w godności. Osobom pozostającym bez źródeł utrzymania państwo i samorząd terytorialny, zwłaszcza gminy
26
Zob. ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r.,
Nr 64, poz. 414 z późn. zm.).
27 Zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 kwietnia 2001 r. (sygn. akt K.11/00, OTK
z 2001 r., nr 3, poz. 54).
28 Por. I. Sierpowska, Ustawa o pomocy społecznej. Komentarz, Warszawa 2007, s. 23.
BOC.indb 476
2009-09-11 11:54:03
Godność człowieka w prawie pomocy społecznej
477
i powiaty, powinny zapewnić zaspokojenie tych potrzeb przez udzielenie pomocy.
Gmina i powiat nie mogą odmówić osobie potrzebującej pomocy, mimo istniejącego obowiązku osób fizycznych i prawnych do zaspokajania niezbędnych potrzeb
tych osób.
Ustawa o pomocy społecznej zawiera definicję legalną pomocy społecznej.
W art. 2 ust. 1 określa ją jako instytucję polityki społecznej państwa mającą na celu
umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych,
których nie są one w stanie pokonać wykorzystując własne uprawnienia, zasoby
i możliwości. Wspomnieć trzeba, że konstytucja nakłada na państwo obowiązek
uwzględnienia w polityce społecznej dobra rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, w szczególności rodzin wielodzietnych i niepełnych.
W prawie zabezpieczenia społecznego pomoc społeczna stanowi ostatnią możliwość przezwyciężenia trudnych sytuacji życiowych, którą poprzedzają świadczenia z systemu ubezpieczeń społecznych.
Pomoc społeczna wspiera osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka (art. 3 ust. 1). Należy zatem przyjąć, że umożliwienie
osobom i rodzinom życia w warunkach odpowiadających godności człowieka
jest nadrzędnym celem pomocy. Chodzi tu o godność osobową, która jest źródłem
wolności i praw człowieka i obywatela. Jak już wcześniej sygnalizowałam, godność
ma rangę zasady i wartości konstytucyjnej. Jest ona nienaruszalna, a jej przestrzeganie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Godność osoby uznaje się
za podstawę jej uprawnień w życiu społecznym, a ochronę godności za nieodzowny element dobra wspólnego każdej społeczności. „Wskazuje się, że godność
jest tak ściśle związana z naturą człowieka i jego powołaniem, że nie ma i nie może
być takiej racji dobra wspólnego, która nie musiałaby być jej podporządkowana”29.
Pojawia się pytanie, jakie potrzeby należy uznać za niezbędne, aby godnie żyć.
Ustawodawca nie zdefiniował pojęcia „niezbędnej potrzeby”, jest to pojęcie niedookreślone, a zakres potrzeb, które mogą być uznane za niezbędne, jest zmienny
w czasie. Wydaje się, że podstawą oceny „niezbędności” powinno być m.in. zapewnienie minimum materialnego, umożliwiającego osobie (rodzinie) samodzielne funkcjonowanie w społeczeństwie, a także zaspokajanie różnorodnych potrzeb
społecznych30. „Zarówno ci, którzy są w stanie zapracować na swoje utrzymanie
i pokonywać swoje problemy jak i ci, którzy takiej możliwości z różnorodnych
przyczyn nie mają, zachowują naturalne prawo do życia w godności”31. Poszanowanie godności nie może dopuszczać żadnych form dyskryminacji. Jest to szcze29
G. Szpor, S. Nitecki, Cz. Martysz, Komentarz do ustawy o pomocy społecznej, Gdańsk 1998, s. 15.
Zob. także na ten temat: B. Banaszak, M. Jabłoński, Komentarz do art. 30 Konstytucji RP, [w:]
J. Boć (red.), Konstytucje Rzeczypospolitej oraz Komentarz do Konstytucji RP z 1997 r., Wrocław 1998,
s. 68; zob. także orzeczenie TK z dnia 4 kwietnia 2001 r., K11/00, OTK 2001, nr 3, poz. 54.
31 Por. M.T. Romer, Godność człowieka w prawie pracy i pomocy społecznej, [w:] Godność człowieka a prawa ekonomiczne i socjalne..., s. 61.
30
BOC.indb 477
2009-09-11 11:54:04
478
RYSZARDA MICHALSKA-BADZIAK
gólnie ważne w przypadku pomocy społecznej, do której zwracają się ludzie będący w trudnych sytuacjach życiowych, często spychani na margines społeczny.
Dotyczy to osób zwolnionych z zakładów karnych, bezdomnych, uzależnionych
od alkoholu i narkotyków. Pomoc społeczna przez zróżnicowany i rozbudowany system świadczeń udziela wsparcia materialnego, ale także niematerialnego
w formie poradnictwa specjalistycznego, pracy socjalnej i interwencji kryzysowej. Działania integracyjne, eliminowanie bierności, motywowanie, pobudzanie
do samodzielnego działania służą umacnianiu poczucia godności. Dla ochrony
godności istotne znaczenie ma jakość kontaktów osób potrzebujących wsparcia
z pracownikami socjalnymi jednostek organizacyjnych pomocy społecznej32.
Nakaz poszanowania godności osoby sformułowany został w art. 45 ust. 3
ustawy o pomocy społecznej, który dotyczy pracy socjalnej. Jest to działalność
zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie przez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi.
Zgodnie z treścią tego przepisu praca socjalna powinna być realizowana z wykorzystaniem właściwych metod i technik, które powinny uwzględniać godność osoby i jej prawo do samostanowienia. W piśmiennictwie do technik pracy socjalnej
zalicza się psychoterapię, poradnictwo, mediację i inne techniki oparte na kontaktach interpersonalnych między pracownikami socjalnymi a osobami wspomaganymi33. Do najważniejszych cech tego świadczenia należą: cel wyrażający się
w osobistym i społecznym usamodzielnianiu osób, którym pomoc jest udzielana;
zawodowe kwalifikacje do realizacji tego świadczenia, a także adresaci, którymi
mogą być osoby, rodziny, grupy i społeczności lokalne34.
Odwołanie do godności ma miejsce w przepisach ustawy dotyczących domów
pomocy społecznej. W myśl art. 55 ust. 2 dom pomocy społecznej powinien być
tak zorganizowany, aby zakres i poziom usług w nim świadczonych uwzględniał
w szczególności wolność, intymność, godność i poczucie bezpieczeństwa mieszkańców domu. Powyższy nakaz odnosi się do wszystkich domów pomocy społecznej, niezależnie od podmiotu prowadzącego. Ustawodawca nie wskazał jednak w ustawie standardów podstawowych usług świadczonych przez te instytucje,
ale upoważnił ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego do określenia sposobu funkcjonowania i obowiązujących standardów35. Domy pomocy
społecznej są jednostkami organizacyjnymi zajmującymi się świadczeniem usług
bytowych, opiekuńczych, specjalistycznych opiekuńczych, wspomagających i edukacyjnych. Usługi te są realizowane dla osób wymagających całodobowej opieki
32
Obszerniej na ten temat zob. I. Sierpowska, Prawo pomocy społecznej, Kraków 2006, s. 48 i n.
Por. Ł. Borkowski, R. Krajewski, S. Szymański, Komentarz do ustawy o pomocy społecznej,
Kutno 2006, s. 83.
34 Por. I. Sierpowska, Ustawa o pomocy..., s. 177.
35 Zob. rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 października 2005 r. w sprawie
domów pomocy społecznej (Dz.U. Nr 217, poz. 1837).
33
BOC.indb 478
2009-09-11 11:54:04
Godność człowieka w prawie pomocy społecznej
479
z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, które nie mogą samodzielnie
funkcjonować w codziennym życiu i nie można im zapewnić niezbędnej pomocy
w formie usług opiekuńczych. Wielu mieszkańców tych placówek to osoby starsze, samotne, mające poczucie krzywdy, osamotnienia i odtrącenia przez rodzinę,
a tym samym i trudności w przystosowaniu się do nowych warunków. Trzeba też
pamiętać, iż nie wszyscy pensjonariusze znaleźli się w tych placówkach z własnej
woli. Dlatego oprócz potrzeb bytowych zaspokajanych przez te domy duże znaczenie mają więzi międzyludzkie, gesty sympatii, otwartości, przyjaźni, których nie da
ująć w sztywne ramy przepisów, a które stwarzałyby warunki do zachowania szacunku, poszanowania godności i intymności36. Godność człowieka wymaga, aby
każda osoba traktowana była sprawiedliwie, tzn. według jednakowej miary i bezstronnie. Należy podkreślić, iż organizacja domu i zakres usług powinny uwzględniać m.in. godność mieszkańca. Natomiast w innym przepisie ustawy, dotyczącym
placówek całodobowej opieki, ustawodawca wprost wskazuje na prawo do godności.
Prawo do godności zostało sformułowane w art. 68 ust. 2 analizowanej ustawy. W przepisie tym zawarty jest katalog wymagań stawianych placówkom zapewniającym całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym
lub osobom w podeszłym wieku. Ustawodawca najpierw wskazał podstawowe zakresy usług opiekuńczych i bytowych, a następnie dokonał ich rozwinięcia. Sposób świadczenia usług powinien uwzględniać stan zdrowia, sprawność fizyczną
i intelektualną oraz indywidualne potrzeby i możliwości osoby przebywającej
w placówce, a także prawa człowieka , w tym w szczególności prawo do godności, wolności, intymności i poczucia bezpieczeństwa. Przez określenie „powinien
uwzględniać” należy rozumieć taki sposób świadczenia usług opiekuńczych, który
będzie dostosowany do stanu zdrowia, sprawności fizycznej i intelektualnej oraz
potrzeb i możliwości konkretnej osoby. Usługi świadczone w tych placówkach powinny być udzielane w sposób gwarantujący poszanowanie m.in. prawa do godności. Trzeba pamiętać, że pensjonariuszami tych placówek są osoby w podeszłym
wieku, chore, niepełnosprawne pozbawione wiedzy w zakresie przysługujących im
praw. Jednocześnie trzeba mieć również na uwadze fakt, iż osoby bezpośrednio
realizujące te świadczenia powinny mieć niezbędną wiedzę pozwalającą na postępowanie w sposób szanujący godność pensjonariusza. Takt, delikatność w postępowaniu z osobą korzystającą z usług placówki, respektowanie zasad współżycia
społecznego winny cechować relacje między pensjonariuszem a osobą udzielającą
świadczenia. Należy wspomnieć, iż w tych kontaktach może wystąpić naruszenie
godności poprzez działania znieważające, lekceważenie czy też nieuprzejme bądź
szydercze odnoszenie się do pensjonariusza.
Ustawa o pomocy społecznej przewiduje formy pomocy stosowane wyłącznie
w odniesieniu do rodzin. Pomoc ta ma wspierać rodziny w wypełnianiu funkcji
36
BOC.indb 479
Zob. I. Sierpowska, Ustawa o pomocy..., s. 213.
2009-09-11 11:54:04
480
RYSZARDA MICHALSKA-BADZIAK
opiekuńczo-wychowawczych. Jest ona udzielana ze względu na potrzebę ochrony
macierzyństwa i wielodzietności oraz z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. Z tą pomocą powinna być skorelowana pomoc materialna, przyznawana rodzinom znajdującym się w trudnych sytuacjach życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia,
zasoby i możliwości. Chodzi głównie o to, żeby zahamować proces umieszczania
dzieci, z powodu trudnej sytuacji materialnej, w zastępczym środowisku wychowawczym. Zapewnienie wychowania poza rodziną naturalną należy traktować
jako ostateczność. Udzielana pomoc powinna mieć na względzie podmiotowość
dziecka i rodziny. Chroniąc podmiotowość dziecka i prawa dziecka, ustawa nawiązuje do Konwencji o Prawach Dziecka37, która stanowi, że dziecko uprawnione
jest do korzystania z wszystkich praw człowieka, a ponadto ustanawia ona prawa
przysługujące tylko dzieciom. Część praw dziecka zawartych w konwencji „przeniesiona” została do ustawy o pomocy społecznej. W art. 70 ust. 3 ustawodawca
wskazał m.in. na prawo dziecka do traktowania go w sposób sprzyjający poczuciu
godności i wartości osobowej oraz ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem. Wszelkie działania jednostek organizacyjnych pomocy społecznej związane z udzielaniem pomocy rodzinie mającej trudności w wypełnianiu swoich zadań
oraz pomocy dziecku z takiej rodziny powinny mieć na względzie podmiotowość
dziecka i rodziny. Z drugiej strony te działania nie mogą prowadzić do tworzenia
sytuacji faktycznych odbierających dziecku poczucie godności i wartości osobowej. Na podmioty udzielające pomocy został również nałożony obowiązek ochrony dziecka przed poniżającym traktowaniem i karaniem.
Nakaz poszanowania godności sformułowany został także w unormowaniach
odnoszących się do zadań pracowników socjalnych. Jednym z zadań pracownika
socjalnego jest praca socjalna, w której powinien on, jak już wcześniej pisałam,
wykorzystywać właściwe metody i techniki. Zgodnie z art. 119 ust. 2 pkt. 2 przy
wykonywaniu zadań pracownik socjalny obowiązany jest kierować się zasadą dobra osób i rodzin, którym służy, poszanowania ich godności i prawa tych osób
do samostanowienia. Traktowanie podopiecznego powinno być nacechowane szacunkiem wobec jego autonomii. Ponadto pracownik socjalny powinien postępować zgodnie z zasadami etyki zawodowej, przeciwdziałać praktykom niehumanitarnym i dyskryminującym osobę, rodzinę lub grupę. W piśmiennictwie podkreśla
się, że do podstawowych zasad etyki zawodu pracownika socjalnego należy akceptacja faktu, iż każdy człowiek jest niepowtarzalną wartością i ma prawo do samostanowienia38. Warto w tym miejscu poruszyć kwestię ochrony dóbr osobistych.
Przykładowe wyliczenie dóbr osobistych zawiera art. 23 kodeksu cywilnego39.
Wśród wymienionych tam dóbr nie znajduje się „godność”, co nie oznacza jednak,
37 Konwencja o Prawach Dziecka z dnia 20 listopada 1989 r., ratyfikowana przez Rzeczpospolitą Polską w 1991 r. (Dz.U. Nr 120, poz. 526).
38 Za I. Sierpowska, Prawo pomocy..., s. 216.
39 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
BOC.indb 480
2009-09-11 11:54:04
Godność człowieka w prawie pomocy społecznej
481
że nie należy ona do kategorii dóbr osobistych. Należy zaliczyć ją do tych dóbr,
gdyż katalog zawarty w powołanym art. 23 jest otwarty, o czym świadczy zwrot
„w szczególności”. W literaturze zwraca się uwagę, że zbiór tych dóbr, nieustannie się powiększa40. Najczęściej formą naruszenia dóbr osobistych jest naruszenie
czci, która została wymieniona w art. 23 k.c. W razie naruszenia dóbr osobistych
można żądać usunięcia jego skutków. Kwestie te reguluje art. 24 k.c.
Do ochrony dóbr osobistych odwołują się także przepisy normujące procedurę przyznawania świadczeń z pomocy społecznej. Przewodnią zasadą postępowania w sprawie świadczeń z pomocy społecznej jest kierowanie się dobrem osób
korzystających z pomocy społecznej i ochroną ich dóbr osobistych. W sprawach
z zakresu pomocy społecznej ochrona ta ma szczególne znaczenie, zarówno ubieganie się o wsparcie, jak i korzystanie ze świadczeń może bowiem łączyć się z poczuciem wstydu i zamiarem ukrycia faktu korzystania z pomocy.
Z analizy przepisów ustawy o pomocy społecznej wynika, że ochrona godności osób i rodzin jest naczelną zasadą, jaką powinny kierować się w swoich działaniach jednostki organizacyjne pomocy społecznej. Zapewnienie warunków życia
odpowiadających godności człowieka jest obowiązkiem organów publicznych.
Jeśli państwo ma chronić godność człowieka, to powinno robić wszystko, aby
jej nie naruszać swoimi działaniami, ale także powinno tworzyć warunki sprzyjające zachowaniu godności. Życie poniżej określonego poziomu może sprzyjać
naruszaniu godności człowieka. Chroniąc tę godność, państwo musi troszczyć się
o zapewnienie obywatelom warunków życia sprzyjających zaspokajaniu potrzeb
materialnych (ubranie, wyżywienie, mieszkanie), ale i potrzeb niematerialnych
(zapewnienie kontaktów z otoczeniem, integracja ze środowiskiem). Godność
człowieka jest wartością niezmienną jako przyrodzona cecha każdej osoby. Natomiast środki ochrony tej godności powinny zależeć od konkretnej sytuacji, w której znalazła się osoba. W rezultacie rodzaj środków zmierzających do zapewnienia
poziomu życia odpowiadającego godności zależeć będzie m.in. od wieku człowieka, stanu jego zdrowia, sytuacji rodzinnej.
Obowiązek poszanowania i ochrony godności człowieka, jak już pisałam, odnosi się do sfery tworzenia prawa i jego stosowania. W ustawie o pomocy społecznej problematyka godności osoby i rodziny jest jej podstawową regułą. Ustawodawca wskazał na nią w wielu przepisach, formułując m.in. nakaz zaspokajania
niezbędnych potrzeb i umożliwienie bytowania w warunkach dopowiadających
godności człowieka. Powstaje jednak wątpliwość, czy niektóre z tych z tych przepisów można pogodzić z konstytucyjną zasadą godności. W moim przekonaniu
wydaje się to dość trudne. Biorąc pod uwagę treść art. 37, zwłaszcza jego ust. 3 oraz
art. 38 ust. 4, nasuwa się pytanie, czy określenie minimalnej wysokości zasiłku stałego na kwotę 30 zł miesięcznie, a zasiłku okresowego na kwotę 20 zł miesięcznie
jest wyrazem poszanowania godności człowieka. Czy wskazane minimalne wyso40
BOC.indb 481
Zob. Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 1994, s. 136.
2009-09-11 11:54:04
482
RYSZARDA MICHALSKA-BADZIAK
kości zasiłków pozwolą żyć w warunkach odpowiadających godności człowieka,
pomijając własne środki, którymi dysponuje osoba (rodzina). Można przypuszczać, że pozwolą one jedynie na przeżycie. Te same zastrzeżenia odnieść można
do wysokości obu zasiłków. Z kwestią tą wiąże się zalecenie, aby rodzaj, forma
i rozmiar świadczeń były odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy. Istnieje więc możliwość dopasowania pomocy do sytuacji i potrzeb
konkretnej osoby (rodziny). Jednocześnie można dokonać modyfikacji przyznanych świadczeń, zmiany formy świadczenia (pieniężnego na niepieniężne) bądź
ich ograniczenia. Uwagę zwraca treść art. 3 ust. 4, z którego wynika, że potrzeby
osób i rodzin korzystających z pomocy powinny być uwzględnione, jeśli odpowiadają one celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej. Czy może
to nastąpić w sytuacjach, w których jednostce służy publiczne prawo podmiotowe
do otrzymania określonej pomocy (np. art. 37 dotyczący zasiłku stałego)?
BOC.indb 482
2009-09-11 11:54:05