Recenzja 1 - Wydział Przyrodniczy UPH w Siedlcach
Transkrypt
Recenzja 1 - Wydział Przyrodniczy UPH w Siedlcach
Dr hab. Renata Dobromilska prof. nadzw. ZUT Katedra Ogrodnictwa Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Recenzja Pracy doktorskiej mgr Tomasza Dziugieła pt. „Przydatność wybranych stymulatorów wzrostu w uprawie ziemniaka na wczesny zbiór”. Produkcja żywności w ekologicznym czy integrowanym systemie uprawy wymaga, by na rynku produkcji była dostępna szeroka gama środków, które mogą mieć wpływ na zwiększenie plonu i jego jakości, a przy tym będą przyjazne dla środowiska. Ponadto, w ostatnich latach, przed producentami żywności stają liczne wyzwania związane ze zmianą warunków klimatycznych. Anomalie pogodowe wywołują u roślin różne zaburzenia fizjologiczne, będące odpowiedzią na stres. W celu zniwelowania negatywnych skutków stresu, zarówno roślin rolniczych, jak i ogrodniczych, w uprawie stosowane są biostymulatory wzrostu. Szczególne znaczenie dla ekologicznej produkcji rolniczej mają preparaty na bazie naturalnych komponentów np. ekstrakty z alg morskich Ascophyllum nodosum czy Ecklonia maxima. Algi morskie, rosnące w strefie pływów, wyrzucane na brzegi mórz i oceanów w czasie sztormów, podlegają ciągłym stresom. Są na przemian poddawane działaniu słońca, wysuszającym wiatrom, chłodnej, słonej wodzie morskiej i słodkiej wodzie deszczowej. Komórki plechy wykształciły w sobie mechanizmy obronne, w odpowiedzi na stres algi wytwarzają związki antystresowe. Preparaty z alg zawierają aminokwasy, kwas alginowy, witaminy, makro- i mikropierwiastki oraz fitohormony: auksyny i cytokininy, które podane roślinom zabezpieczają je przed negatywnymi skutkami stresów abiotycznych. Glony morskie, jako nawozy podnoszące żyzność gleby, od lat 50-tych XX wieku, wykorzystywane są w rolnictwie we Francji. Metoda biologiczna Lamair-Boucher’a zakłada stosowanie w produkcji roślin uprawnych kompostowanych glonów morskich. Obecnie, z uwagi na duże koszty transportu, produkuje się wyciągi, ekstrakty na bazie alg morskich oraz wodorostów i aplikuje roślinom dolistnie lub doglebowo. Sądzę, że taka właśnie idea przyświecała Autorowi dysertacji, który podjął się oceny działania 2 biostymulatorów na bazie alg morskich: Bio-algeenu S90 i Kelpaku SL oraz preparatu HumiPlant, będącego mieszaniną kwasów huminowych i fulwowych, w uprawie ziemniaka. Autor przeanalizował wzrost roślin, plonowanie oraz wartość odżywczą bulw. We Wstępie, Autor uzasadnia celowość zastosowania stymulatorów wzrostu w uprawie ziemniaka na zbiór wczesny. Podkreśla przy tym opłacalność uprawy oraz zalety naturalnych stymulatorów, które dopuszczone są do stosowania w rolnictwie ekologicznym. Na końcu tego rozdziału został wyraźnie wyartykułowany cel badań, do którego Autor zmierzał realizując każdy następny etap pracy doktorskiej. Przegląd piśmiennictwa, zawarty na 13 stronach, stanowi najbardziej aktualne źródło informacji o badaniach nad stosowaniem biostymulatorów w rolnictwie i ogrodnictwie. Na 169 cytowanych pozycji literatury, 93 to pozycje obcojęzyczne i aż 68 artykułów pochodzi z ostatnich czterech lat 2012-2015. Wysoko oceniam, iż Doktorant przedstawił nam nie tylko 1 najnowsze, najbardziej aktualne spojrzenie na stan badań z zakresu stosowania biostymulatorów w uprawie ziemniaka i innych roślin, ale podkreślam, że Autor dotarł do artykułów z renomowanych światowych czasopism naukowych. Autor na wstępie definiuje biostymulatory, opisuje istotę ich działania, następnie w wyczerpujący sposób szeroko omawia preparaty z alg morskich, które stanowią przedmiot badań własnych. Odwołuje się przy tym do bardzo szerokiego spektrum badań prowadzonych zarówno na roślinach rolniczych (ziemniaku, trawach, zbożach, rzepaku, łubinie, kukurydzy, buraku cukrowym), jak i ogrodniczych (fasoli, pomidorze, brokule, papryce, sałacie, marchwi, buraku ćwikłowym oraz ziołach). Fragment Przeglądu piśmiennictwa traktujący o kwasach huminowych i fulwowych przedstawiono głównie na bazie wyników doświadczeń prowadzonych na ziemniaku, ale znalazły się tu także prace traktujące o korzystnym wpływie stosowania tych kwasów na plon i skład chemiczny marchwi, pomidora, papryki, ogórka i czosnku. Uwagę zwraca brak proporcji między opisem tematyki biostymulatorów z alg morskich, a działaniem kwasów huminowych i fulwowych, którym poświęcono mniej uwagi. Tą część Przeglądu piśmiennictwa zredagowano na bazie 21 artykułów, gdzie badania prowadzone były głównie w krajach arabskich na glebach ubogich, piaszczystych, pustynnych w: Iraku, Iranie, Pakistanie, Turcji i Egipcie. Można byłoby bardziej rozwinąć ten wątek pracy i uwzględnić większą liczbę badań krajowych, czy prowadzonych w naszej strefie klimatycznej. Autor powołując się w tekście na pracę Gawlika i Gołębiowskiej z 2008 roku, cytuje drugie nazwisko w nieprawidłowym brzmieniu „Gołębiewska” (również w rozdziale Piśmiennictwo). W rozdziale Materiał i metody badań na wstępie scharakteryzowano materiał badawczy (stymulatory: Kelpak, Bio-algeen S90, HumiPlant oraz 3 odmiany ziemniaka: ‘Denar’, ‘Lord’ i ‘Miłek’). Wielkość poletek i reprezentacja roślin gwarantowały obiektywizm uzyskanych wyników. Również próby do analiz chemicznych były reprezentatywne, pobierano po 50 bulw. Zastosowano właściwe metody badawcze, ogólnie przyjęte, wg Polskiej Normy. Pozostaje pytanie: w jaki sposób stosowano biostymulatory? Jak technicznie rozwiązał Pan aplikację biostymulatorów? Za pozytywne uznaję wzorowanie się na Metodyce wykonywania pomiarów i ocen plonu wg IHAR w Radzikowie, co umożliwia porównanie wyników badań własnych z wynikami innych autorów, które dotyczą badanych odmian. Fazy wzrostu ziemniaka słusznie podano w skali BBCH, która stanowi swego rodzaju standardowe odniesienie do poszczególnych etapów wzrostu i rozwoju roślin. Nadrzędnym elementem pracy było stosowanie biostymulatorów, bo przecież można zakładać, że odmiany będące w tym samym typie wczesności, podobnym typie użytkowym, pochodzące od tego samego hodowcy, będą reagowały podobnie na aplikowane biostymulatory. Skierowałabym uwagę bardziej na zróżnicowanie dawek, bądź sposób ich aplikacji (np. podlewanie czy dodatkowo traktowanie bulw przed sadzeniem), co zapewne wzbogaciłoby wiedzę w tym zakresie i umożliwiłoby sformułowanie kilku zaleceń dla praktyki. Temat stosowania biostymulatorów wzrostu we wczesnej uprawie ziemniaka jest zagadnieniem kluczowym, gdyż wczesną wiosną rolnicy i ogrodnicy bardzo często muszą 2 przeciwdziałać skutkom stresu termicznego lub stresu suszy u roślin. I właśnie w tym okresie znaczenia nabiera stosowanie biostymulatorów, których zadaniem jest złagodzenie skutków tych stresów. Bardzo ciekawym i wzbogacającym elementem przeprowadzonych badań byłoby przeanalizowanie zmian, jakie zachodzą w roślinie na skutek oddziaływania stresu na poziomie komórkowym (zmiany w zawartości proliny czy poliamin). Uwaga: w punkcie 3.1. Materiał badań opis odmian ziemniaka przedstawiono wg Listy odmian zalecanych na obszarze województw wg COBORU z roku 2014, w Piśmiennictwie z kolei powołano się na Listę z roku 2015, należy to uściślić. Bardzo dobrze zredagowanym rozdziałem jest Charakterystyka warunków badań, w której Autor opisał warunki glebowe doświadczenia oraz skład chemiczny (zarówno makro- jak i mikropierwiastków) w warstwie ornej gleby. Dane termiczno-wilgotnościowe w latach badań 2012-2014 Autor odniósł do przebiegu wzrostu i rozwoju 3 odmian ziemniaka. Umiejętny sposób przedstawienia danych oraz wyliczenie współczynników hydrotermicznych Sielianinowa, daje czytelnikowi pełen obraz występowania warunków stresowych w trakcie wegetacji roślin. Na zakończenie rozdziału, Autor podsumował i ocenił, czy w latach tych panowały korzystne warunki do uprawy wczesnych odmian ziemniaka. Jedyną uwagę, jaką wnoszę, byłoby wydzielenie niektórych fragmentów tekstu tego rozdziału traktujących o potrzebach termicznych i wodnych ziemniaka (gdzie Autor powołuje się na artykuły: Lutomirskiej, Głuski, Boguszewskiej i Nowackiego, Chmury oraz Szutkowskiej) i przeniesienie ich do Przeglądu piśmiennictwa. Byłby to również wspaniały materiał do Dyskusji wyników badań. Rozdział 5. Wyniki badań, stanowiący zasadniczą część rozprawy, został podzielony przez Autora na 3 podrozdziały, w których dodatkowo wyodrębniono po kilka podpunktów. Wyniki badań przedstawione zostały w formie 26 tabel i 4 wykresów. W podrozdziale opisującym wzrost roślin wykazano, że Bio-algeen S90 stymulował najbardziej wysokość pędów ziemniaka, a HumiPlant powodował jej ograniczenie. Bio-algeen spowodował także zwiększenie masy samych łodyg, a także powierzchni asymilacyjnej liści, szczególnie w warunkach niskich temperatur wiosną 2014 r. Pozostałe preparaty w mniejszym stopniu stymulowały powierzchnię asymilacyjną liści. Uważam, że dla pełnego obrazu działania stymulatorów, dobrze byłoby przeanalizować poziom barwników fotosyntetycznych lub nawet zmierzyć indeks zazielenienia. Autor stwierdził również zwiększenie masy liści po zastosowaniu Bio-algeenu, ale tylko w przypadku odmiany ‘Lord’. Dostrzegając powyższe zależności, Autor słusznie obliczył wskaźnik pokrycia gleby przez liście LAI. Wszystkie stosowane biostymulatory zwiększyły wartość wskaźnika LAI, a najbardziej Bio-algeen S90. Większość autorów podaje, że w przypadku ziemniaka wartość współczynnika LAI kształtuje się w zakresie 2-3 m2.m-2, a optymalną produktywność ziemniaka gwarantuje łan o współczynniku LAI ≥3 od wschodów do zbioru. Analizując wyniki LAI badań Autora należy zauważyć, że wskaźnik ten jest bardzo wysoki, szczególnie w roku 2014, gdzie osiąga wartość 5,32-6,67. Czym można byłoby uzasadnić tak wysoką wartość wskaźnika pokrycia liściowego? Należy podkreślić, iż wskaźnik LAI jest wartością liczbową bezwymiarową – nie ma jednostki, gdyż m2 x m-2 matematycznie jednostki te redukują się, dzieląc powierzchnię liści przez powierzchnię terenu. Niepotrzebnie Autor w opisie wyników każdorazowo zamieszcza 3 jednostkę m2.m-2. Mam ponadto generalną uwagę co do wyrażania powierzchni asymilacyjnej liści w m2, z zachowaniem 4 miejsc po przecinku, czy podaniu wysokości roślin w m i 3 miejsc po przecinku. To samo dotyczy masy liści i łodyg wyrażonej w kg (np. 0,306 kg), co można podać w g (306 g), tym bardziej, że żadna z tych cech nie przekracza 1 kg. Takie ujęcie analizowanych cech powoduje niezręczne sformułowania typu: „Bio-algeen S90 powodował istotny przyrost powierzchni asymilacyjnej liści, średnio o 0,0941 m2”, czy „masa liści odmiany ‘Lord’ była mniejsza średnio o 0,029 kg”, bądź też „rośliny odmiany ‘Denar’ były wyższe średnio o 0.096 m niż w obiekcie kontrolnym”. W podrozdziale 5.2. wyszczególniono liczbę oraz masę bulw z 1 rośliny. Wykazano, że traktowanie roślin HumiPlantem i Kelpakiem istotnie zwiększyło masę bulw z 1 rośliny w stosunku do kontroli. Nie potwierdziło się to w przypadku Bio-algeenu, pomimo, że wskazywałyby na to wcześniejsze obliczenia masy części nadziemnej i powierzchni asymilacyjnej liści. Jak więc można byłoby uzasadnić istotny wzrost średniej masy 1 bulwy pod wpływem Bio-algeenu S90 (tab. 12)? Tytuł tabeli 11 sugeruje, że jest to masa 1 bulwy z 1 roślin, stąd powinien brzmieć „masa bulw z 1 rośliny”. Autor słusznie akcentuje w opisie tych cech, że rok 2012 sprzyjał tworzeniu bulw o większej masie jednostkowej, co następnie przekładało się na uzyskanie w omawianym roku większego plonu ogółem i handlowego. Autor udowodnił, że średnio w okresie 3 lat badań, wszystkie testowane w doświadczeniu stymulatory zwiększyły plon ogółem bulw, natomiast plon handlowy wzrastał jedynie na skutek stosowania HumiPlantu i Kelpaku. Tego właśnie stwierdzenia, dotyczącego plonu handlowego, zabrakło mi w opisie wyników, gdzie Autor sugeruje, jakoby wszystkie testowane preparaty zwiększyły plon handlowy bulw. Udział poszczególnych frakcji plonu bulw w plonie ogółem dla testowanych preparatów i odmian Autor przedstawił graficznie na 4 rycinach. Udowodnił, że stosowane stymulatory wzrostu roślin obniżyły udział w plonie frakcji bulw 51-60 mm na korzyść bulw o średniej wielkości 41-50 mm, które stanowią w plonie tej grupy odmian udział największy. Bardzo dobrym posunięciem było przedstawienie tych zależności w poszczególnych latach, co pozwoliło zaobserwować, jak zmieniała się struktura plonu bulw pod wpływem stymulatorów w latach o gorszych warunkach klimatycznych w okresie wegetacji ziemniaka. Przykładem jest rok 2014 (z najniższą temperaturą i niedoborem opadów w czerwcu), w którym biostymulatory z alg morskich Bio-algeen i Kelpak ograniczyły udział plonu bulw małych o średnicy 31-40 mm oraz bulw dużych o średnicy 51-60 mm na korzyść bulw średniej wielkości 41-50 mm. W roku tym u wszystkich odmian stwierdzono blisko 40% udział bulw małych o średnicy 31-40 mm (niezależnie od stosowanych biostymulatorów). W podrozdziale 5.3. Skład chemiczny bulw, Autor wykazał, że stymulatory nie różnicowały istotnie zawartości suchej masy, cukrów (w tym cukrów prostych), kwasu Laskorbinowego, azotanów (V), białka, Ca, Mg i Na. Udowodnił także, że Bio-algeen S90 zwiększył zawartość skrobi w bulwach. Preparat HumiPlant spowodował obniżenie poziomu P, a zawartość K w bulwach zwiększyła się pod wpływem wszystkich stosowanych preparatów, najbardziej pod wpływem Bio-algeenu S90. Wykazał też różnice w składzie chemicznym bulw 3 badanych odmian ziemniaka na skutek traktowania roślin stymulatorami wzrostu. Należy docenić, że Autor by wykazać powyższe zależności, wykonał bardzo wiele 4 analiz chemicznych próbek bulw, a efekty swojej żmudnej pracy zebrał i przedstawił w 12 tabelach. Dyskusja wyników, którą Autor zawarł na 8,5 stronach jest rozdziałem przemyślanym i bardzo dobrze opracowanym. Dojrzałe spojrzenie Autora na wyniki badań własnych oraz warunki prowadzenia badań, a następnie ich konfrontacja z rezultatami najnowszych badań krajowych i zagranicznych powoduje, że Autor znajduje doskonałą argumentację dla wyników badań własnych. Autor słusznie zauważył, że efekty działania stymulatorów są wyraźnie widoczne w warunkach stresu abiotycznego, natomiast w korzystnych warunkach efekty te są mniej spektakularne lub jest ich brak. Podkreśla przy tym znaczenie dawki preparatu, częstotliwości i sposobu stosowania oraz fazy wzrostu roślin. Na uwagę zasługuje fakt, iż w Dyskusji wyników Autor odniósł się do każdej z badanych cech w doświadczeniu własnym w zderzeniu z wynikami badań innych autorów. Świadczy to o bardzo dobrym rozeznaniu w literaturze przedmiotu i doskonałej umiejętności dyskusji. Po zapoznaniu się z tym rozdziałem, jestem przekonana, że Autor miał solidne przesłanki do tego, by założyć hipotezę, iż stosowane preparaty będą modyfikowały wzrost, plonowanie i skład chemiczny bulw. Rozdział 7. Autor zatytułował Stwierdzenia i wnioski, które zawarł w 8 punktach. Stanowią one często podsumowanie wyników badań, ale w pełni oddają istotę badań i znajduję w nich odpowiedź na cel akcentowany w tytule pracy. Większość z nich ma charakter stwierdzeń, które można byłoby bardziej uogólnić i nadać im charakter wniosków. Pierwsze 2 dotyczą wpływu stosowanych stymulatorów na wzrost ziemniaka, następne 3 odnoszą się do plonu bulw i ich jakości handlowej, a wniosek 6 nawiązuje do składu chemicznego bulw. We wnioskach 7 i 8 oceniono wzrost, plonowanie oraz skład chemiczny badanych odmian ziemniaka. Przy tak obszernym materiale wynikowym zabrakło mi interakcji czynników doświadczalnych. Skoro przebadano reakcję 3 odmian na stosowane stymulatory, to zapewne po to, by przedstawić zalecenia dla konkretnej odmiany. Informacje te mogłyby stanowić cenne wskazówki czy zalecenia dla praktyki rolniczej – ogrodniczej. Myślę, że Autor bardziej skupił się na analizowaniu zależności przez pryzmat zróżnicowanych warunków meteorologicznych w poszczególnych latach badań niż na poszukiwaniu współdziałania stymulatorów i odmian. Z pewnością uwaga ta nabrałaby znaczenia w przypadku, gdyby odmiany należały do różnych grup wczesności. Proponuję połączyć wniosek 1 z 2, co nadałoby mu następujące brzmienie: „Preparaty z alg morskich Bio-algeen S90 (Ascophyllum nodosum) i Kelpak (Ecklonia maxima) oraz mieszanina kwasów huminowych i fulwowych HumiPlant stymulowały wzrost i plonowanie wczesnych odmian ziemniaka.” Wniosek 4. wymagałby większego uogólnienia, np.: „Warunki termicznowilgotnościowe, panujące w latach 2012-2014, w dużym stopniu modyfikowały oddziaływanie badanych stymulatorów na wzrost, plonowanie i skład chemiczny bulw wczesnych odmian ziemniaka.” Pod rozwagę Autora poddaję również uwagę dotyczącą połączenia wniosku 7 z 8, który miałby następującą konstrukcję: „Wczesne odmiany ziemniaka ‘Miłek’, ‘Denar’ i ‘Lord’ nie różniły się istotnie pod względem plonowania, pomimo większej masy i 5 powierzchni asymilacyjnej liści u odmiany ‘Miłek’. Bulwy tej odmiany zawierały więcej suchej masy, skrobi, białka ogólnego i azotanów, a mniej magnezu.” Poczynione przeze mnie powyżej uwagi są dyskusyjne, ale mogą pomóc Autorowi spojrzeć na wnioski wynikające z badań bardziej ogólnie, kompleksowo, by jednocześnie odpowiedzieć na problem postawiony w tytule pracy. Rozdział Piśmiennictwo stanowi wykaz 169 materiałów źródłowych, starannie wyselekcjonowanych i (jeszcze raz pragnę podkreślić) wydanych w większości w ostatnich kilku latach, a więc bardzo aktualnych. Dobór tych artykułów uważam za bardzo trafny, są one ściśle związane z tematyką pracy i świadczą, że Autor ma wnikliwe rozeznanie w literaturze przedmiotu. Doceniam starania Autora, że zgromadził tak wyczerpujący materiał źródłowy, który jest uporządkowany bezbłędnie, wg obowiązujących zasad, z zastosowaniem zunifikowanych skrótów, przyjętych dla czasopism. Autor sięgnął po publikacje renomowanych czasopism: Research Journal Agricultural Science, Plant Soil, Potato Research, Science Total Environment, Plant Growth Regulation, American Journal of Soil Science, Horticulture Science. Korzystał również z wielu innych czasopism zagranicznych, m.in. skandynawskich, tureckich, czy chińskich, ale przede wszystkim zgromadził obszerną literaturę krajową. Do tego rozdziału mam tylko 1 uwagę: w pozycji nr 16 brakuje nazwy czasopisma. Na końcu rozprawy Autor zamieścił Streszczenie oraz Słowa kluczowe w języku polskim i angielskim. Moja propozycja dotyczy zmiany kolejności fragmentów tekstu. Akapit rozpoczynający się od „Plonotwórcze działanie stymulatorów zależało od warunków termiczno-wilgotnościowych (…)” do słów „niedoborem wody w czerwcu” można przenieść niżej i umieścić przed ostatnim akapitem rozpoczynającym się od słów „Badane biostymulatory …”. W ten sposób w pierwszej kolejności Autor udzieli odpowiedzi, jak oddziaływał główny czynnik doświadczenia na badane cechy, a potem dopiero można zamieścić rozważania na temat wpływu panujących warunków termiczno-wilgotnościowych. Podsumowanie Przedstawiona do recenzji rozprawa doktorska stanowi próbę rozwiązania, ważnego dla producentów ziemniaka na zbiór wczesny, problemu zniwelowania lub zminimalizowania skutków niskich temperatur lub niedoborów wody w glebie w okresie wiosennym. Globalne ocieplenie klimatu pociąga za sobą szereg niekorzystnych zjawisk atmosferycznych, przez co rośliny narażone są na stresy abiotyczne. Autor wykazał, że dla grupy odmian wczesnych ziemniaka wskazanym jest stosowanie preparatów opartych na bazie alg morskich (Bioalgeenu S90 i Kelpaku) oraz stymulatora HumiPlant, będącego mieszaniną kwasów huminowych i fulwowych. Wymierne korzyści odniosą nie tylko producenci ziemniaka wczesnego w gospodarstwach konwencjonalnych i integrowanych, ale przede wszystkim rolnicy-ogrodnicy w ekologicznym systemie uprawy, gdzie dobór preparatów jest ograniczony. Autor nie poprzestał tylko na obserwacji wzrostu i ocenie plonu roślin i jego struktury. Liczne analizy chemiczne plonu bulw wykazały, że badane stymulatory mogą zwiększyć ich wartość odżywczą. Cel pracy został osiągnięty, a uzyskane wyniki badań przemawiają za stwierdzeniem, że Autor wniósł do wiedzy rolniczej-ogrodniczej nowe, oryginalne wartości poznawcze. Zastosował przy tym metody badawcze gwarantujące obiektywizm uzyskanych wyników. 6 Praca napisana jest nader starannie, prawie bezbłędnie, zarówno pod względem redakcyjnym, jak również merytorycznym. Zawarte w tej recenzji uwagi i wskazówki mogą być Autorowi pomocne w przygotowaniu pracy do druku. Znaczenie naukowe oraz utylitarna wartość wyników badań przekonują mnie, by uznać, że przedłożona do oceny dysertacja mgr Tomasza Dziugieła pt. „Przydatność wybranych stymulatorów wzrostu w uprawie ziemniaka na wczesny zbiór” spełnia wymagania stawiane rozprawom doktorskim (Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki Dz.U. Nr 65, poz. 595, z późniejszymi zmianami). Doktorant wykazał się przy tym dużą umiejętnością realizacji pracy naukowej, redagowaniem wyników oraz prowadzeniem dyskusji naukowej. Kieruję zatem wniosek do Wysokiej Rady Wydziału Przyrodniczego Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach o dopuszczenie mgr Tomasza Dziugieła do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Szczecin 7.03.2016 r. 7