docPrzyczynek do teorii tworzenia aliansów strategicznych
download 
Reklamacja Transkrypt
Przyczynek do teorii tworzenia aliansów strategicznych
Zeszyty Naukowe nr 747 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2007 Anna Pietruszka-Ortyl Katedra Zachowań Organizacyjnych Przyczynek do teorii tworzenia aliansów strategicznych przedsiębiorstw 1. Teorie genezy aliansów strategicznych Wzrost liczby zawieranych aliansów strategicznych spowodował wzmożone zainteresowanie środowiska naukowego tym zjawiskiem. Podjęto liczne rozważania, próbując wyjaśnić genezę tego rodzaju porozumień, ich wewnętrzną strukturę oraz wpływ na gospodarkę (rys. 1). Pierwsze prace studialne dotyczące aliansów strategicznych odwoływały się do powstałej w latach 70. XX wieku teorii kosztów transakcyjnych, która także obecnie stanowi jedną z fundamentalnych koncepcji charakteryzujących konstelacje. Zakłada ona, iż porozumienia i współpraca między różnymi uczestnikami gospodarki jest pochodną racjonalnego dążenia do zmniejszania kosztów działalności. Teoria ta nie wyjaśnia jednak złożonych mechanizmów zawierania aliansów strategicznych i zarządzania nimi. Dlatego też dalsze prace teoretyczne zmierzały do uszczegółowienia problematyki i nadania jej interdyscyplinarnej natury. W konsekwencji dotychczasowe studia nad zjawiskiem aliansów kwalifikowane są do dwu nurtów badawczych – ekonomicznego i organizacyjnego [12, s. 16]. Nurt ekonomiczny, będący kontynuacją i wzbogaceniem dorobku ekonomistów, zwłaszcza teorii kosztów transakcyjnych, polega na rozwinięciu różnych aspektów teorii konkurencji. Sprowadza się on do podjęcia analiz na poziomie przedsiębiorstwa i skutkuje opracowaniem narzędzi do badań empirycznych. Stąd tę kategorię reprezentuje M.E. Porter, którego koncepcje (pięciu sił, grup strategicznych, barier wejścia, łańcucha wartości) umożliwiają operacjonalizację modelu konkurencji, oraz koncepcja internacjonalizacji przedsiębiorstw. K_747.indb 83 1/16/08 2:42:07 PM Anna Pietruszka-Ortyl 84 Nurt badawczo-teoretyczny opiera się na podejściu specyficznym dla nauk organizacji i zarządzania. Wykorzystując więc teorię konkurencji i podejście porterowskie, wzbogaca swoje propozycje o dorobek teorii podejmowania decyzji, zachowań organizacyjnych, procesów przystosowania organizacji do otoczenia czy koncepcji rozwoju organizacyjnego i cyklu życia organizacji. Podejście to umożliwia zatem analizowanie nie tylko ekonomicznych aspektów zarządzania aliansami, ale wprowadza do badań kontekst polityczny, społeczny, a także wymiar jednostki i jej celów osobistych [12, s. 18]. Stąd w ramach nurtu reprezentowane są teoria zachowań strategicznych przedsiębiorstwa, koncepcja uczenia się organizacji oraz teoria gier, jako specyficzna forma teorii podejmowania decyzji oparta na modelowaniu matematycznym określonych sytuacji, procesów i zjawisk. TEORIA KOSZTÓW TRANSAKCYJNYCH EKONOMICZNY NURT BADAWCZY (kontynuacja teorii kosztów transakcyjnych wzbogacona o teorię konkurencji) – podejście porterowskie − koncepcja pięciu sił − koncepcja grup strategicznych − koncepcja barier wejścia do sektora − koncepcja łańcucha wartości – koncepcja internalizacji (w Polsce nazywana koncepcją globalizacji zarządzania) NURT BADAWCZO-TEORETYCZNY (wykorzystuje dorobek nurtu ekonomicznego poszerzając go o założenia teorii: − podejmowania decyzji − zachowań organizacyjnych − procesów przystosowania organizacji do otoczenia − rozwoju organizacyjnego i cyklu życia organizacji): – koncepcja zachowań strategicznych – teoria uczenia się organizacji – teoria gier EKLEKTYCZNY MODEL PRODUKCJI MIĘDZYNARODOWEJ J.H. Dunninga Rys. 1. Rozwój koncepcji wyjaśniających genezę aliansów strategicznych, ich wewnętrzną strukturę oraz wpływ na gospodarkę Źródło: opracowanie własne na podstawie: [2, s. 38–65; 12, s. 15–19]. K_747.indb 84 1/16/08 2:42:08 PM Przyczynek do teorii tworzenia aliansów… 85 Dopełnieniem prac badawczych rozstrzygających przesłanki tworzenia aliansów strategicznych jest eklektyczny model produkcji międzynarodowej J.H. Dunninga, poświęcony zagadnieniom ponadnarodowej działalności gospodarczej, której częstą formą są alianse. Koncepcja ta jest umiejscowiona na styku makroekonomicznej teorii handlu międzynarodowego i mikroekonomicznej teorii przedsiębiorstwa. Jest aktualna, pojemna i elastyczna, a wypracowane narzędzia analizy są szeroko stosowane [21, s. 60]. 2. Założenia teorii kosztów transakcyjnych Wzmożoną dyskusję nad kosztami transakcyjnymi podjęto w latach 70. XX wieku, a jej uczestnikami byli O.E. Williamson, D. Teece i M.C. Casson. Podejście to traktuje firmę jako strukturę zarządzania, która może przybrać jedną z form pomiędzy dwoma ekstremami – transakcją rynkową a strukturą hierarchiczną, argumentując jednocześnie, iż transakcja jest podstawową jednostką analizy. Dlatego też teoria kosztów transakcyjnych przyjmuje orientację kontraktową i zakłada, że każdy problem można sformułować jako problem kontraktowy i że może on być z pożytkiem badany w kategoriach oszczędzania kosztów transakcyjnych, co dotyczy każdego stosunku wymiany. Stąd, zgodnie z tą koncepcją, u podstaw porównawczych badań problemów organizacji gospodarczych leży następująca wytyczna: „oszczędność kosztów transakcyjnych osiąga się przez powiązanie transakcji (różniących się atrybutami) z strukturami zarządzania (które różnią się zdolnościami adaptacyjnymi i związanymi z tym kosztami) w zróżnicowany sposób” [20, s. 31–32]. Według rozważanego ujęcia, koszty transakcyjne są kosztami funkcjonowania systemu gospodarczego [1, s. 48] i dzieli się je na dwie kategorie – koszty transakcyjne ex ante (koszty negocjacji projektów, szkiców, gwarancji umowy) i ex post (koszty adaptacyjne, koszty tworzenia i utrzymania struktury zarządzania, obowiązkowe koszty zobowiązań gwarancyjnych). Przy czym koszty ex ante i ex post kontraktu są współzależne i trzeba się do nich odnosić jednocześnie, a nie kolejno [20, s. 35]. Ponadto koszty transakcyjne obejmują każdy z etapów transakcji, więc mogą przybrać formę: kosztów poszukiwania (jako kosztów gromadzenia informacji pozwalających na identyfikację i ocenę potencjalnych partnerów transakcji), kosztów kontraktowania (czyli takich kosztów, które odnoszą się do negocjowania i sporządzania umowy), kosztów monitorowania (związanych z kosztami kontrolowania czy wszystkie strony należycie i w pełni wywiązują się z przyjętych w umowie zobowiązań) oraz kosztów egzekwowania (pojawiających się w sytuacji, gdy ustalenia umowy nie są przez partnerów przestrzegane) [6, s. 536]. K_747.indb 85 1/16/08 2:42:08 PM 86 Anna Pietruszka-Ortyl Płaszczyznę rozważań ekonomii kosztów transakcyjnych stanowi przesłanka, iż czynnik ludzki charakteryzuje się ograniczoną racjonalnością i jest podatny na oportunizm [20, s. 43]. Oznacza to, że uczestnicy gry gospodarczej z intencji są racjonalni, ale doświadczenie ogranicza w formułowaniu i rozwiązywaniu kompleksowych problemów oraz w przepływie informacji [13, s. XXIV]. Oportunizm z kolei jest rozumiany jako przebiegłe dążenie do realizacji własnego interesu [20, s. 60]. Tabela 1. Główne założenia teorii kosztów transakcyjnych w ujęciu O.E. Williamsona Metafora firmy jako struktury zarządzania Orientacja kontraktowa – każdy problem może przybrać formę kontraktu Transakcja jest podstawową jednostką analizy Głównym celem i skutkiem ekonomicznych instytucji kapitalizmu jest oszczędzanie na kosztach transakcyjnych Czynnik ludzki charakteryzuje się ograniczoną racjonalnością i jest podatny na oportunizm Podstawowe wymiary, w odniesieniu do których transakcje różnią się między sobą, to specyficzność aktywów, ciągłość transakcji, ograniczenia informacyjne, niedoskonałość pomiarów, koszty biurokratyczne Głównym celem ekonomiki kosztów transakcyjnych jest ograniczanie transakcji w taki sposób, aby oszczędzać na ograniczonej racjonalności i jednocześnie ochraniać je przed niebezpieczeństwem oportunizmu Źródło: opracowanie własne na podstawie: [3, s. 20; 20, s. 30–32]. W warunkach ograniczonej racjonalności i oportunizmu wielkość kosztów transakcyjnych jest determinowana przez: specyficzność aktywów, ciągłość transakcji, ograniczenia informacyjne, niedoskonałość pomiarów, koszty biurokratyczne [2, s. 38]. O.E. Williamson [20, s. 68] wyróżnia cztery typy specyficzności aktywów: specyficzność położenia (specyfika lokalizacji), specyficzność fizyczna (specyfika ze względu na własności fizyczne), specyficzność aktywów ludzkich (specyfika ze względu na posiadaną kadrę pracowniczą) oraz specyficzność przeznaczenia aktywów (celową specyfikę aktywów). Specyficzność położenia zasadza się na tym, że aktywa są zlokalizowane blisko siebie celem ograniczania wydatków transportowych. Dlatego też, ze względu na niemobilność tych aktywów skutki zmian lokalizacji działań są ogromne i podwyższają koszty transakcyjne kontraktu opartego na tego typu aktywach. Specyficzność fizyczna polega z kolei na tym, że aktywa są mobilne, lecz wysoko wyspecjalizowane, a specyficzność aktywów ludzkich odnosi się do charakterystycznych kompetencji kadry pracowniczej. Ten Teoria kosztów transakcyjnych adoptuje koncepcję H.A. Simona, który wyodrębnia trzy poziomy racjonalności. Silna forma charakteryzuje się dążeniem do maksymalizacji. Ograniczona racjonalność jest formą półsilną, a słabą formą jest racjonalność organiczna [20, s. 57]. K_747.indb 86 1/16/08 2:42:08 PM Przyczynek do teorii tworzenia aliansów… 87 typ specyficzności aktywów może więc skutkować podwyższonymi kosztami transakcyjnymi w sytuacji, gdy kontrakt wymaga przenoszenia konkretnych pracowników lub nawet całych zespołów eksperckich. Specyficzność przeznaczenia aktywów natomiast sprowadza się do inwestycji odosobnionych w aktywach ogólnych ze względu na konkretnego nabywcę (np. rozwój mocy produkcyjnych). Stąd O.E. Williamson dowodzi, iż koszty transakcyjne mogą stanowić efekt każdego z tych typów specyficzności aktywów, gdyż aktywa te nie mogą być przenoszone bez znacznego spadku ich produktywności [3, s. 19]. Dodatkowy argument stanowią współczesne uwarunkowania funkcjonowania przedsiębiorstw, w których niepewność i złożoność przejmują dominującą rolę i oczekiwane oraz przypadkowe koszty transakcyjne rosną do wielkości uniemożliwiających realizację kontraktu. Rodzi to konieczność zawierania kontraktów niepełnych, skutkujących permanentnymi renegocjacjami umowy i dalszym wzrostem kosztów transakcyjnych [2, s. 39–40]. Ciągłość transakcji ma szczególny wpływ na wielkość kosztów transakcyjnych, zwłaszcza w przypadku umów rynkowych. Czynnik ten bowiem jest ściśle powiązany z zachowaniami oportunistycznymi, charakterystycznymi dla transakcji jednorazowych i krótkoterminowych. Dlatego też, wraz ze wzrostem ilości podobnego typu transakcji rynkowych oraz korzyści wynikających z ekonomii skali, większe są bariery dla działań oportunistycznych, a więc maleją koszty transakcyjne takich kontraktów. Dodatkowo, im częściej dochodzi do transakcji, tym bardziej wydłuża się ich horyzont czasowy oraz zwiększa się skłonność do ściślejszej współpracy wszystkich stron [3, s. 20]. Często zdarza się tak, iż transakcje mogą nie być zawierane ze względu na asymetrię oraz złożoność informacji, która w połączeniu z warunkami ograniczonej racjonalności oraz niepewnością kupującego prowadzi do tzw. paradoksu wiedzy wywołanego problemem nierozpoznania. W rezultacie mamy do czynienia z niepełnością zawieranych umów i podwyższaniem kosztów transakcyjnych [3, s. 20]. Niedoskonałości pomiarów także powodują koszty transakcyjne, zarówno w przypadku umów o charakterze rynkowym, jak i hierarchicznym. Trudności pomiaru są przecież przyczyną wysokich kosztów transakcyjnych informacji i monitoringu, ponoszonych celem wykrycia zachowań oportunistycznych partnera. Przejawia się to najbardziej w sytuacjach, gdy zadania nie są klarowne, strony nie wykazują większego zainteresowania współpracą i wzajemnie uchylają się od obowiązków [3, s. 20]. Koszty biurokratyczne cechują struktury hierarchiczne, ponieważ przy tej formie organizacyjnej powstają koszty agencyjne wynikające z oddzielenia stosunku własności od kontroli, a to zwiększa determinację agentów do realizacji celów osobistych (poprzez uchylanie się i zachowania oportunistyczne). Ponadto takie struktury rodzą konieczność ponoszenia wyższych kosztów kontroli i koordynacji działań [2, s. 41–42]. K_747.indb 87 1/16/08 2:42:09 PM Anna Pietruszka-Ortyl 88 3. Alianse strategiczne w ujęciu teorii kosztów transakcyjnych NALNOŚ O GR ZO JO RAC A N Ć, OP O IZM UN RT AN IC Wysokie koszty transakcyjne umów rynkowych, determinowane zazwyczaj specyficznością aktywów, nieciągłością transakcji, ograniczeniami informacyjnymi i niedoskonałością pomiarów oraz wysokie koszty transakcyjne struktur hierarchicznych, pozostające pod wpływem kosztów biurokratycznych, a także specyficzności aktywów, niedoskonałości pomiarów oraz czasem ograniczeniami informacyjnymi, zrodziły konieczność poszukiwania przez organizacje struktur pośrednich w postaci aliansów strategicznych (rys. 2). TRANSAKCJE RYNKOWE STRUKTURY HIERARCHICZNE koszty rozpoznania i opanowania nowych sytuacji rynkowych koszty agencyjne koszty pomiaru koszty pomiaru problem bodźców niekompletność kontraktów koszty koordynacji problem bodźców asymetria informacji uniki, free riding niedoskonałości zarządzania ALIANSE STRATEGICZNE Rys. 2. Koncepcja tworzenia aliansów strategicznych w teorii kosztów transakcyjnych Źródło: [3, s. 21]. Alianse strategiczne mogą łagodzić negatywne skutki w postaci wysokich kosztów transakcyjnych, wynikające z niepowodzenia transakcji rynkowych oraz struktur hierarchicznych. Ta forma współpracy przyczynia się bowiem do ograniczenia ryzyka oportunistycznych zachowań partnerów poprzez stosowanie mecha- K_747.indb 88 1/16/08 2:42:10 PM Przyczynek do teorii tworzenia aliansów… 89 nizmów monitoringowych, wykorzystywanie orientacji na dzielenie się informacjami i korzystanie z polityki gwarantowania wyników [3, s. 21]. Co więcej, alians może realizować długoterminową wzajemność zachowując korzyści transakcji rynkowych, np. w postaci uzyskiwania efektu ekonomii skali [8, s. 361], redukować koszty informacji, stymulować innowacje technologiczne oraz stworzyć mechanizm integrujący wartościowe informacje dla każdej ze stron. Przy takich zaletach alians jednocześnie umożliwia sojusznikom osiągnięcie niższym kosztem wymaganej elastyczności organizacyjnej przy równoczesnym pozyskiwaniu niezbędnej informacji. Przy czym warunkiem koniecznym, by sojusz zachował równowagę jest niezależność organizacyjna aliantów [2, s. 42–43]. Celem uzyskania takich korzyści, zgodnie z założeniami teorii kosztów transakcyjnych, alians wymaga aportu przez jednego z partnerów do porozumienia aktywów specyficznych ze względu na przeznaczenie, chronionych długoterminowymi umowami. Obustronna wymiana aktywów zapewnia obopólne zabezpieczenia wobec niebezpieczeństw transakcyjnych poprzez stworzenie sytuacji wzajemnej współzależności między aliantami. Tabela 2. Charakterystyka aliansu strategicznego w teorii kosztów transakcyjnych Powiązania organizacyjne Kryterium Niebezpieczeństwo, oportunizm Konieczność koordynacji wysiłków partnerów Częstość interakcji Konieczność monitorowania wysiłków Koszty kompromisu Możliwości kontroli Zakres ugody Niepewność transakcji Transakcje rynkowe Alianse strategiczne Powiązania hierarchiczne średnie duże małe średnia duża mała mała średnia lub duża * duża mała duża mała średnie wysokie niskie mały średni duży małe niska średnie wysoka duże średnia * średnia częstość występuje w przypadku aliansu niekapitałowego, duża zaś, gdy mamy do czynienia z sojuszem kapitałowym Źródło: [3, s. 21]. Tabela 2 przedstawia alianse strategiczne w porównaniu z dwoma ekstremalnymi w teorii kosztów transakcyjnych formami organizacyjnymi przedsiębiorstwa według kryteriów wynikających z założeń samej teorii. Z tabeli tej wynika, że K_747.indb 89 1/16/08 2:42:10 PM Anna Pietruszka-Ortyl 90 w tym ujęciu, stanowiącym jedno z fundamentalnych teorii charakteryzujących alianse strategiczne, porozumienia te wymagają stałego monitorowania układu, gdyż najbardziej narażone są na: niebezpieczeństwo zachowań oportunistycznych, konieczność koordynacji wysiłków, wysokie koszty kompromisu czy niepewność transakcji. Przy czym oportunizm, konieczność koordynacji wysiłków oraz koszty ugody są bezpośrednio, dodatnio ze sobą skorelowane, a mogą być ograniczone poprzez wydłużenie horyzontu czasowego, wyzbywanie się angażowania aktywów specyficznych oraz przestrzegania zasady wzajemności [3, s. 22]. Stąd M. Dietrich postuluje, iż firmy wybiorą alians strategiczny jako opcję strategiczną, gdy koszty działań rynkowych i zysk ze sprzedaży są większe od kosztów oraz dochodów częściowej lub całkowitej internalizacji tych działań [4, s. 102]. Tabela 3. Koncepcja aliansu doskonałego w ekonomii kosztów transakcyjnych Wyszczególnienie Alians doskonały Alians rzeczywisty Źródło: [3, s. 22]. Ograniczona racjonalność Oportunizm Specyficzność aktywów + – + – – + Obserwacje te stały się wskazówką do opracowania modelu aliansu doskonałego, w którym nie powinny występować wśród partnerów zachowania oportunistyczne lub też te wynikające z ograniczonej racjonalności, a samo porozumienie nie angażuje aktywów specyficznych (tabela 3) [3, s. 22]. Analiza tych sojuszy w praktyce argumentuje jednak, iż alianse zazwyczaj zawierają wszystkie trzy zmienne, zwłaszcza opierając się na specyficzności aktywów (głównie jest to specyfika aktywów ludzkich), co przyczynia się do niestabilności takich umów. 4. Ekonomiczny nurt badawczy – koncepcja łańcucha wartości M.E. Portera Łańcuch wartości oparty jest na założeniu, że zdolność strategiczna organizacji jest w ostatecznym rachunku oceniana przez konsumentów. Wartość produktu zależy od wielu powiązanych czynności, które są kontrolowane przez firmę oraz znajdują się poza nią [11, s. 121]. Koncepcja łańcucha wartości dodanej ujmuje więc tworzenie wartości w przedsiębiorstwie jako proces powiązanych i narastających funkcji, z których każda w określony sposób tworzy i dodaje pewną wartość [21, s. 88]. Wartość mierzona jest zaś całkowitymi dochodami przedsiębiorstwa, którego celem działalności jest tworzenie wartości dla nabywcy, przy założeniu, że ma ona K_747.indb 90 1/16/08 2:42:10 PM Przyczynek do teorii tworzenia aliansów… 91 przewyższyć poniesione koszty. Łańcuch wartości jest więc „sekwencją przekształcania zasileń, technologii i pracy ludzi na produkty finalne”. Składa się on z funkcji podstawowych i pomocniczych oraz marży i zysku. Działalność podstawowa składa się z przedprodukcyjnej, produkcyjnej i sprzedaży, a na działalność pomocniczą składają się szeroko rozumiane procesy zarządzania przedsiębiorstwem, formułowanie misji, strategii rozwoju, strategii konkurencji oraz strategii funkcjonalnych (tj. polityki kadrowej, strategii marketingowej, strategii technologicznej i strategii finansowej) [7, s. 86–88]. Dlatego też łańcuch wartości jest użytecznym narzędziem badania wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań działania przedsiębiorstwa i budowania na tej podstawie przewagi konkurencyjnej (tabela 4) [7, s. 88]. Wyróżnia się dwie podstawowe odmiany łańcucha wartości: zewnętrzny i wewnętrzny. „Zewnętrzny łańcuch wartości jest układem kooperacyjnym, wiążącym przedsiębiorstwo z dostawcami, dystrybutorami i nabywcami” (rys. 3). Natomiast „wewnętrzny łańcuch wartości obejmuje funkcje zarządzania oraz funkcje procesów podstawowych i obsługowych, występujące w ramach organizacji firmy” [14, s. 166]. Tabela 4. Źródła przewagi konkurencyjnej zgodnie z łańcuchem wartości dodanej M.E. Portera Łańcuch wartości Produkt Technologia Logistyka Personel Marketing Sprzedaż Źródła przewagi konkurencyjnej – nowoczesny, wysokiej jakości – oryginalny, markowy – odpowiadający popytowi – kapitałooszczędne metody produkcji – produktywność – jakość – tanie źródła dostaw – terminowość dostaw – wysoka jakość dostaw – nowoczesne metody kierowania – profesjonaliści – efektywny system motywacji – rozpoznany rynek – promocja, reklama – strategia cenowa – sprawne kanały dystrybucji – wysoki poziom usług sprzedaży, serwisu Źródło: [7, s. 88]. Wykorzystanie modelu łańcucha wartości dodanej pozwala dokonać analizy układu kooperacji i jego poszczególnych ogniw zewnętrznych. Ten kierunek badań ma usprawnić więzi organizacyjne z kooperantami, jak również ułatwić nadzór K_747.indb 91 1/16/08 2:42:10 PM 92 Anna Pietruszka-Ortyl nad współpracą z nimi [14, s. 168]. W ten sposób fundamentem konstrukcji łańcucha stanowiącego określony system działań jest sieć składająca się z ogniw funkcjonalnych przedsiębiorstwa i jego partnerów powiązanych ze źródłami powstawania wartości dodanej i relacje między tymi ogniwami a otoczeniem [18, s. 234]. Koncepcja łańcucha wartości dodanej odnosi się więc do problematyki tworzenia aliansów strategicznych przedsiębiorstw, zarówno w kontekście wewnętrznego, jak i zewnętrznego łańcucha wartości. Analiza cen i kosztów dla każdego wyodrębnianego stadium dostarczenia produktu do konsumenta daje bowiem podstawę dla decyzji o internalizacji lub eksternalizacji danego stadium, a śledząc sekwencję tworzenia wartości rynkowej według stadiów, możemy je uszeregować pod względem stopnia przewagi kosztowej, jaką firma posiada nad konkurentami [16, s. 41]. Stąd A. Sulejewicz [16, s. 42–43] wyjaśnia zawiązywanie aliansów strategicznych jako konfigurację splotu łańcuchów co najmniej dwóch przedsiębiorstw, identyfikując konkretne typy aliansów od nazw stadium lub ich wiązki, tj.: koalicje technologiczno-rozwojowe (TR), działań operacyjnych i logistyki (OL), marketingu, dystrybucji i obsługi (MDO) oraz alianse wielostadialne (W). 5. Alianse strategiczne w perspektywie teorii gier Teoria gier jest „fragmentem modelowania matematycznego decyzji w sytuacjach konfliktowych i zmierza do opracowania dla każdej ze stron reguł postępowania współokreślających wynik gry”, stanowi zatem wyspecjalizowaną postać teorii podejmowania decyzji, a jej kluczowym założeniem jest racjonalność graczy [17, s. 21, 23]. Poszczególne elementy teorii to: – uczestnicy gry, czyli gracze, których musi być co najmniej dwóch, – reguły gry, – otoczenie, w którym toczy się gra, – informacja dostępna dla każdego z graczy o otoczeniu i wyborach drugiego gracza, – zestaw dostępnych ruchów dla każdego gracza w każdej chwili kiedy będzie chciał podjąć decyzję, – wyniki powstające z kolejności posunięć graczy, – wypłata lub zbiór wypłat [5, s. 514]. Składniki te kształtują wiedzę płynącą z ich znajomości (w szczególności z opanowania reguł gry), pozwalając graczom formułować strategię, czyli plany wszystkich dozwolonych działań uwzględniających wszystkie możliwe alternatywy, spośród których grający wybiera jedną [17, s. 22]. Racjonalność w sensie teorii gier „polega na poszukiwaniu optymalnego sposobu realizacji określonej funkcji celu przez wskazanie najwłaściwszego sposobu działania (strategii optymalnej), nie zaś na selekcjonowaniu alternatywnych celów działania” [19, s. 41]. K_747.indb 92 1/16/08 2:42:11 PM Przyczynek do teorii tworzenia aliansów… 93 W istocie więc, teoria gier jest interdyscyplinarna i stąd może stanowić jedną z ewentualnych podstaw teorii aliansów strategicznych (rys. 3), bowiem ujęcie zdroworozsądkowe, opisowe, dostarcza przedteoretycznych pojęć i stanowi podstawę poszukiwania teoretyzacji, a teoria gier precyzuje pojęcia i dostarcza formalnego modelu. Rozwinięcie tego modelu może mieć miejsce na gruncie innych podejść teoretycznych (tam gdzie wymagane lub wskazane jest dookreślenie teoriogrowej konceptualizacji) lub też bezpośrednio na polu teorii aliansu [17, s. 19–20]. ALIANSE STRATEGICZNE ujęcie opisowe TEORIA GIER inne podejścia TEORIA ALIANSÓW STRATEGICZNYCH Rys. 3. Teoria gier a teoria aliansów strategicznych Źródło: [17, s. 19]. A. Sulejewicz [17, s. 24] problematykę aliansów strategicznych w teorii gier odnosi do czterech typów gier, tj. do takich, gdzie interesy graczy mogą być ściśle przeciwstawne, ściśle tożsame oraz częściowo przeciwstawne lub częściowo tożsame, czyli do gier niekooperacyjnych, gier kooperacyjnych, gier quasi-niekooperacyjnych i gier quasi-kooperacyjnych (tabela 5). Przy czym decydujące znaczenie nadaje grom niekooperacyjnym i najbardziej znanej wśród nich – dylematowi więźnia wraz ze strategią tit for tat, w których upatruje istotnych, teoretycznych przesłanek zawierania aliansów strategicznych. Istota dylematu więźnia polega na tym, iż obydwaj gracze są w stanie uzyskać obopólne korzyści ze współpracy, dlatego też partnerzy, w zależności od przyjętej strategii, mogą podjąć kroki w zakresie wzajemnej kooperacji lub rywalizacji [10, s. 478]. Dylemat więźnia jest więc „abstrakcyjnym sformułowaniem sytuacji, w których wszyscy razem odnieśliby korzyść ze współpracy, jednak indywidualne wybory optymalizacyjne skłaniają do unikania kooperacji” [17, s. 30]. Problem zawarty w opisywanym podejściu odnosi się do dwóch więźniów podejrzanych o popełnienie poważnego przestępstwa. Organa śledcze posiadają tylko dowody na popełnienie drobnego wykroczenia, niewystarczające, by uzyskać wyrok skazujący dla podejrzanych. Dlatego też więźniowie mogą zostać skazani za zbrodnię tylko w przypadku przyznania się do winy przynajmniej jednego z nich. K_747.indb 93 1/16/08 2:42:11 PM Anna Pietruszka-Ortyl 94 Obaj gracze mają więc do dyspozycji po dwie strategie: mówić (R – czyli rywalizować) albo milczeć (W – czyli współpracować). Możliwe są zatem cztery strategie – WR, WW, RR, RW, skutkujące następującymi czteroma typami wypłat: N (nagroda za współpracę –WW – są skazani za małe wykroczenie), K (kara za zdradę – RR – obaj mówią), P (pokusa zdrady – RW – jednostronna rywalizacja), C (cierpienie daremne – WR – jednostronna współpraca). Stąd, przy założeniu, że średnia wypłata z wykorzystania partnera oraz bycia wykorzystanym nie jest tak korzystna, jak wspólna kooperacja (N>1/2 (P+C)), każdy z więźniów przyjmuje podobną hierarchię wartości w postaci: P>N>K>C [2, s. 48–49]. Tabela 5. Gry traktujące o aliansach strategicznych Typ gry Charakterystyka Dotyczą sytuacji, w których uczestnicy mają interesy ściśle oraz częściowo przeciwstawne, stąd gracze nie mogą się komunikować, a porozumienia nie są wiążące. Wyróżnić można wśród nich: gry o sumie zerowej (korzysta jeden Gry niekooperacyjne gracz kosztem drugiego), gry o stałej sumie (wygrana jednego jest równa przegranej drugiego plus określona stała), gry o sumie niezerowej (umożliwiają współpracę graczy i osiąganie obopólnych pozytywnych wypłat) Gry kooperacyjne Gry quasi-niekooperacyjne Gry quasi-kooperacyjne Obejmują następujące założenia: – komunikowanie się graczy jest dopuszczalne i przebiegać może przed grą i w jej trakcie, – podejmowanie wiążących porozumień jest gwarantowane – porozumienia są nieodwołalne, – istnieje instytucja gwarantująca przestrzeganie porozumień, – liczba graczy odgrywa większą rolę ze względu na możliwość występowania koalicji Charakteryzują sytuacje, w których gracze mają zwykle ograniczoną wiedzę o strategiach dostępnych partnerom, jeszcze mniej wiedzą o prawdziwych wypłatach drugiego gracza, nie znają jego rzeczywistych celów strategicznych czy postaw. Wprowadzają zatem sytuację pośrednią: – porozumień wiążących warunkowo (deklarowanych jako obowiązujące, ale odrzucanych w przypadku ewolucji sytuacji w sposób sugerujący odniesienie korzyści z pogwałcenia umowy), – porozumienie takie może być jawne lub milczące, – rozwiązanie kooperacyjne wymaga obecności struktury egzekwującej porozumienie, mającej prawo nakładać kary na odstępców Odnoszą się do uwarunkowań, w których gracze mają do wyboru trzy strategie – rywalizację, uczciwą kooperację, kooperację nieuczciwą – oraz muszą rozstrzygnąć w pewnej mierze niezależne kwestie: – wybór rywalizacji i kooperacji, – wybór postawy uczciwej lub nieuczciwej (w razie porozumienia), – negocjacje w sprawie podziału nadwyżki kooperacyjnej (w razie porozumienia) Źródło: opracowanie własne na podstawie: [17, s. 24, 27, 79, 93–94]. K_747.indb 94 1/16/08 2:42:12 PM Przyczynek do teorii tworzenia aliansów… 95 Najkorzystniejszą strategią dla obu graczy razem jest kooperacja (WW), czego mają pełną świadomość. Struktura wypłat jednak najbardziej premiuje jednostronną korzyść odstępstwa od kooperacji (RW), bo tylko tym sposobem gracz może zabezpieczyć się przed wypłatą C (w sytuacji, gdy on podjąłby daremne cierpienie – WR). Dla każdego więźnia racjonalnym jest podjęcie strategii rywalizacji, bowiem unika daremnego cierpienia, gdy drugi więzień wybiera rywalizację, a w przypadku gdy partner zastosuje strategię kooperacyjną – zyskuje największą korzyść (RW>WW oraz RR>WR). Rozwiązaniem gry jest więc kwadrant RR [17, s. 31–32]. Zgodnie z prawidłami działania w płaszczyźnie dylematu więźnia i przy założeniu, iż struktura aliansu strategicznego bezpośrednio z nim koresponduje A. Sulejewicz [17, s. 32] twierdzi, że ewentualni alianci skazani będą na rozwiązania suboptymalne (w aspekcie dobra wspólnego przedsięwzięcia) i że nie będą zainteresowani kooperacją. Wzrost liczby zawieranych aliansów w praktyce podważa jednak ten postulat, prowadząc do sugestii, że gracze spodziewają się jednak uzyskać korzyści większe niż działania alternatywne (lub niepodejmowanie żadnych działań). Rozstrzygnięcia tej kwestii należy szukać w programie tit for tat (wet za wet; TfT), autorstwa A. Rapaport. Jest to superstrategia kooperacyjna polegająca na podejmowaniu kroków będących lustrzanym odbiciem poprzedniego ruchu partnera, przy założeniu, że pierwszym ruchem jest współpraca [10, s. 479]. Strategia ta umożliwia przetrwanie wszystkim graczom poprzez modelowanie wysokiej skłonności do kooperacji aliantów ze względu na specyficzne jej charakterystyki, a to: – zaliczana jest do tzw. miłych strategii, tzn. nigdy nie jest pierwszą, która odwraca się od kooperacji, – jej nadrzędną zasadą jest wzajemność, która zachęca do współpracy, jej podtrzymywania, a nawet zarzucenia zachowań rywalizacyjnych i powrotu do kooperacji, – jest strategią rezygnującą z możliwości wykorzystania partnera oraz uzyskiwania dodatkowych korzyści w krótkim okresie, – jest prosta, jasna i łatwa do rozpoznania przez grających [17, s. 36]. W dylemacie więźnia, najpełniej odnoszącym się do teorii tworzenia aliansów strategicznych, największym problemem staje się nieuchronna niepewność co do kolejnego ruchu partnera, co jest źródłem niestabilności układu. W konsekwencji, celem podwyższenia prawdopodobieństwa podjęcia i stosowania kooperacji przez graczy, kształtuje się odpowiednie determinanty współpracy – strukturę wypłat, aspekty informacyjne, cień przyszłości oraz ilość graczy (tabela 6). Struktura wypłat w największym stopniu wpływa na postępowanie graczy, dlatego zmiana macierzy wypłat może doprowadzić do sytuacji, w której kooperacja K_747.indb 95 Szczegółówo wszystkie te działania opisuje A. Sulejewicz [17, s. 41–73]. 1/16/08 2:42:12 PM Anna Pietruszka-Ortyl 96 będzie najbardziej pożądaną działalnością dla partnerów. Takie możliwości daje przekształcenie dylematu więźnia w inną, nastawioną na ścisłą współpracę grę, przykładowo w dylemat chojraka (P>N>C>K), impas (P>K>N>C), dylemat myśliwego (N>P>K>C), gra agresora, dylemat małżonków i dylemat kierowcy. Innym sposobem zmiany struktury wypłat jest złagodzenie dylematu więźnia, co polega na eliminacji, charakterystycznych dla wszystkich partnerów, pokusy chciwości (skłaniającej do dezercji w poszukiwaniu najwyższej wypłaty) oraz lęku (który sugeruje dezercję z faktu, że gracz jednostronnie kooperujący otrzymuje najniższą wygraną). Tabela 6. Zmienne kształtujące skłonność uczestników dylematu więźnia do współpracy Zmienna Struktura (macierz wypłat) Aspekty informacyjne Cień przyszłości Składowe – przekształcenie dylematu więźnia w inną grę, pozwalającą na większy stopień kooperacji – złagodzenie dylematu więźnia – wprowadzenie zakładników – modyfikacja liczby strategii – opodatkowanie zdrady – przedefiniowanie użyteczności: dodatkowa motywacja graczy – metagry – współzależne wybory – informacja – prezentacja gry – stopa dyskontowa – długość interakcji – częstość interakcji – paradoks indukcji Liczba graczy Źródło: opracowanie własne na podstawie: [17, s. 41]. Kolejną metodą ewolucji macierzy wypłat w kierunku wyboru strategii kooperacji jest wprowadzenie władz zewnętrznych w postaci tzw. zakładników, czyli określonych kar, wymierzanych zgodnie z obowiązującym prawem, mogących przyjąć różnorakie formy (zastaw, opłacanie gotówką wysokiej pierwszej raty, kara umowna za nieprzestrzeganie kontraktu, gwarancja bankowa). Zakładnicy mogą być fikcyjni lub realni, a w sytuacji gdy jedna ze stron wystawi fałszywego zakładnika, który nie przedstawia żadnej wartości, jej wyniki są znacznie lepsze. Powstaje więc problem upewnienia się, czy partnerzy grali prawdziwymi zakładnikami. Pokusę eliminuje się poprzez zrównanie wypłaty z jednostronnej zdrady z wypłatą z obopólnej współpracy. K_747.indb 96 Lęk osłabia się czyniąc wypłatę jednostronnej współpracy równą obopólnej zdradzie. 1/16/08 2:42:13 PM Przyczynek do teorii tworzenia aliansów… 97 Modyfikacja liczby strategii jako sposób na przedefiniowanie macierzy wypłat wynika z założenia, iż im więcej razy gra jest grana, tym bliższa jest równowaga. Opodatkowanie zdrady natomiast polega na zmianie struktury bodźców zawartych w grze poprzez modyfikację wypłaty niekooperacyjnej w konwencji osłabionego dylematu więźnia. Dodatkowa motywacja jest ważnym tematem dla teorii aliansów bowiem stanowi sposób zmiany struktury wypłat zasadzający się na okazywaniu i wzbudzaniu zaufania, z czego wynika osąd, że gracz wybiera współpracę uważając, że tak właśnie powinien postąpić i pragnie, by obaj tak postąpili (por. [17, s. 41–53]). Aspekty informacyjne zbliżają, specyficzne dla aliansów, gry niekooperacyjne do struktury gry kooperacyjnej, gdyż zakładają, że równowaga niekooperacyjna powinna uwzględniać możliwość oczekiwań wyższego stopnia żywionych przez partnerów, a dotyczących zależności wyboru od postępowania innych graczy [17, s. 53–63]. Według tej zasady współzależne wybory wprowadzają komunikowanie się partnerów polegające na istnieniu obiegu informacji wykraczającym poza znajomość początkowego zbioru reguł, wypłat czy jednoczesności decyzji. Prezentacja gry zmierza natomiast do wprowadzenia dyskusji, przetargów, sygnalizacji (wypłaty, bieżące ruchy partnera, historia dotychczasowej gry) do kontekstu samej gry. Cień przyszłości to metaforyczne określenie wprowadzone przez R. Axelrod na podkreślenie silnej zależności pomiędzy skłonnością partnerów do kooperacji a wzrostem znaczenia przyszłych ruchów i wypłat. Świadomość bowiem przyszłych związków z partnerem modyfikuje bieżące ruchy, ponieważ przyszłe interakcje pozwalają graczom nagradzać i karać się wzajemnie [17, s. 63]. Dlatego też długość, częstość i powtarzalność interakcji pozwalają stosować i pielęgnować strategię współpracy. W uzupełnieniu R. Axelrod formułuje tzw. parametr dyskontowy w ∈ [0;1], określający ważność przyszłości dla partnerów. Dla w = 0 przyszłość nie ma żadnego znaczenia i w pojedynczej grze dylematu więźnia obaj gracze wybiorą strategię R, gdy w > 0 oczekiwane korzyści z kooperacji w długim okresie mogą przewyższać krótkookresową rywalizację. Stąd wraz ze wzrostem w prawdopodobieństwo zawierania przez graczy aliansu strategicznego [2, s. 53]. Wedle przeprowadzonych analiz współpracy konkurencyjnej przedsiębiorstw w świetle teorii gier A. Sulejewicz [17, s. 71] wyprowadza następujące wnioski dotyczące wpływu ilości graczy na ich determinację do podejmowania gry kooperacyjnej: – duża liczba graczy niekorzystnie wpływa na ich skłonności do współpracy, Niekorzystne ukształtowanie warunków otoczenia polega na wprowadzeniu instytucji egzekwującej kooperację, co skutkuje wzmocnieniem stabilności obopólnie korzystnego wyboru [17, s. 49]. J. Cygler [2, s. 53–54] przeprowadza wnikliwą analizę kształtowania się współczynnika w i opłacalności przyjęcia strategii aliansu. K_747.indb 97 1/16/08 2:42:13 PM Anna Pietruszka-Ortyl 98 – wraz ze wzrostem liczby partnerów rośnie złożoność gry i koszty informacji, – zwiększająca się liczba aliantów umożliwia łatwiejszą jednostronną dezercję, – mnogość grających utrudnia stosowanie zasady wzajemności (a tym samym strategii tit for tat). Analiza podstaw teorii gier prowadzi do przedstawienia fundamentalnych cech modelowania aliansów w tej koncepcji (tabela 7). Alians bowiem, podobnie jak gra, jest płaszczyzną spotkania dwóch stron, które cechuje racjonalność. Przy czym grę cechują klarowne reguły i ścisłe definicje, ale alians nie jest jedną formą gry, a procesem tworzenia i kształtowania wszystkich warunków funkcjonowania porozumienia. Tabela 7. Modelowanie aliansu w teorii gier Cecha Reguły postępowania Model teorii gier reguły gry złożone warunki umowne brak kompleksowe Symetryczność standardowa Role społeczne brak Uwarunkowania społeczne Wypłaty Inteligencja graczy Uczenie się Racjonalność Przekaz informacji Statyka/dynamika Zakres kooperacji Ryzyko Niepewność Wiedza Łatwość zmiany strategicznej Charakterystyka aliansu ściśle określone, stałe doskonała indywidualizacja wielowymiarowe trudne do zdefiniowania, zmienne ograniczona brak częste/powszechne bezproblemowy zakłócenia (wewnętrzne i zewnętrzne) klasyczna – substancjalna statyczny ograniczona dynamiczny ścisłe rozgraniczenie: albo kooperacja, albo rywalizacja rozmyty charakter: kooperacja + rywalizacja najwyżej parametryczna strukturalna (radykalna) bez ograniczeń koszty transakcji, zmian umownych brak (neutralność) wiedza ogólnie znana różne postawy niejawna, asymetryczna Źródło: [17, s. 95]. Wspólna realizacja zamierzeń jest równoznaczna z ponoszeniem konkretnych kosztów i korzyści, zarówno o charakterze materialnym, jak i niematerialnym, w wielkościach przyjętych przez strony. Alians strategiczny jest umową opartą na zasadach partnerstwa i wzajemności, a każda ze stron oczekuje podobnego, opisanego formułą zwrotu z inwestycji w sojusz. W przeciwnym razie dochodzi K_747.indb 98 1/16/08 2:42:13 PM Przyczynek do teorii tworzenia aliansów… 99 do aliansu asymetrycznego, skutkującego odejściem od strategii kooperacji i rozpadem koalicji. korzyści A inwestycje A korzyści B � inwestycje B Dodatkowym, zgodnie z założeniami teorii gier, atutem, jest długi horyzont czasowy aliansu, który powoduje uzyskiwanie największych korzyści ze współpracy w długim okresie (por. [2, s. 56; 17, s. 95–98]). Koncepcja ta wskazuje zatem, iż istnieją pewne bodźce skłaniające do lojalności i nielojalności aliantów (tabela 8). Tabela 8. Zestawienie czynników skłaniających do lojalności i nielojalności aliantów w teorii gier Czynniki skłaniające do lojalności – długookresowość stosunków stron – natychmiastowa reakcja na ruch partnera (szybka kara za zdradę) – zaufanie i zdolność do wybaczania (strategia tit for tat) – dostępność informacji – wielkość wypłat (gdy WAWB>RARB) – istnienie władzy zewnętrznej regulującej zasady gry (np. państwo) – zasada wzajemności i partnerstwa – umowa pomiędzy dwoma partnerami Bodźce zachęcające do nielojalności – krótkotrwałość stosunków partnerów – struktura wypłat tworząca okazję do zdrady – niejasno zdefiniowana umowa pomiędzy partnerami – zbyt duża ilość partnerów w układzie – asymetryczność aliansu – brak jawność w deklaracji celów i zamierzeń Źródło: opracowanie własne na podstawie: [2, s. 56–57]. Literatura [1] Arrow K.J., Essays in the Theory of Risk-Bearing, Markham, Chicago 1969. [2] Cygler J., Alianse strategiczne, Difin, Warszawa 2002. [3] Cygler J., Alianse strategiczne w ujęciu teorii kosztów transakcyjnych, „Przegląd Organizacji” 2000, nr 1. [4] Dietrich M., Transaction Cost Economics and Beyond. Towards a New Economics of the Firm, Routledge, London-New York 1994. [5] Dougherty J.E., Pfaltzgraff R.L., Contenting Theories of International Relations. A Comprehensive Survey, Harper&Row, New York 1981. [6] Dyer J.H., Effective Interfirm Collaboration: How Firms Minimize Transaction Costs and Maximize Transaction Value, „Strategic Management Journal” 1997, nr 18/7. [7] Gierszewska G., Zarządzanie strategiczne, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2000. [8] Hennart J-F., A Transaction Costs Theory of Equity Joint Ventures, „Strategic Management Journal” 1988, nr 9/4. K_747.indb 99 1/16/08 2:42:14 PM 100 Anna Pietruszka-Ortyl [9] Kale P., Dyer J.H., Singh H., Alliance Capability, Stock Market Response, and LongTerm Alliance Success: The Role of the Alliance Function, „Strategic Management Journal” 2002, nr 23/8. [10] Nielsen R.P., Cooperative Strategy, „Strategic Management Journal” 1988, nr 9/5. [11] Pierścionek Z., Strategie rozwoju firmy, PWN, Warszawa 1996. [12] Romanowska M., Alianse strategiczne przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 1997. [13] Simon H.A., Administrative Behavior, The Macmillan, New York 1961. [14] Stabryła A., Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce firmy, PWN, WarszawaKraków 2000. [15] Strategor, Zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość, PWE, Warszawa 1995. [16] Sulejewicz A., Partnerstwo strategiczne: modelowanie współpracy przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1997. [17] Sulejewicz A., Współpraca konkurencyjna przedsiębiorstw w świetle teorii gier, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1994. [18] Tubielewicz A., Zarządzanie strategiczne w biznesie międzynarodowym, WNT, Warszawa 2004. [19] Weres L., Teoria gier w amerykańskiej nauce o stosunkach międzynarodowych, Instytut Zachodni, Poznań 1983. [20] Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, PWN, Warszawa 1998. [21] Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2002. A Contribution to the Theory of Strategic Alliances between Enterprises In this article, the author reviews theories that attempt to explain the premises for the creation of strategic alliances. Starting from transaction cost theory, the author categorises the remaining concepts into two trends – economic and research-theoretical. In the main section of this work, the author presents the assumptions of transaction cost theory and strategic alliance theory against the background of O.E. Williamson’s proposal. Next, she cites the work of M.E. Porter’s school and reviews game theory and in this context examines the validity of forming inter-organisational agreements. K_747.indb 100 1/16/08 2:42:15 PM
