docGlobalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności
download 
Reklamacja Transkrypt
Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności
Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 5/2013 Elżbieta Buchcic Uniwersytet Jana Kochanowskiego Kielce Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności Globalization and substantial development as the modern challenge Słowa kluczowe: globalizacja, rozwój zrównoważony, szanse i zagrożenia globalizacji Key words: globalization, sustainable development, opportunities and threats with regards to the globalization process Wstęp Nie będzie łatwo obudzić w człowieku takiej odpowiedzialności za świat, która dotrzyma kroku rozwojowi cywilizacji. Ale ci, którzy chcą, mogą zacząć już dziś. Vaclav Havel Od zamierzchłych czasów człowiek dąży do rozwoju, nie tylko samego siebie, ale także otoczenia, w którym przebywa. Temu rozwojowi towarzyszą nieuniknione zmiany w środowisku lokalnym i globalnym, nie zawsze mające charakter pozytywny. Ludzkość w swych działaniach dochodzi do wielkiego przełomu, jakim jest globalizacja świata, ale jednocześnie do wielkiego kryzysu jakim jest degradacja środowiska. Nieodpowiednia polityka przyczynia się do rosnącej przepaści pomiędzy krajami bogatymi i biednymi, do powstawania stref głodu, ubóstwa, chorób i analfabetyzmu oraz wyniszczenia zasobów naturalnych Ziemi. Człowiek musi zmienić 32 Elżbieta Buchcic coś w swoim postępowaniu, żeby nie doprowadzić do klęski ekologicznej, a w konsekwencji samo destrukcji. Aby zachować równowagę pomiędzy rozwijającą się ekonomią, gospodarką i społeczeństwem należy wprowadzić zasady, do których będą się stosować wszyscy mieszkańcy globu. Jedną z takich priorytetowych zasad jest zrównoważony rozwój, mający na celu pogodzenie zasad gospodarczo-ekonomicznych z prawami przyrody przy jednoczesnym podnoszeniu poziomu życia człowieka, ale w taki sposób aby nie zagrażało to środowisku naturalnemu Ziemi. Ważne jest to, żeby każdy człowiek czuł się odpowiedzialny za stan otoczenia, nie usprawiedliwiał się myśleniem, że jego własny niewielki wkład nie przyniesie żadnej poprawy. Przeciwnie, zsumowanie się takich drobnych działań jak, rezygnacja z jednorazowej „reklamówki” na zakupach wykonywanych codziennie przez każdego człowieka na Ziemi spowoduje diametralne zmiany w środowisku. W globalnym pędzie do nowoczesności i wzrostu gospodarczego należy pamiętać o Ziemi, aby przyszłe pokolenia żyły w epoce globalizacji, której jedną z głównych zasad jest rozwój zrównoważony, a nie w epoce globalnych katastrof i degradacji środowiska naturalnego. Znaczenie pojęcia globalizacja Słowo globalizacja pojawia się bardzo często w środkach masowego przekazu. Jest ono we współczesnym świecie pojęciem często używanym. Posługują się nim politycy, ekonomiści, naukowcy, biznesmeni. Przeciętny obywatel zaczyna oswajać się z tym terminem poprzez jego wszechobecność, choć nie zawsze do końca rozumie jego znaczenie. Rozwój globalizacji w XXI wieku jest na takim poziomie, że przenika wszystkie dziedziny życia ludzi: zarówno zawodowe, jak i prywatne, bez względu na szerokość i długość geograficzną. Człowiek w warunkach globalizacji współczesnego świata nie powinien ignorować tego zjawiska. Podczas gdy jedni „globalizacją” nazywają praktyki, którym się oddajemy, ponieważ chcemy być szczęśliwi, dla innych stanowi ona przyczynę naszego nieszczęścia. Wszyscy jednak uważają „globalizację” za nieodwracalny proces, który dotyczy każdego z nas w takim samym stopniu i w taki sam sposób1. Interpretacji pojęcia globalizacja jest tyle, co opinii badaczy, którzy zajmują się tym zagadnieniem. Jest to proces tak złożony i rozpatrywany pod wieloma względami, że trudno ustalić uniwersalną definicję tego zjawiska. 1 T. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000, s. 5. Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności 33 Według Misiaka (2007) jedną z definicji, która jest najczęściej przytaczana to sformułowanie podane przez Rolanda Robertsona (1992): (…) globalizacja to proces, przez który świat staje się w coraz większym stopniu „jednym wspólnym miejscem” (…)2. Staje się on „globalną wioską”, w której ludzie bez żadnych barier mogą się porozumiewać. Powyżej przytoczona definicja globalizacji jest bardzo ogólna. Natomiast Kaczmarek (2007) rozpatruje ten proces w kategorii czynnika przyczyniającego się do rozwoju trzeciej rewolucji przemysłowej. Globalizacja nie jest niezależną przemianą rewolucyjną, lecz ma charakter wtórnego procesu, wynikającego z nowej generacji technologii i w ten sposób jest częścią składową trzeciej rewolucji przemysłowej3. Wielu badaczy twierdzi, że zjawisko to (…) w dużym stopniu jest filozofią działalności lub sposobem myślenia, który podkreśla podobieństwa, a nie różnice pomiędzy rynkami narodowymi4. Analizując słowa Baumana, że: globalizacja (…) przekazuje nieokreślony, kapryśny i autonomiczny charakter świata i jego spraw, brak centrum, brak pulpitu operatora, zespołu dyrektorów, biura zarządu5 można stwierdzić, że jest to proces rządzący się swoimi prawami, wprowadzający chaos i powodujący nieuporządkowanie świata. Friedman ukazuje proces ten w sposób dosadny i dowcipny odnosząc się jednocześnie do zjawiska amerykanizacji. Według niego globalizacja posiada (…) uszy Myszki Miki, zajada Big Maki, pije coca-colę lub pepsi i robi to podczas pracy przy komputerach wyprodukowanych przez IBM lub na laptopie Apple, używając Windowsów z procesorami Intel Pentium oraz włączając się do sieci z systemami Cisco6. Niezależnie od przyjmowanej definicji widoczne są punkty wspólne tego procesu, takie jak: zanik barier i swobodna dyfuzja towarów, usług, kapitału, informacji i technologii między krajami, głębokie powiązania finansowe i handlowe, zwiększenie współzależności między krajami. Globalizacja przejawia się jako coś, czego jeszcze nie było, jako nowość, oznacza (…) postrzeganie świata jako nowego porządku, w którym pojawiły się nowe rynki finansowe; nowe narzędzia przekazu, np. przekaz elektroniczny, Internet; nowi aktorzy, np. wielkie korporacje, ugrupowania regionalne, instytucje globalne (WTO); nowe zasady i sposób funkcjonowania instytucji7. 2 W. Misiak, Globalizacja więcej niż podręcznik, Warszawa 2007, s. 11. T. Kaczmarek, Globalistyka. Przyszłość globalnej gospodarki, Warszawa 2007, s. 21. 4 G. Stonehouse i in., Globalizacja. Strategia i zarządzanie, Warszawa 2001, s. 17. 5 T. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000, s. 71. 6 Th. Friedman, Lexus i drzewo oliwne, Poznań 2001, s. 373. 7 B. Liberska, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, w: Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, Warszawa 2002, s. 19. 3 34 Elżbieta Buchcic Kulturalny, gospodarczy i polityczny aspekt globalizacji Na podstawie analizy definicji można stwierdzić, że proces globalizacji rozpatrywany może być całościowo, jako powstawanie jednolitego świata, a także jako sieć powiązań o różnych wymiarach: • społeczno-kulturowym; • gospodarczym; • politycznym. Globalizacja, jako zjawisko obejmujące wszystkie strefy egzystencji człowieka nie omija kultury i relacji międzyspołecznych, na których przekształcenie wpływają w dużej mierze trzy kierunki. Pierwszy kierunek określany jest jako wyłanianie się nowej cywilizacji i kultury globalnej. Ten typ kultury niespotykany dotychczas poza okresem globalizacji ma się charakteryzować zasięgiem globalnym. Wzajemne przenikanie kultur narodowych i regionalnych dzięki ułatwieniom przepływu i dyfuzji w warunkach globalizacji ma prowadzić do wykształcenia się kultury globalnej8. Pionierską rolę w tym kierunku odgrywa nieograniczony dostęp do Internetu i różnego typu oprogramowań komputerowych, które zna każdy posiadacz komputera niezależnie od kraju, w którym mieszka. Przykładem może być tu system operacyjny Windows. Kolejny kierunek, zwany pluralizmem kulturowym, umożliwia (…) zachowanie regionalnych i lokalnych wartości kulturowych i tradycji, które w niektórych wypadkach zyskują rangę wysoką, wchodząc w skład ogółu wartości kultury globalnej9. W tym przypadku kultura nie jest jednolita, ale nie jest też odizolowana od wpływów innych kultur. W skutek selekcji lokalnych i globalnych wartości tworzy się złożona i wzbogacona kombinacja kultur utrwalona w społeczeństwie. Zupełnie przeciwne do pluralizmu kulturowego jest zjawisko amerykanizacji, które jest ostatnim kierunkiem wpływającym na przekształcenia kultury. Jest to charakterystyczny dla drugiej połowy XX wieku ogólnoświatowy proces transferu kulturowego, którego obiektem są instytucje, normy, wartości, zwyczaje, zachowania, techniki, symbole czy obrazy, które (faktycznie, lub rzekomo) są kojarzone ze Stanami Zjednoczonymi. Amerykanizacja kultury, zwana także „macdonalizacją”, jest katalizatorem w procesie ujednolicania się rynku konsumenckiego. Coraz więcej towarów wytwarzanych przez poszczególne kraje stanowi przedmiot wymiany międzynarodowej. Niektóre segmenty rynków towarowych stają się homogeniczne w światowym wymiarze i oferują pro8 9 W. Misiak, Globalizacja więcej niż podręcznik, Warszawa 2007, s. 110. Tamże, s. 113. Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności 35 dukty podobne pod względem standardów i użyteczności10. Takie produkty wytwarzane w Stanach Zjednoczonych przyczyniają się do powstawania „McŚwiata”, którego obecność można dostrzec we wszystkich dziedzinach życia współczesnego człowieka, poczynając od gastronomii, przez modę do rozrywki. W przemyśle spożywczym pionierską rolę odgrywa korporacja McDonald z takimi wytworami jak hamburgery, cieszącymi się popularnością w każdym kraju niezależnie od położenia geograficznego oraz korporacja Coca-cola, produkująca napój znany na całym globie. Marki Levi’s i Wrangler są znane każdemu mieszkańcowi globu, ludzie na całym świecie uprawiają sport w odzieży marki Adidas lub Nike. Homogenizację kultur dostrzega się także w przemyśle rozrywkowym, która przejawia się w światowej popularności amerykańskich gwiazd popu, hegemonii Hollywood lub emisji na skalę światową takiej telewizji jak CNN. Dowodem na rozpowszechniającą się kulturę Ameryki jest fakt, że współczesny świat na coraz większą skalę komunikuje się w języku angielskim. Jest on językiem najczęściej używanym w oficjalnych negocjacjach ekonomiczno-handlowych, politycznych, w pracach naukowych i turystyce11. Język ten funkcjonuje jako oficjalny w 52 krajach. Ogólnonarodowy zasięg angielskiego przyczynia się do „erozji’ rdzennych języków, co pociąga za sobą zanik kultury narodu, której miejsce w następstwie zajmuje kultura amerykańska. Innym czynnikiem utrwalającym pozycję kultury USA jest (…) subiektywne przekonanie większości społeczeństwa amerykańskiego o wybitnych walorach i wartościach tej kultury, zasługujących na powszechne rozpowszechnianie w skali światowej12. Egzystencja człowieka w warunkach kiedy następuje masowa amerykanizacja powoduje, że jest on poddawany (…) działaniu takich procesów jak: przenikanie kultur, wzrost wzajemnych powiązań, naśladownictwo itp. Ich skutkiem jest osłabienie tożsamości narodowej i kulturowej, homogenizacja postaw, zwyczajów i tradycji, co prowadzić może do uniwersalizacji społecznych norm i wartości, do ukształtowania „obywatela świata”, oderwanego od korzeni narodowych i terytorium13. Globalizacja może powodować ujednolicanie wzorców kulturowych, zanikanie różnic i barier etnicznych. Może też działać w kierunku przeciw10 B. Liberska, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, w: Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, Warszawa 2002, s. 28. 11 W. Wosińska, Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 63. 12 W. Misiak, Globalizacja więcej niż podręcznik, Warszawa 2007, s. 113. 13 K. Gabryś, Zmiany systemów wartości i zachowań człowieka jako efekt globalizacji, w: Człowiek i społeczeństwo w obliczu globalizacji, red. E. Okoń-Horodyńska, Kraków 2007, s. 71. 36 Elżbieta Buchcic nym powodując mieszanie, wzbogacanie i powstawanie nowych wartości kulturowych nie zawsze pod wpływem amerykańskiego stylu życia. Globalizacja więc (…) dostarcza ludziom wolność, co więcej – ożywia lokalne kultury. Tak jak w przeszłości, tak i teraz zmieniają się one nieustannie, bez amerykańskiego przywództwa14. W aspekcie gospodarczym globalizacja (…) jest procesem poszerzania i pogłębiania się współzależności między krajami i regionami wskutek rosnących przepływów międzynarodowych oraz działalności korporacji transnarodowych, co prowadzi do jakościowo nowych powiązań między firmami, rynkami i gospodarkami15. Na wzrost tych współzależności wpływają: • rozwój technologii informacyjnych i komunikacji; • liberalizm handlu światowego i swobodny przepływ towarów i usług; • swoboda przepływu kapitału; • otwartość krajów na integracje gospodarek światowych. Szybki i tani transport ponad granicami możliwy jest dzięki warunkom technicznym kształtującym się od XIX wieku. Rewolucja w informatyce i telekomunikacji to nie tylko łatwość przesyłania informacji i zarządzania filiami rozmieszczonymi na globalnym rynku, to jednocześnie warunek jakościowej zmiany w zakresie przejrzystości rynku globalnego16. Zarówno szybkość, wiarygodność i zakres informacji rynkowej, jak i jej przejrzystość są warunkami dobrze funkcjonującego globalnego rynku. Takie warunki (…) umożliwiają zbliżenie do stanu, przy którym wszystko wszędzie można produkować i sprzedawać, czyli warunki do takiego uwolnienia rynku, aby można było działać nie tylko w ramach gospodarki narodowej, ale i globalnej17. Do osiągnięcia tego stanu przyczynia się (…) komunikacja globalna, jaką jest telefon, faks, Internet i poczta elektroniczna (…)18, które umożliwiają koordynację działań w różnych miejscach świata jednocześnie. Podobnie telewizja satelitarna przyczyniająca się do rozpowszechniania marek i produktów na całym globie. Rozwój technologii informacyjnej powoduje „kurczenie się” czasu i przestrzeni. Istniejący system transportu i komuni- 14 W. Wosińska, Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 95. B. Liberska, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, w: Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, Warszawa 2002, s. 20. 16 W. Szymański, Globalizacja wyzwania i zagrożenia, Warszawa 2001, s. 16. 17 Tamże, s. 17. 18 G. Stonehouse i in., Globalizacja. Strategia i zarządzanie, Warszawa 2001, s. 26. 15 Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności 37 kacji wpływa na dzisiejszą gospodarkę światową19. Dzięki temu działalność człowieka przybiera coraz większy zasięg i skalę. Nowe osiągnięcia i zdobycze w dziedzinie telekomunikacji (…) są w erze informacji elektronicznymi autostradami i spełniają podobną rolę do systemu kolei żelaznej w dobie industrializacji20. Swobodny przepływ kapitału inwestycyjnego, usług, towarów, otwarcie granic państw powoduje rozwój korporacji transnarodowych, które (…) przez swe decyzje dotyczące lokalizacji produkcji w różnych miejscach, przyczyniają się do restrukturyzacji gospodarek i wzrostu współzależności między krajami21. Korporacje transnarodowe to organizacje dążące (…) do wytwarzania i sprzedaży produktów i usług na wielu rynkach zagranicznych, by poprzez optymalne kojarzenie czynników w skali globalnej i dostosowanie produkcji do wymogów lokalnych maksymalizować nadwyżkę ekonomiczną22. Przedsiębiorstwa te posiadają kapitał nierzadko kilkakrotnie większy od kapitału średniej wielkości państwa. Ich działanie polega na zakładaniu w wielu krajach swoich filii, które są nadzorowane i zarządzane przez macierzystą siedzibę znajdującą się w kraju właściciela firmy np. General Electric – firma ta posiada fabryki w ok. 100 krajach, a dowodzenie nad nimi sprawuje jedno centrum23. Współczesne zmiany o charakterze globalnym stanowią swojego rodzaju zagrożenie dla społeczności regionalnej i lokalnej, ponieważ firmy w poszukiwaniu taniej siły roboczej przenoszą się za granicę24. Z procesem tym wiąże się zjawisko „outsourcing”, które polega na przekierowywaniu (…) zadań produkcyjno-usługowych innym wykonawcom, poza kompanią macierzystą25, czyli zlecanie i przenoszenie działań poza obręb macierzystej fabryki, banku, przedsiębiorstwa itp. Najczęściej przenoszenie lub „delokalizacja” produkcji i działań ma miejsce do krajów Trzeciego Świata, co jest związane z tanią siłą roboczą, ale także z obniżonymi normami ekologicznymi tych krajów. Dzięki delokalizacji (…) trwający w dzisiejszym globalnym świecie wyścig sprytu, umiejętności 19 S. Zajączkowska-Jakimiak, Rewolucja technologiczna i jej skutki, w: Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, Warszawa 2002, s. 85. 20 Tamże, s. 85. 21 B. Liberska, Globalizacja a korporacje transnarodowe, w: Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, Warszawa 2002, s. 38. 22 W. Szymański, Globalizacja wyzwania i zagrożenia, Warszawa 2001, s. 33. 23 W. Wosińska, Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 100. 24 Z. W. Puślecki, Nowoczesne formy świadczenia usług w skali międzynarodowej, w: Globalizacja usług. Outsourcing, offshoring, i shared services center, red. A. Szymaniak, Warszawa 2008, s. 156. 25 W. Wosińska, Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 100. 38 Elżbieta Buchcic i pracowitości człowieka spowodował ekonomiczno-społeczną rewolucję w wielu zacofanych krajach Trzeciego Świata, zwłaszcza w Chinach oraz Indiach26. Kraje te bardzo aktywnie włączyły się w procesy globalizacji, a ich dynamika spowodowała, że nadano im przydomek Azjatyckich Tygrysów. Według Misiaka (2007) znaczenie korporacji ponadnarodowych jest złożone. W relacjach wielkie korporacje-globalizacja występuje dialektyczna zależność. Z jednej strony wielkie korporacje są „motorem” globalizacji, a zarazem procesy globalizacji stwarzają warunki rozwoju działalności wielkich korporacji27. Mimo to jednoznacznie można stwierdzić, że miarą postępu globalizacji we współczesnym świecie jest rozwój przedsiębiorstw ponadnarodowych. Rozpatrując aspekt polityczny globalizacji rozważa się przede wszystkim wpływ tego procesu na powstawanie sprzeczności między światowym rynkiem a państwem. Aby proces uwalniania rynku ponad granicami, mógł postępować w sposób niezagrożony, trzeba podważyć istniejący porządek polityczny oparty na suwerennych państwach, czego symbolem są granice28. Postęp i siła globalizacji oznacza jednocześnie osłabienie samego państwa, które jest ostatnią barierą hamującą swobodny przepływ towarów, usług, siły roboczej i kapitału. Nieograniczone rozprzestrzenianie się zasad wolnego rynku sprawia, że państwo traci kontrolę, jest coraz bardziej ograniczone w działaniu, nie ma prawa (…) wtrącać się w sprawy związane z jego własną ekonomią: każde usiłowanie czy próba spotkałyby się z natychmiastową reakcją ze strony rynków światowych i podjęciem działań represyjnych29. Zdecydowanie większość badaczy procesów globalizacji jednoznacznie stwierdza, że procesy te wpływają w zasadniczy sposób na zmniejszanie się roli niektórych funkcji państw narodowych, co wpływa na obniżenie ich stopnia suwerenności30. „Kurczenie” się czasu i przestrzeni, swobodna komunikacja i transport powodują zmiany w normach kulturowych, a zarazem zanik tożsamości obywateli państwa zglobalizowanego. Osłabienie roli państwa przejawia się głównie w zmniejszeniu (…) znaczenia funkcji ekonomicznych państw narodowych w przypadku państw małych i niedostatecznie rozwiniętych gospodarczo31. Badacze problemów słabnącego znaczenia 26 Tamże, s. 106. W. Misiak, Globalizacja więcej niż podręcznik, Warszawa 2007, s. 39. 28 W. Szymański, Globalizacja wyzwania i zagrożenia, Warszawa 2001, s. 94. 29 T. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000, s. 80. 30 W. Misiak, Globalizacja więcej niż podręcznik, Warszawa 2007, s. 71. 31 Tamże, s. 72. 27 Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności 39 państw jednoznacznie stwierdzają, że powstał nowy charakter państwa, które jest słabe. Silny natomiast jest rynek globalny i nic nie wskazuje na to, że proporcje te się odwrócą. Na zmniejszenie się roli państwa wpływają także korporacje transnarodowe. Jeżeli według uznania wielkich ponadnarodowych korporacji istnieją zbyt daleko idące ograniczenia ze strony państw narodowych krępujących swobodę firm i kapitałów zagranicznych, to przenoszą się one do innych państw32. Takie działania powodują, że państwa tracą zamiast zyskiwać na działaniu tych olbrzymich przedsiębiorstw. Kolejnym czynnikiem osłabiającym państwo są ograniczenia w zakresie prawa polegające na narzuceniu z góry nowych obowiązujących norm prawnych. Państwa, które stają się członkami organizacji międzynarodowych takich jak Unia Europejska, WHO (Światowa Organizacji Handlu) i wiele innych stowarzyszeń regionalnych np. NAFTA, zmuszone są pewne dziedziny prawa regulować według przyjętych zasad prawa międzynarodowego, lub np. prawa unijnego, jak w przypadku UE33. I w tym przypadku po raz kolejny uwidacznia się niemoc państwa w stosunku do procesów globalizacji. Globalizacja oprócz zagrożeń niesie także pewne wyzwania dla państw, szczególnie rozwijających się, takich jak Polska. Wyzwania te określają rolę państwa w epoce globalizacji, a ich charakter zależy od siły ekonomicznej i pozycji politycznej poszczególnych krajów34. Rozwój zrównoważony w świetle literatury W ciągu ostatnich 20 lat liczba ludności świata wzrosła z 4 do ponad 6 miliardów. W tym czasie nastąpił także olbrzymi wzrost gospodarczy, co świadczy o dużym postępie naukowo-technologicznym, którego skutkiem jest niszczenie środowiska. Sam wzrost liczby ludności na świecie powoduje szybką eksploatację zasobów przyrody i katastrofę ekologiczną, przede wszystkim z powodu deficytu wody pitnej35. Niejedna technologia doby globalizacji okazuje się ogromnie szkodliwa dla środowiska. Samoloty zanieczyszczają powietrze, a statki – obsługujące globalny handel – morza. (…) Wbrew oczekiwaniom niektórych komputery wykazują rosnące zużycie papieru, a nie jego spadek, co oczywiście powiększa presję na eksploatowa32 Tamże, s. 73. Tamże, s. 73. 34 Z. Sadowski, Rola państwa w epoce globalizacji, w: Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, Warszawa 2002, s. 309. 35 W. Wosińska, Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 293. 33 40 Elżbieta Buchcic nie lasów. (…) Równocześnie zużyte rakiety i satelity tworzą w otaczającej nas przestrzeni wokółziemskiej istne śmietnisko36. W konsekwencji społeczeństwo, które w warunkach globalizacji niesłychanie szybko się rozwija, napotyka na swojej drodze poważny kryzys – degradację środowiska. Nie jest jednak za późno, by zmienić bieg wydarzeń i budować społeczeństwa, które korzystałyby w sposób zrównoważony z zasobów naturalnych, a jednocześnie byłyby społeczeństwami przemysłowymi37. Aby kontrolować stan środowiska naturalnego corocznie wydawane są nowe raporty opisujące poziom eksploatacji zasobów przyrody. Autorzy serii tych raportów przyznają, że zastraszające tempo pustoszenia środowiska naturalnego jest ściśle związane z procesami ekonomicznej globalizacji38 i działaniem korporacji ponadnarodowych, a także ze zwiększonym przyrostem naturalnym. Organizacje ochrony środowiska krytykują lokalizowanie filii przedsiębiorstw w krajach o obniżonych standardach ekologicznych. Jeżeli filia zostaje zlokalizowana w kraju o zaostrzonych normach ekologicznych, to korporacja zmuszona jest do stosowania technologii przyjaznych i chroniących środowisko, co nie jest opłacalne. W krajach mniej zaawansowanych technologicznie zazwyczaj normy ekologiczne nie są tak wymagające. W tych przypadkach wielkie korporacje przenoszą tzw. brudne technologie i uciążliwe odpadki do krajów, które są skłonne tolerować takie obciążenia środowiska39. Zniszczenie środowiska nie jest jedynie winą korporacji lecz w dużej mierze przyczyniają się do tego jednostki, a obciążenie odpowiedzialnością światowe firmy pozornie zwalnia społeczeństwo z podjęcia jakichkolwiek działań zmierzających do ochrony otoczenia. Z drugiej strony postęp globalizacji w pewnym stopniu wywiera pozytywny wpływ na świadomość ekologiczną ludzi – rozwój komunikacji internetowej pozwala na rozprzestrzenianie po całym globie informacji o stanie środowiska naturalnego. Dzięki internetowej pajęczynie po raz pierwszy organizacje pozarządowe mogą podejmować zakrojone na wielką skalę akcje dotyczące, na przykład, globalnego ocieplenia, produkcji genetycznie modyfikowanej żywności czy pielęgnowania tych zasobów Ziemi, które jeszcze nie zostały wyeksploatowane40. Jeden z takich raportów stanowił punkt zwrotny w działaniach na rzecz środowiska. Był to raport Człowiek i jego środowisko ogło36 J. A. Scholie, Globalizacja. Krytyczne wprowadzenie, Sosnowiec 2006, s. 323. L. Brown i in., Raport o stanie świata. U progu nowego tysiąclecia, Warszawa 2000, s. 218. 38 W. Wosińska, Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 294. 39 W. Misiak, Globalizacja więcej niż podręcznik, Warszawa 2007, s. 43. 40 W. Wosińska, Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 295. 37 Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności 41 szony w 1969 roku przez sekretarza ONZ. Od tego momentu podjęto pierwsze działania zmierzające do poprawy stanu otoczenia. Organizowano konferencje i szczyty poświęcone kryzysowi ekologicznemu. Pierwszy „Szczyt Ziemi” miał miejsce w 1972 roku w Sztokholmie, kolejna taka konferencja, dotycząca ochrony zasobów środowiska w skali globalnej, odbyła się w 1992 roku w Rio de Janeiro w Brazylii, gdzie przyjęto między innymi Deklarację z Rio i Globalny Program Działań-Agenda 21. Deklaracja z Rio (Karta Ziemi) zawiera prawa i obowiązki w nowej erze ekologicznej, której hasłami przewodnimi są środowisko i rozwój. Deklaracja ma na celu obalenie starego modelu wzrostu gospodarczego, który prowadzi do eksploatacji i destrukcji środowiska, (…) wprowadza pojęcie zrównoważonego rozwoju, określanego niekiedy jako stabilny lub trwały. Zrównoważony rozwój za swój główny cel ma jakość życia41, mówi o tym zasada 8 deklaracji: Aby osiągnąć zrównoważony rozwój i wyższą jakość życia dla wszystkich ludzi, państwa powinny zredukować bądź wyeliminować nie zrównoważone systemy produkcji lub konsumpcji oraz promować odpowiednią politykę demograficzną42. W literaturze polskiej spotykamy się z wieloma określeniami: ekorozwój, rozwój zrównoważony, trwały, samopodtrzymujący się43. Pierwsze pojęcie, mianowicie ekorozwój, postrzegane jest jako rozwój mający na celu uwzględnienie warunków środowiskowych i ekologicznych. Szerszą definicją jest zrównoważony rozwój objaśniany jako (sustainable development) jest to rozwój rozumiany integralnie w sensie ekologicznym, kulturowym i ekonomicznym44. Z kolei rozwój trwały (samopodtrzymujący się) jest stosowany najczęściej w kategoriach ekonomicznych45. Według Poskrobko (2001) istnieją dwa aspekty zrównoważonego rozwoju, mianowicie ekologiczny (ekorozwój) (…) postrzegany jako proces ograniczenia presji na środowisko i poprawy jego stanu poprzez ekologizację procesów gospodarczych i wdrażanie zintegrowanych systemów ochrony środowiska46 oraz aspekt cywilizacyjny mający na celu wprowadzanie nowych strategii rozwoju gospodarczego, poszukiwanie odmiennych i lep41 S. Kozłowski, Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, Warszawa 2000, s. 60. http://www.proekologia.pl/e107_plugins/content/content.php?content.238 [dostęp: 24.02.2009] 43 S. Kozłowski, Przyszłość ekorozwoju, Lublin 2005, s. 49. 44 Tamże, s. 49. 45 Tamże, s. 49. 46 B. Poskrobko, Podstawy polityki ekologicznej, w: Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Warszawa 2001, s. 84. 42 42 Elżbieta Buchcic szych niż dotychczasowe form energii i komunikacji. Działania te powinny zmierzać do polepszenia warunków życia w takim stopniu, aby były porównywalne z zachodnioeuropejskim poziomem życia oraz do rezygnacji z wszelkich szkodliwych dla człowieka i środowiska osiągnięć cywilizacyjnych. Szersze rozumienie rozwoju trwałego i zrównoważonego pojawiło się w latach 90. XX wieku. Charakteryzuje się ono pojmowaniem tej kategorii jako całościowej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego ujmującej w sposób integralny całokształt problemów gospodarczych świata: degradację środowiska, różnice w poziomie dobrobytu społecznego, zagrożenia związane z globalizacją gospodarki światowej47. Według Kozłowskiego (2000) ekorozwój polega na wykorzystaniu zasobów przyrody nie zakłócając jednocześnie ich funkcjonowania i równowagi, (…) jest to taki przebieg rozwoju gospodarczego, który nie narusza w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, godząc prawa przyrody i prawa ekonomii48. W podobny sposób zrównoważony rozwój definiuje Wosińska (2008), która twierdzi, że (…) chodzi o to, by postęp społeczno-gospodarczy, wyrażający się w podnoszeniu życia, dał się pogodzić z zachowaniem wciąż istniejących bogactw Ziemi oraz z regeneracją jej wyeksploatowanych zasobów49. Rozwój zrównoważony w ujęciu ekonomicznym polega na zachowaniu zasobów naturalnych niezbędnych do utrzymania lub wzrostu dobrobytu, w ujęciu radykalistycznym (socjokulturowym) odwołuje się do etyki w celu niedopuszczenia do destrukcyjnych zachowań „homo economicusa”50. Aby rozwój był zrównoważony musi on uwzględniać trzy aspekty: społeczny, ekonomiczny i środowiskowy. • Aspekt społeczny odnosi się do podejmowania działań przez jednostki i grupy społeczne, które zgodne są z zasadami moralnymi. • Aspekt ekonomiczny z kolei wyraża się w takim kierunku rozwoju gospodarki, który dąży do podniesienia jakości warunków życia społeczeństwa. • Aspekt środowiskowy oznacza utrzymanie stanu środowiska w dobrym stanie, w czasie wykorzystywania jej zasobów. Ideą zrównoważonego rozwoju jest więc (…) równorzędne traktowanie racji społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, co oznacza ko- 47 http://www.sgh.waw.pl/katedry/kge/BADANIA_NAUKOWE/ rozwoj%20zrownowazony-strona%20www_1.pdf [dostęp: 30.01.2009] 48 S. Kozłowski, Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, Warszawa 2000, s. 107. 49 W. Wosińska, Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 339. 50 D. Pyć, Prawo zrównoważonego rozwoju, Gdańsk 2006, s. 37. Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności 43 nieczność integrowania zagadnień ochrony środowiska z polityką w poszczególnych dziedzinach gospodarki51. Tak jak sama definicja zrównoważonego rozwoju jest złożona, tak złożone i trudne jest wdrażanie jego zasad w życie. Wiele elementów koncepcji utrudnia jego całościową realizację, a także troska o wyłącznie własne interesy jednostek, grup społecznych i państw uniemożliwia jej wprowadzenie w życie. Kluczową sprawą do urzeczywistnienia tej koncepcji jest zmiana sposobu myślenia ludzi, ich zachowania, zmiana tego, jak podejmują decyzje i pracują, jak robią interesy i w ramach tego – pieniądze. Konieczne jest także wykorzenienie błędnego przekonania, które żywią zarówno jednostki, jak i grupy, że Ziemia to jakoś wytrzyma52. Państwa, które biorą udział w realizacji założeń zrównoważonego rozwoju, powinny szukać zaleceń do realizacji tego celu w kolejnym dokumencie zatwierdzonym na brazylijskim Szczycie Ziemi, Globalnym Programie Działań – Agenda 21. Dokument ten stworzony jest przez ludzi i dla ludzi. Do jego powstawania przyczynili się nie tylko naukowcy, ale także zwykli obywatele – młodzież, działacze organizacji społecznych, duchowni, nauczyciele, przedstawiciele władz lokalnych i państwowych, świadomi tego, że tylko wspólne działanie może zmienić przyszłość Ziemi. Oprócz zaleceń, takich jak: nowe metody nauczania, poszukiwane alternatywnych źródeł energii i wykorzystywania surowców, Agenda 21 daje podstawę do podjęcia działań, wytyczenia celów, sposobów postępowania, stosownie do odmiennych uwarunkowań, możliwości i priorytetów poszczególnych państw, ale w zgodzie z zasadami przyjętymi w Deklaracji z Rio w sprawie środowiska i rozwoju53. Najistotniejszą zaletą tego dokumentu jest to, że każdy obywatel – bez względu na pełnioną funkcję i wykształcenie – znajdzie wśród wymienionych zadań pole działania dla siebie oraz to, że uczestnictwo w realizacji tych zadań pociąga za sobą zmiany we wszystkich sferach życia – od polityki poczynając, a na stylu życia i systemie wartości kończąc54. 51 B. Poskrobko, Podstawy polityki ekologicznej, [w:] Górka K. Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, Warszawa 2001, s. 99. 52 W. Wosińska, Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 340. 53 S. Kozłowski, Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, Warszawa 2000, s. 66. 54 http://www.proekologia.pl/e107_plugins/content/content.php?content.244 [dostęp: 29.01.2009] 44 Elżbieta Buchcic Globalne zagrożenia i szanse związane z rozwojem zrównoważonym Ludzkość w swych działaniach dochodzi do wielkiego przełomu, jakim jest globalizacja świata, ale jednocześnie do wielkiego kryzysu jakim jest degradacja środowiska. Nieodpowiednia polityka przyczynia się do rosnącej przepaści pomiędzy krajami bogatymi i biednymi, do powstawania stref głodu, ubóstwa, chorób i analfabetyzmu oraz wyniszczenia zasobów naturalnych Ziemi. Możemy jednak zdecydować się na zmianę kursu – poprawić poziom życia potrzebujących, lepiej zarządzać ekosystemami, chronić je i tym samym budować przyszłość dla siebie. Agenda 21 stwierdza, że żaden naród nie jest w stanie osiągnąć tego na własną rękę. Konieczne jest globalne porozumienie dla zrównoważonego rozwoju55. Dzięki zasadom, zawartym w dokumentach zatwierdzonych na Szczytach Ziemi, możliwe było wprowadzenie ekologicznych norm przystosowanych do poszczególnych warunków środowiska naturalnego w wielu krajach (także w Polsce). Ten uniwersalny charakter międzynarodowych standardów prawa ochrony środowiska uznaje i podkreśla fizyczną jedność środowiska naturalnego bez granic, wymagającego kompleksowego traktowania jako niepodzielnej całości, przez maksymalnie spójny i jednolity globalny system prawny56. Od 1997 roku rozwój zrównoważony jest jedną z zasad ustrojowych państwa. Przeglądając konstytucję napotykamy na artykuł 5, w którym mowa, że Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju57. Aby osiągnąć cel, którym jest ochrona zasobów Ziemi, wszelkie działania powinny obejmować wszystkie jednostki, poczynając od narodów, przez grupy społeczne do jednostek jakimi są ludzie. Zarządzanie zrównoważonym rozwojem powinno mieć rangę najwyższą wśród strategicznych działań. Strategia zrównoważonego rozwoju to główna strategia, która powinna być zharmonizowana na różnych poziomach zarządzania: Unii Europejskiej, kraju, władzy lokalnej, przedsiębiorstwa, instytucji, rodziny i każdego obywatela58. Błędne jest myślenie, że pojedyncze jednostki nie przyczyniają się do eksploatacji zasobów, które są podstawą do przetrwania obecnych i na55 http://www.unic.un.org.pl/johannesburg/info_agenda21.php [dostęp: 29.01.2009] J. Machowski, Ochrona środowiska. Prawo i zrównoważony rozwój, Warszawa 2003, s. 32. 57 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2012. 58 http://www.emi.pl/zarzadzanie-zrownowazonym-rozwojem [dostęp: 30.01.2009] 56 Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności 45 stępnych pokoleń. Zsumowanie działania ludzi prowadzi do kumulacji negatywnych i zagrażających Ziemi zachowań, niejednokrotnie przewyższających szkodliwy wpływ mega koncernów światowych. Lokalne poświęcenia ze strony człowieka mogą dać rozwiązanie problemów środowiskowych XXI wieku. Niewielkie działania, takie jak oszczędność energii i wody, wykonane przez 30 milionowe społeczeństwo polskie, na pewno przyczynią się do zmniejszenia obszarów deficytu wody pitnej. Globalizacja przynosi ze sobą wiele katastrofalny skutków dla środowiska naturalnego, przykładem może być tak zwany „efekt cieplarniany” lub degradacja krajów Trzeciego Świata, gdzie przenoszone są wszelkie „brudne” technologie w celu ominięcia wymogów ekologicznych. Z drugiej strony stwarza możliwość nagłaśniania tych problemów, między innymi przez Internet i międzynarodową telewizję, a także organizowanie globalnych konferencji poruszających aktualny stan zasobów naturalnych. Dowodem na to może zwiększenie się świadomości ludzi w porównaniu do kilkudziesięciu lat wstecz. Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 roku nie wspomniała jeszcze o środowisku, natomiast późniejsze organizowane pod auspicjami ONZ globalne szczyty na temat środowiska w Sztokholmie (1972), w Rio de Janeiro (1992) i w Johannesburgu (2002) wyraźnie podniosły świadomość tych zagrożeń wśród kół oficjalnych i zwyczajnej publiczności59. Gdyby nie konferencje o globalnym zasięgu trudno by było o jakikolwiek postęp na skalę światową ku polepszeniu środowiska. Podsumowanie Globalizacja z jednej strony przyczynia się do dewastacji świata, ale z drugiej stara się dążyć do poprawy stanu środowiska naturalnego, poprzez rozwijanie nowych technologii, które udoskonalają proces kontroli i monitorowania postępującego zjawiska degradacji i eksploatacji naturalnych zasobów Ziemi. W globalnym pędzie do nowoczesności i wzrostu gospodarczego należy pamiętać o Ziemi, aby przyszłe pokolenia żyły w epoce globalizacji, której jedną z głównych zasad jest rozwój zrównoważony, a nie w epoce globalnych katastrof i degradacji środowiska naturalnego. Społeczeństwo ma świadomość, że globalizacja oprócz niosących ze sobą korzyści wiąże się także z zagrożeniami dla Ziemi. Zjawiskiem pozytywnym jest dostrzeganie postępującego procesu zmniejszania się zasobów przyrody, ale niestety jest to w pewnym stopniu obojętne dla ludzi, któ59 J. A. Scholie, Globalizacja. Krytyczne wprowadzenie, Sosnowiec 2006, s. 324. 46 Elżbieta Buchcic rzy nie podejmują aktywności prośrodowiskowej na szczeblu lokalnym. Aby zmienić obecny stan, należałoby kłaść nacisk na kształcenie w kierunku zrównoważonego rozwoju, zapoznawać z jego założeniami zarówno w szkole na zajęciach biologii, ekologii i ochrony środowiska, ale także poza nią, rozpowszechniając hasła ekorozwoju w mediach. Częsty kontakt z naturą i uświadomienie jej „nieodnawialnego” charakteru, a także promowanie zdrowego, ekologicznego stylu życia w pewnym stopniu przyczyniły by się do poprawy. Ważne jest także to, by każdy człowiek zdał sobie sprawę, że jest odpowiedzialny za naszą planetę, bo pojedynczy wkład i działania lokalne sumują się w efekt globalny. Summary Considering the global pace towards the modernity and economical growth, the issue of protecting the wildlife must be remembered about so as to provide future generations with the possibility of living in the era of globalization characterized by the main principles of the sustainable development, and not characterized by global disasters and the environmental degradation. The society is aware of the fact that the globalization apart from of its benefits is also associated with the threats to the Earth. Bibliografia 1. Bauman Z., Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000 2. Brown L. i inni., Raport o stanie świata. U progu nowego tysiąclecia, Warszawa 2000 3. Friedman Th., Lexus i drzewo oliwne, Poznań2001 4. Gabryś K., Zmiany systemów wartości i zachowań człowieka jako efekt globalizacji, [w:] Człowiek i społeczeństwo w obliczu globalizacji, Pr. zb. Red. E. Okoń-Horodyńskiej, Kraków 2007 5. Kaczmarek T., Globalistyka. Przyszłość globalnej gospodarki, Warszawa 2007 6. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2012 7. Kozłowski S., Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, Warszawa 2000 8. Liberska B., Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, Pr. zb. Red. B. Liberskiej, PWE, Warszawa 2002 Globalizacja i rozwój zrównoważony jako wyzwania współczesności 47 9. Machowski J., Ochrona środowiska. Prawo i zrównoważony rozwój, Warszawa 2003 10. Misiak W., Globalizacja więcej niż podręcznik, Warszawa 2007 11. Poskrobko B., Podstawy polityki ekologicznej, [w:] Górka K., Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, Warszawa 2001 12. Puślecki Z. W., Nowoczesne formy świadczenia usług w skali miezynarodowej, [w:] Globalizacja usług. Outsourcing, offshoring, i shared services center, Pr. zb. Red. A. Szymaniaka, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008 13. Pyć D., Prawo zrównoważonego rozwoju, Gdańsk 2006 14. Sadowski Z., Rola państwa w epoce globalizacji, [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, Pr. zb. Red. B. Liberskiej, PWE, Warszawa 2002 15. Scholte J. A., Globalizacja. Krytyczne wprowadzenie, Oficyna Wydawnicza „Humanitas”, Sosnowiec 2006 16. Stonehouse G. i inni, Globalizacja. Strategia i zarządzanie, Felberg SJA, Warszawa2001 17. Szymański W., Globalizacja wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa 2001 18. Wosińska W., Oblicza globalizacji, Sopot 2008 19. Zajączkowska-Jakimiak S., Rewolucja technologiczna i jej skutki, [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, Pr. zb. Red. B. Liberskiej, Warszawa 2002 20. http://www.emi.pl/zarzadzanie-zrownowazonym-rozwojem 21. http://www.proekologia.pl/e107_plugins/content/content.php?content.24 4 22. http://www.unic.un.org.pl/johannesburg/info_agenda21.php 23. http://www.sgh.waw.pl/katedry/kge/BADANIA_NAUKOWE/rozwoj% 20zrownowazony-strona%20www_1.pdf 24. http://www.proekologia.pl/e107_plugins/content/content.php? content.238 Dr Elżbieta Buchcic – Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii, Instytut Biologii Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
