6 PARADYGMATYKA 1. Fleksja powierzchniowa — idea 2 Leksemy

6 PARADYGMATYKA
1. Fleksja powierzchniowa — idea
Problemy, które rozważaliśmy w trzech poprzednich rozdziałach, sytuowały się w
obrębie fleksji głębinowej. Po przeprowadzeniu klasyfikacji gramatycznej leksemów
polskich opisywaliśmy kolejno kategorie fleksyjne różnych części mowy. Każda
kategoria była następnie analizowana funkcjonalnie: pytaliśmy, po co dany leksem się
przez daną kategorię odmienia. Punktem dojścia były tablice paradygmatyczne.
Problematyka fleksji powierzchniowej jest z gruntu odmienna: przedmiotem opisu
są wypełnienia klatek paradygmatu. Jak wiadomo, formy wyrazowe wewnątrz danego
leksemu różnią się zwykle kształtem („odmiana” to przecież „zmiana kształtu”), a
leksemy danej części mowy zwykle odmieniają się na wiele sposobów. Chodzi więc o
takie na przykład problemy:
jaki kształt ma forma wyrazowa danego leksemu o zadanej charakterystyce
gramatycznej (na przykład forma trzeciej osoby liczby pojedynczej rodzaju
męskiego czasu przeszłego czasownika NIEŚĆ; forma miejscownika liczby
pojedynczej rzeczowników KOT, SZKOŁA, OKNO; forma mianownika liczby
mnogiej rzeczownika PROFESOR, AKTOR, MOTOR);
jaką formę wyrazową jakiego leksemu reprezentuje dane słowo (na przykład
dziewczyny, lej, spali);
jak poklasyfikować leksemy poszczególnych części mowy według sposobów
odmiany, a więc wzorców fleksyjnych.
2 ♦ Leksemy defektywne
Problemem pogranicznym, głebinowo-powierzchniowym, są leksemy o paradygmacie defektywnym, czyli takim, w którym nie wszystkie klatki są wypełnione. Defektywne
są więc na przykład następujące leksemy: IŚĆ — bez formy bezosobnika (*szedzono),
RADIO — bez formy dopełniacza liczby mnogiej (*radyj, *radiów), BŁAHY — bez formy
mianownika liczby mnogiej rodzaju męskosobowego (*błazi). Defektywność to,
intuicyjnie, odosobniona nietypowość systemowa. Nie warto uważać za defektywne
rzeczowników przymnogich, przymiotników bez kategorii stopnia lub przysłówkowości
ani tym bardziej czasowników niewłaściwych. Leksemy typu EMU, ATTACHÉ, OKAPI,
nazywane tradycyjnie, choć niesłusznie, nieodmiennymi, nie są defektywne.
3. Budowa formy fleksyjnej
Polszczyzna należy do języków silnie fleksyjnych. Forma fleksyjna może być
pojedynczym słowem (forma syntetyczna) lub ciągiem słów (forma analityczna).
Wyodrębnić w niej można temat fleksyjny i część gramatyczną. Część ta jest albo
pojedynczym morfemem — końcówką (być może, obiektem nieciągłym), albo
sekwencją morfemów (końcówek). Część gramatyczna może też być osobnym słowem
lub słowo takie zawierać. Formy zawierające element -ł-//-l- (nie zawsze jest to
samodzielny morfem) i towarzyszącą mu sekwencję morfemów (np. -ł-a-m, -ł-o-∅, by-ście ...
-l-i) nazywane są formami aglutynacyjnymi (oznaczam je niżej jako AGL).
Oto przykłady (temat fleksyjny wytłuszczam):
Formy syntetyczne:
dziewczyny: dziewczyn- -y
chłopiec: chłopiec- -∅
najmłodszy: naj- -młod- -sz- -y
(morfem stopnia najwyższego naj- ... -sz-)
AGL czytałaś: czyta- -ł- -a- -ś
AGL czytali: czyta- -l- -i- -∅
Formy analityczne:
AGL (ty)ś ... czytała: -ś ... czyta- -ł- -a
AGL byśmy ... czytały: by- -śmy .... czyta- -ł- -y
(morfem trybu warunkowego by- ... -ł-)
będę czytać: będ- -ę czyta- -ć
(morfem czasu przyszłego będ- ... -ć)
AGL czytało będzie: czyta- -ł- -o będzie- -∅
(morfem czasu przyszłego będzie- ... -ł-)
4. Przedmiot fleksji powierzchniowej
Fleksja powierzchniowa jako część opisu gramatycznego zdaje sprawę z następujących problemów:
a. końcówki wspólnofunkcyjne i ich dystrybucja,
b. alternacje w tematach i ich dystrybucja.
Ad a.: Repertuar końcówek dla określonego pakietu wartości kategorii fleksyjnych
obejmuje często więcej niż jeden kształt. Na przykład rzeczownikowe formy wyrazowe
mają w mianowniku liczby mnogiej między innymi następujące końcówki:
• -e (drwale, arbitraże, dworzanie, ciemnie, stolice, kasze)
• -y (starcy, robotnicy, brzuchy, stoły, dziewczyny, myszy)
• -i (króliki, hetmani, podłogi, kości)
• -owie (paziowie, widzowie, wrogowie, panowie)
• -a (akta, pola, okna)
Mają one różną dystrybucję, to znaczy dla danego leksemu rzeczownikowego w zasadzie
tylko jedna końcówka jest właściwa. Co więcej, repartycją poszczególnych zakończeń, a
więc ich związkiem z odpowiednimi leksemami, zawiaduje cały splot czynników różnej
natury.
Ad b.: Formy wyrazowe wewnątrz danego leksemu różnią się często nie tylko
końcówkami. Zdarza się, że tematy fleksyjne poszczególnych form nie są identyczne.
Oto przykłady:
CZYTAĆ:
WIEŹĆ:
ROBOTNIK:
SZKOŁA:
MAŁY:
czytam, czytasz,..., czytają,..., czytałem,...
wiozę, wieziesz,..., wiozłem,..., wiózł,..., wieźli,..., wieziono,...
robotnik,..., robotnikiem,..., robotnicy,...
szkoła,..., szkole,..., szkół,...
mały,..., mali,..., mniejszego,...
Takie odpowiedniości między kształtami form wyrazowych to alternacje. Szczególne
znaczenie mają alternacje seryjne, takie jak j : ∅, z : ź (zi), k : ki, ł : l, o : ó itd. Alternacje
również mają rozkład motywowany różnymi czynnikami. Elementy alternujące —
głoski, allofony, litery, sekwencje głosek, allofonów, liter, a także allomorfy i ich
konstrukcje — nazywamy alternantami. Alternant mniej- tematu fleksyjnego leksemu
MAŁY jest odosobniony systemowo, czyli nieseryjny.
Opis gramatyczny powinien zdać sprawę z rzeczywistych mechanizmów syntezy i
analizy tekstu, w szczególności zaś — z zawartości słownika. Dlatego nie będziemy dalej
przedstawiać tego, co zawierają tradycyjne gramatyki: spisów końcówek i list alternacji.
Zamiast tego pokażemy klasyfikacje fleksyjne leksemów czasownikowych,
rzeczownikowych i przymiotnikowych według wzorców koniugacyjnych i deklinacyjnych. Dwa leksemy realizują ten sam wzorzec, jeśli formy wyrazowe o danym
komplecie wartości kategorii fleksyjnych mają te same zakończenia i takie same
odpowiedniości kształtu tematów fleksyjnych.
Jest to jednak podejście skrajne. Gdyby sformułowanie to pojmować literalnie,
otrzymalibyśmy kilkaset (!) wzorców fleksyjnych. Taki jest w istocie stopień
komplikacji jakościowej fleksji polskiej; borykają z nią autorzy programów automatycznej korekty pisowni (spell checkers) dla komercyjnych procesorów tekstu.
Dle celów praktycznych czy poglądowych opis fleksyjny trzeba uprościć. Poniżej
pokażemy ideę systematyzacji fleksji powierzchniowej, która jest dziełem wybitnego
gramatyka polskiego, zmarłego w 1982 roku Jana Tokarskiego. Dziełem tego uczonego
jest dobrze znana w środowisku informatycznym „notacja Tokarskiego”, wykorzystana
po raz pierwszy w Słowniku języka polskiego PAN pod redakcją Witolda Doroszewskiego z lat 1958-69 (SJP Dor: T. I, xlix-lxxiv).
Śladem Tokarskiego, wyłączymy z pola obserwacji leksemy nietypowe. Specjalnego
potraktowania wymagają więc na przykład leksemy zaimkowe (typu CO, KTO, MY),
leksemy rzeczownikowe odmieniające się jak przymiotniki (typu CHORĄŻY, POŁOŻNA,
FRYCOWE), rzeczowniki męskie odmieniające się w liczbie pojedynczej jak żeńskie (typu
POETA, WŁADCA) itp. Uznamy też, że czasowniki PISAĆ i NAPISAĆ realizują ten sam
wzorzec, choć — jak pamiętamy z rozdziału 3 — różnią się zasobem form wyrazowych,
gdyż mają różne wartości aspektu. Podobnie czasownik niewłaściwy DNIEĆ
zinterpretujemy jako realizujący ten sam wzorzec co czasownik SZALEĆ, choć tabele
paradygmatyczne różnią się drastycznie.
5. Czasowniki
Tokarski zauważył, że szkolna typologia fleksyjna czasowników, dzieląca zasób
czasowników polskich na cztery koniugacje, nie jest zadowalająca. Przypomnijmy ją:
• I: -ę, -esz (PISAĆ: piszę, piszesz)
• II:
-ę, -ysz (-isz) (SŁYSZEĆ: słyszę, słyszysz; PALIĆ: palę, palisz)
• III:
-am, -asz (GRAĆ: gram, grasz)
• IV:
-em, -esz (UMIEĆ: umiem, umiesz).
Wzorce te opisują tylko budowę form czasu teraźniejszego. Tymczasem na ich
podstawie nie sposób przewidzieć struktury form czasu przeszłego. Na przykład poniższe
czasowniki reprezentujące I koniugację różnią się znacząco kształtem form czasu
przeszłego:
BOLEĆ: boleje, ale: bolał
KUPOWAĆ: kupuje, ale: kupował
CIĄGNĄĆ: ciągnie, ale: ciągnął
PISYWAĆ: pisuje, ale: pisywał
PISAĆ: pisze, ale: pisał
Gramatyka tradycyjna próbuje te odpowiedniości systematyzować, postulując
kilkanaście klas dla form czasu przeszłego (por. Szober (1966: 272-282)).
Tokarski stwierdził, że polski system koniugacyjny obejmuje jedną koniugację
(praktycznie: jedną serię końcówek). Aby uzyskać tę jedną koniugację, segmentował
czasownikowe formy fleksyjne inaczej niż w tradycji szkolnej: nie czyt-am, kupuj-esz, mówicie, ale czyta-m, kupuje-sz, mówi-cie. Odmiana polskiego czasownika jest w zasadzie
„odmianą tematów”. Ze względu na kształt tematów odpowiednich form wyrazowych
Jan Tokarski podzielił zbiór leksemów werbalnych na 11 klas; w czterech spośród nich
występują jeszcze podgrupy „literowe”.
Podajemy niżej zestaw grup koniugacyjnych Jana Tokarskiego. Po oznaczeniu grupy
następuje nazwa przykładowego leksemu realizującego daną grupę, potem — seria form.
W pierwszej z nich „część wspólną” tematów fleksyjnych zapiszemy drukiem zwykłym,
wytłuścimy zaś „część zmienną”; segmentowi wspólnemu w kolejnych formach,
podawanych schematycznie, odpowiada znak tyldy ~. Trzeba zaznaczyć, że napisy po
tyldzie to nie końcówki fleksyjne, tylko zakończenia słów, końcowe sekwencje liter, w
szczególności — puste (znak ∅).
Oto wykaz form:
•
bezokolicznik,
•
pierwsza i
•
druga osoba liczby pojedynczej,
•
trzecia osoba liczby mnogiej czasu teraźniejszego lub przyszłego
syntetycznego,
•
druga osoba liczby pojedynczej trybu rozkazującego,
•
trzecia osoba liczby pojedynczej rodzaju męskiego i
•
trzecia osoba liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego czasu przeszłego
oraz
•
bezosobnik.
Pozostałe formy fleksyjne dadzą się od podanych wyżej z łatwością wywieść.
Grupy koniugacyjne Jana Tokarskiego przedstawiają się następująco (por. SJP Dor.:
lxiii-lxxiv, Tokarski (1973: 213-230)):
1:
2:
3:
CZYTAĆ
UMIEĆ
SZALEĆ
czytać, ~am, ~asz, ~ają, ~aj, ~ał, ~ali, ~ano
umieć, ~em, ~esz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
szaleć, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
4:
5a:
5b:
5c:
6a:
6b:
7a:
7b:
8a:
8b:
9:
10a:
10b:
10c:
11:
KUPOWAĆ
CIĄGNĄĆ
SUNĄĆ
CHUDNĄĆ
MÓWIĆ
WARZYĆ
MYŚLEĆ
SŁYSZEĆ
PISYWAĆ
OPUKIWAĆ
PISAĆ
ŻYĆ
GRZAĆ
DĄĆ
NIEŚĆ
kupować, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ował, ~owali, ~owano
ciągnąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~nij, ~nął, ~nęli, ~nięto
sunąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~ń, ~nął, ~nęli, ~nięto
chudnąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~nij, ~ł, ~li, ~nięto
mówić, ~ię, ~isz, ~ią, ~∅
∅, ~ił, ~ili, ~iono
warzyć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~∅
∅, ~ył, ~yli, ~ono
myśleć, ~ę, ~isz, ~ą, ~∅
∅, ~ał, ~eli, ~ano
∅, ~ał, ~eli, ~ano
słyszeć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~∅
pisywać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ywał, ~ywali, ~ywano
opukiwać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~iwał, ~iwali, ~iwano
pisać, ~ę, ~esz, ~ą, ~∅
∅, ~ał, ~ali, ~ano
żyć, ~ję, ~jesz, ~ją, ~j, ~ł, ~li, ~to
grzać, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
dąć, ~mę, ~miesz, ~mą, ~mij, ~ął, ~ęli, ~ęto
nieść, ~ę, ~iesz, ~ą, ~∅
∅, ~ł, ~li, ~iono
Powyższa klasyfikacja fleksyjna leksemów werbalnych nie jest jednak wystarczająco
subtelna. Jeśli traktować ją jako zbiór recept tworzenia form fleksyjnych, to w wielu
wypadkach należy dostarczyć dodatkowych danych; tak zresztą czynią słownikarze,
podając w sposób jawny formy nie wynikające z tabel. Oto parę przykładów:
• Dla czasownika CHLUSNĄĆ, realizującego wzorzec 5a, trzeba dodać informację o
alternacji s : ś przed ~ni (chluśniesz, chluśnij, a nie *chlusniesz, *chlusnij). Podobnie leksem PALIĆ
(grupa 6a) nie spełnia opisu podanego wyżej, bo mamy palę, palą, palono (nie: *palię, *palią,
*paliono).
• Alternacje w tematach leksemów grupy 9 są liczne, od regularnych i seryjnych jak
te w punkcie poprzednim, po odosobnione (poniżej wytłuszczam alternanty tematów):
a
PISAĆ: piszę, ale pisał
KAZAĆ: każesz, ale kazano
PŁAKAĆ: płaczą, ale płakali
b
BRAĆ: biorę, bierzesz, brał
• Do grupy 11 trafiły czasowniki o bogatych alternacjach. Sam leksem NIEŚĆ podany
jako ilustracja pokazuje, ile faktów nietypowych umyka:
NIEŚĆ: niosę, niesiesz, niósł, niosła, nieśli
DRZEĆ: drę, drzesz, drzyj, darł, darto
PLEŚĆ: plotę, pleciesz, plótł, plotła, pletli
• Wreszcie poza klasyfikacją zostaje stosunkowo duża liczba leksemów werbalnych
nieregularnych — typu BYĆ, IŚĆ, MIEĆ. Możemy je nazwać roboczo „leksemami klasy
12”. Zarówno gramatyk, jak i słownikarz muszą podać ich paradygmaty w sposób jawny.
Są to jednostki słownikowe bardzo częste tekstowo.
Warto podać przybliżone dane na temat udziału poszczególnych grup koniugacyjnych
w liczącej 25229 pozycji siatce haseł czasownikowych SJP Dor. (por. Saloni (1988: 157158)). Oto pięć grup najobficiej reprezentowanych w słowniku:
4
6498
25.76%
1
6488
25.72%
6
5768
22.86%
8
1474
5.84%
5
1404
5.57%
i trzy reprezentowane najskromniej:
7
402
1.59%
12
136
0.54%
2
10
0.04%
Wysubtelniając klasyfikację Jana Tokarskiego, Zygmunt Saloni rozbudował rejestr
wzorców koniugacyjnych do 142. Liczba wzorców Saloniego dobrze ilustruje stopień
komplikacji polskiej fleksji werbalnej.
Inny opis znajdziemy w Gramatyce PAN (T. II, 171-219).
6. Rzeczowniki
Choć leksem rzeczownikowy jest obiektem znacznie prostszym od czasownikowego:
paradygmat jest tablicą dwuwymiarową, liczy 14 form wyrazowych, wszystkie formy są
syntetyczne, fleksja powierzchniowa rzeczownika jest jeszcze bardziej skomplikowana
niż fleksja werbalna. Istnieją więc serie końcówek wspólnofukcyjnych, z czym niemal
nie mieliśmy do czynienia w wypadku czasowników; mamy również bogactwo alternacji
w tematach; dystrybucją końcówek i alternantów rządzi wiele czynników. Poniżej
relacjonujemy Jana Tokarskiego opis deklinacji (por. Tokarski (1973: 49-135)).
Aby w sposób właściwy odmienić rzeczownik GOŚĆ, trzeba:
a. wiedzieć, że jest on rodzaju męskiego, a nie żeńskiego, jak KOŚĆ (gość, gościa,
gościowi, gościem,... wobec kość, kości, kości, kością,...);
b. wiedzieć, że to rodzaj męskoosobowy (Widzę gościa (gości)., a nie *Widzę gość
(goście.), jak Widzę liść.);
c. zauważyć, że leksem ten jest miękkotematowy (Myślę o gościu., a nie *(o) goście (jak
(o) kacie), Przyszli goście., a nie *gości (jak kaci));
d. wiedzieć, że jest alternacja ć : ci (gość — gościa);
e. wiedzieć, że w mianowniku liczby mnogiej leksem ten ma formę o kształcie
goście, a nie *gościowie (jak teściowie), w dopełniaczu liczby mnogiej — gości, a nie
*gościów (jak teściów), w narzędniku liczby mnogiej — gośćmi, a nie *gościami (jak
teściami).
Jak widać, repartycją kształtów form wyrazowych zawiadują następujące czynniki:
rodzajowy (jest to czynnik gramatyczny, a po części semantyczny) (a., b.), fonetyczny
(c.), konwencjonalny (e.). Do listy tej dorzuca się czasem czynnik słowotwórczy.
Przykłady z punktu e. pokazują współdziałanie kilku czynników — z różnym efektem.
W systematyzacji Jan Tokarski, idąc śladem tradycji gramatycznej, dał pierwszeństwo kryterium rodzajowemu. Poklasyfikował najpierw leksemy według wartości
rodzaju (męskie, żeńskie i nijakie), co dało trzy serie grup deklinacyjnych. W obrębie
poszczególnych typów wydzielił grupy deklinacyjne w zasadzie według zakończenia
tematu fleksyjnego (temat fleksyjny podstawowy to temat formy dopełniacza liczby
pojedynczej).
Tokarski rozróżnił następujące typy tematów (por. SJP Dor.: l=lix):
A tematy fonetycznie miękkie — na ć (ci), dź (dzi), j, ń (ni), ś (si), ź (zi) oraz p (pi), b (bi), m
(mi) i l (li);
B tematy funkcjonalnie miękkie — na c, cz, dz, dż, rz, sz, ż;
C tematy na k, g, ch;
D tematy twarde — na b, d, f, ł, m, n, p, r, s, t, w, z.
Opis swój uzupełnił tablicą produktywnych alternacji. Na przykład ~p — ~pie (chłop —
chłopie), ~da — ~dzie (pogoda — pogodzie), ~r — ~rzy (autor — autorzy).
Podajemy niżej następujące formy:
•
mianownik,
•
dopełniacz,
•
narzędnik i
•
miejscownik liczby pojedynczej oraz
•
mianownik i
•
dopełniacz liczby mnogiej.
Oto grupy deklinacyjne rzeczowników polskich:
Rodzaj męski
m1 (A) LIŚĆ: liść, liścia, liściem, liściu, liście, liści;
m2 (B) ŻOŁNIERZ: żołnierz, żołnierza, żołnierzem, żołnierze, żołnierzy;
m3 (C) BYK: byk, byka, bykiem, byku, byki, byków;
m4 (D) KOT: kot, kota, kotem, kocie, koty, kotów;
MIESZCZANIN: mieszczanin, mieszczanina, mieszczaninem, mieszczaninie, mieszczam5
nie, mieszczan.
Rodzaj żeński
ż1
ż2
ż3
ż4
ż5
ż6
(A)
(B)
(C)
(D)
(A)
(B)
ZIEMIA: ziemia, ziemi, ziemią, ziemi, ziemie, ziem;
TĘCZA: tęcza, tęczy, tęczą, tęczy, tęcze, tęcz;
ŁĄKA: łąka, łąki, łąką, łące, łąki, łąk;
KOBIETA: kobieta, kobiety, kobietą, kobiecie, kobiety, kobiet;
NIĆ: nić, nici, nicią, nici, nici, nici;
MYSZ: mysz, myszy, myszą, myszy, myszy.
Rodzaj nijaki
n1 (A,B)
ZDJĘCIE: zdjęcie, zdjęcia, zdjęciem, zdjęciu, zdjęcia, zdjęć;
n2 (C)
ŁYKO: łyko, łyka, łykiem, łyku, łyka, łyk;
n3 (D)
OKNO: okno, okna, oknem, oknie, okna, okien;
n4
PISKLĘ: pisklę, pisklęcia, pisklęciem, pisklęciu, pisklęta, piskląt;
n5
IMIĘ: imię, imienia, imieniem, imieniu, imiona, imion;
n6
MUZEUM: muzeum, muzeum, muzeum, muzeum, muzea, muzeów.
Powyższy zestaw wzorców jest dużym uproszczeniem. Przyporządkowanie
leksemowi rzeczownikowemu indeksu grupy deklinacyjnej nie pozwala zwykle na
jednoznaczne wypełnienie klatek paradygmatu. Aby to uczynić, potrzeba dodatkowych
informacji.
Odstępstwa od wzorca bywają czasem seryjne, wynikają z reguł ogólnych. Na
przykład:
• W rodzaju męskim Jan Tokarski przewidział (i nie uwzględniał potem w
poszczególnych wzorcach) homonimię form biernika i dopełniacza w obydwu liczbach
dla leksemów rodzaju męskiego osobowego (Widzę chłopca lub chłopców. — Nie widzę
chłopca ani chłopców.), form biernika i dopełniacza liczby pojedynczej dla leksemów
rodzaju męskiego zwierzęcego (Widzę psa. — Nie widzę psa.), form biernika i mianownika
w obu liczbach dla leksemów męskich rzeczowych (Stół stoi. — Widzę stół.; Stoły stoją. —
Widzę stoły.).
• Wśród wzorców z tematami typu A (a więc m1, ż1 i n1) wyróżniają się podgrupy z
tematem na l, po którym nie występuje litera i jako znak zmiękczenia (por. szczęścia, ale
pola).
• We wzorcach z tematami typu C tematy na ch zachowują się inaczej niż te na k, g
(por. łąki, ale muchy).
• Jeszcze inny przykład działania reguły ogólnej to tak zwane e ruchome (por. łąka, łąk,
ale matka, matek).
Obok odstępstw regularnych mamy bogactwo słownikowych idiosynkrazji:
• Nie przewidziana we wzorcu m4 końcówka -u (nie -a) w dopełniaczu liczby
pojedynczej rzeczowników męskich rzeczowych musi być podawana w odpowiednich
artykułach hasłowych (por. telewizora, ale motoru).
• Żadne reguły ogólne nie rządzą występowaniem końcówki -owie w mianowniku
liczby mnogiej rzeczowników męskich sobowych (por. goście, ale teściowie, Turcy, ale
skrzypkowie, hetmani, ale panowie).
• Podajmy w końcu przykłady nieregularności odosobnionych: kościele (nie *kościole,
chociaż chochole), (tych) przestworzy (nie *przestwórz, choć mórz), dziećmi (nie: *dzieciami,
*dzieckami, choć łykami), przyjaciół (nie: *przyjacieli, *przyjacielów, choć nauczycieli, królów), akta
(urzędowe) (nie *akty (urzędowe), choć akty (sztuki teatralnej)) itd.
Zjawiskiem osobnym jest wariantywność wypełnień klatek paradygmatycznych
(funkcji lub funkcyj, pali lub palów w dopełniaczu liczby mnogiej, przypadka lub przypadku w
dopełniaczu liczby pojedynczej, dni lub dnie w mianowniku i bierniku liczby mnogiej).
Przytoczmy dane liczbowe na temat udziału poszczególnych grup deklinacyjnych w
liczącej 71328 pozycji siatce haseł rzeczownikowych Słownika języka polskiego PAN
(por. Saloni (1988: 157-158)). Oto siedem grup najobficiej reprezentowanych:
n1
13129
18.41%
m4
11561
16.21%
m3
8498
11.91%
ż3
7813
10.95%
ż1
5294
7.42%
ż4
5110
7.16%
inne
4474
6.27%
Grupa n1 zawdzięcza swoją wysoką lokatę odczasownikowym nazwom czynności na
-NIE (CZYTANIE), -ENIE (ROBIENIE), -CIE (BICIE). Zwróćmy też uwagę na to, że niemal co
osiemnasty leksem rzeczownikowy nie jest objęty przez zestaw grup Jana Tokarskiego
(pozycja inne). I jeszcze pięć grup reprezentowanych najskromniej:
n6
273
0.38%
ż6
112
0.16%
n4
98
0.14%
m5
88
0.12%
n5
22
0.03%
Wysubtelniona klasyfikacja fleksyjna rzeczowników autorstwa Włodzimierza
Gruszczyńskiego rozróżnia ponad 360 wzorców (Gruszczyński (1989)). Inny opis
znajdziemy w Gramatyce PAN (T. II, 220-274).
7 ♦ Przymiotniki
Deklinacja przymiotników jest prosta. Zygmunt Saloni pisze w artykule „Rygorystyczny opis polskiej deklinacji przymiotnikowej” (Saloni (1992)), że, jeśli pominąć serie
form o wartości stopnia różnej od równego oraz formy przysłówkowe, również
zróżnicowane co do stopnia (wykazują one znaczny stopień nieregularności),
systematyzacja wzorców dla paradygmatu o trzech wymiarach (przypadek, liczba i
rodzaj) nie nastręcza trudności. Jest w zasadzie jedna seria końcówek z regularnymi
odmiankami ortograficznymi (bez i, z i, z j; por. nowej, długiej, białoszyjej): alternacje
występują tylko w jednej formie (mianownik liczby mnogiej rodzaju męskiego osobowego), a dystrybycja odmianek końcówek i alternantów jest skrajnie regularna.
Klasy deklinacyjne, tak jak i w wypadku deklinacji rzeczownika, odpowiadają
zakończeniom tematu (por. str. 60). Podamy niżej następujące formy:
• mianownik i
• dopełniacz liczby pojedynczej dla rodzajów męskich,
• mianownik liczby mnogiej rodzaju męskosobowego i
• niemęskoosobowego.
wytłuszczając część alternującą tematu.
Oto grupy deklinacyjne:
GŁUPI: głupi, głupiego, głupi, głupie;
1 (A)
2 (B oprócz sz)
WŁADCZY: władczy, władczego władczy, władczy;
3 (C)
SZYBKI: szybki, szybkiego, szybcy, szybkie;
DROGI: drogi, drogiego, drodzy, drogie;
GŁUCHY: głuchy, głuchego, głusi głuche;
4 (D oraz sz) NOWY: nowy, nowego, nowi, nowe;
CAŁY: cały, całego, cali, całe;
PIESZY: pieszy, pieszego, piesi, pieszy;
STARY: stary, starego, starzy, stare.
Nieregularności są absolutnie wyjątkowe: kilkanaście tzw. zaimków przymiotnych,
jak np. TEN (formy ten, tę, ci), MÓJ (formy typu mój, mego), WSZYSTEK (forma wszystek),
KTÓRYKOLWIEK (fleksja wewnętrzna), oraz leksemy mające w mianowniku liczby
pojedynczej rodzaju męskiego formę z końcówką zerową — np. WESOŁY (forma wesół).
Oto obciążenie słownikowe poszczególnych wzorców (przybliżone dane na
podstawie Schematycznego indeksu a tergo polskich form wyrazowych Jana Tokarskiego,
Tokarski (1993)). W siatce haseł przymiotnikowych liczącej ponad 25000 pozycji udział
grup 1-4 jest następujący:
1
344
1.36%
2
1532
6.04%
3
3010
11.87%
4
20474
80.73%
Trzeba dodać, że gdyby liczyć leksemy, które zawierają — przynajmniej między
innymi i w opisie tradycyjnym — zbiory form wyrazowych morfologicznie przymiotnikowych, rozkład byłby wyraźnie inny (pomijam leksemy rzeczownikowe typu
CHORĄŻY).
• Wzorzec 2 realizowany jest przez formy tzw. imiesłowów przymiotnikowych
czynnych typu czytający. Formy te włączane są tradycyjnie do leksemu czasownikowego.
W Schematycznym indeksie liczbę leksemów zawierających taki imiesłów oszacowano
na 11000. Wielokrotnie zwiększa to obciążenie wzorca 2.
• Według wzorca 4 deklinują się tzw. imiesłowy przymiotnikowe bierne typu czytany,
bity. Czasowników zawierających takie imiesłowy doliczono się w tym Indeksie ponad
1200.
• Wzorzec 4 realizują formy stopnia wyższego i najwyższego (typu nowszy, weselsi,
najlepszymi). Przymiotników stopniujących się jest w SJP Dor. 1248 (Saloni (1992: 156157)). Choć to niespełna 5% zasobu przymiotników, również podnosi to znacznie
obciążenia wzorca 4.
ZAPAMIĘTAJ!
Problematyka fleksji powierzchniowej: budowa form wyrazowych leksemów
odmiennych, rozpoznawanie form wyrazowych, wzorce odmiany.
Typy form fleksyjnych: formy syntetyczne, formy analityczne (w tym: formy
aglutynacyjne).
Budowa formy fleksyjnej — temat fleksyjny + część gramatyczna. Część
gramatyczna to pojedynczy morfem (końcówka) lub sekwencja takich morfemów.
Część gramatyczna może być odrębnym słowem.
We fleksji polskiej mamy końcówki wspólnofunkcyjne oraz bogactwo
alternacji. Dystrybucja końcówek i alternantów jest bardzo skomplikowana.
Systematyzacja fleksji polskiej Jana Tokarskiego to tzw. "notacja Tokarskiego".
Koniugacja — 11 grup koniugacyjnych (z podgrupami), wyodrębnionych ze
względu na alternacje w temacie fleksyjnym.
Deklinacja rzeczownikowa — 17 grup deklinacyjnych dla trzech rodzajów
(męski: 5, żeński i nijaki: po 6), wyodrębnionych w zasadzie ze względu na
zakończenie tematu fleksyjnego.
Notacja Tokarskiego wykorzystywana jest od 40 lat w leksykografii polskiej
— od Słownika języka polskiego PAN (1958-1969).