Przeczytaj fragment

WSTĘP
W dzisiejszym świecie ludzie zamykają się przed innymi ludźmi. Jakby nie
rozumieli, że bez tych innych nie da się żyć po ludzku. Drugi człowiek jest
nam bardzo potrzebny! – właśnie dlatego, że jest inny. „Im bardziej inny,
tym bardziej ciekawy”, a tymczasem ta inność właśnie najbardziej dziś
ludzi odpycha i straszy. Boją się jej tak, że wciąż na nowo się odgradzają,
obudowują, opatrują etykietkami. Tworzą grupy, w których obowiązuje
takie samo zdanie na każdy temat. Zapominają, że to właśnie różnice
zdań pozwalają nam dotrzeć do prawdy.
Małgorzata Musierowicz
W
konfrontacji z otoczeniem każdy człowiek może odpowiedzieć sobie
na pytania Kim jestem? Jaki jestem? Dokąd podążam? To inni ludzie, ich
reakcje potwierdzają tożsamość każdej osoby jako członka danej społeczności,
mogą do niej włączać lub z niej wykluczać.
Umiejscowione w świadomości otoczenia postawy wywierają bezpośredni
wpływ na funkcjonowanie wielu osób. Szczególną rolę odgrywają w kontekście
niepełnosprawności. Określają w dużym stopniu jakość życia osób z niepełnosprawnością. Pozytywne – wpływają korzystnie na procesy rehabilitacji
i integracji społecznej oraz ich wyniki (por. T. Gałkowski, 2008; A. Maziarz,
2001); są jednym z czynników warunkujących przestrzeganie praw (por.
B. Szczupał, 2008). Negatywne i obojętne postawy – są pierwszą z barier
społecznych, z którymi, zdaniem T. Majewskiego (2005), muszą zmierzyć
się osoby niepełnosprawne.
Dlatego też, jak zauważają U. Bartnikowska i A. Żyta (2007), dla wielu osób
niepełnosprawnych niepełnosprawność jest skutkiem tego, jak są postrzegane
przez innych ludzi (por. I. Cytlak, 2008).
Zgodnie z koncepcją analizy transakcyjnej w stosunku do osób niepełnosprawnych przeciętny człowiek najczęściej przyjmuje pozycję ja jestem
OK – ty nie jesteś OK. Takie podejście, jak pisze D. Pankowska (2007, s. 125),
może prowadzić do agresji, podejrzliwości, braku zaufania i wrogości, co
12
W STĘP
uniemożliwia budowanie zdrowych relacji. Konsekwencją tego może być wycofanie z życia społecznego, rezygnacja z własnych aspiracji (J. Kirenko, 2002).
Jak wynika z diagnozy społecznej – wskaźnik poczucia dyskryminacji w grupie
osób niepełnosprawnych w przedziale wiekowym 31–45 lat jest trzykrotnie
wyższy niż wśród ich pełnosprawnych rówieśników (J. Czapiński, T. Panek,
za: W. Dykcik, 2010).
Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych mogą ulegać zmianie
między innymi za sprawą programów je modyfikujących (A. E. Sękowski,
2006). W literaturze przedmiotu problem postaw społecznych wobec osób
z niepełnosprawnością i ich modyfikowania jest od lat stale obecny – wspomniana tematyka interesuje przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych:
pedagogów, psychologów, socjologów. Zagadnienia te podejmowane były
i są przez wielu autorów (m.in.: H. Larkowa, 1970; Z. Sękowska, 1988;
M. Chodkowska, 1993, 2005, 2007; A. Ostrowska, 1997; J. Kirenko, 2007;
A. E. Sękowski, 1994, 1996, 2001; Z. Kazanowski, 2005, 2007) analizujących
wzmiankowany wycinek pedagogicznej rzeczywistości z wielu perspektyw. Jak
zauważa A. Bujnowska (2009) nadal niewiele miejsca wśród przedmiotowych
analiz zajmują badania postaw studentów wobec osób z niepełnosprawnością, a zwłaszcza – studentów kierunków pedagogicznych. Poznanie postaw
społecznych studentów pedagogiki wobec niepełnosprawności wydaje się być
niezwykle istotne z uwagi na charakter przyszłej pracy absolwenta pedagogiki.
Biorąc pod uwagę fakt, iż we współczesnym świecie obserwuje się malejącą
rolę i znaczenie środowisk tradycyjnych w wychowaniu oraz że jednym z głównych kierunków zmian globalnych, którym podlegamy jest dominacja kultury
medialnej (A. Krause, 2006; por. M. Wrońska, 1998; E. Kukuła, 2003), na liście
czynników modyfikujących postawy należy uwzględnić również oddziaływanie przekazu medialnego. Środki masowego przekazu są coraz ważniejszym
elementem życia – ich wpływ na ukształtowanie poglądów na świat i życie co
piąty dorosły Polak ocenia jako duży (CBOS, 2010). Modelując rzeczywistość,
tworzą doświadczenia zastępujące osobiste doświadczenie jednostki – stają
się rzeczywistością zastępczą surogatową (M. Wrońska, 1999; por. S. Kawula,
1999). Badacze dokonują głównie wieloaspektowych analiz dostępnego przekazu medialnego, formułując w ich wyniku katalogi praktycznych wskazówek
dotyczących warunków i możliwości ukazywania osób z niepełnosprawnością
w konstruktywny, zgodny z rzeczywistością i jednocześnie pozytywny sposób.
Brakuje jednak badań eksperymentalnych, które dałyby odpowiedź na pytanie
o faktyczny udział mass mediów w procesie modyfikowania postaw społecznych wobec osób z niepełnosprawnością.
W STĘP
W związku z tym, celem niniejszej publikacji uczyniono próbę oceny efektywności oddziaływania przekazu medialnego w modyfikowaniu postaw społecznych studentów pedagogiki wobec osób niepełnosprawnych.
W pierwszym rozdziale scharakteryzowano pojęcie „niepełnosprawność”,
uwzględniając różnorodność w zakresie jego definiowania. W drugim – omówiono szczegółowo termin ‘postawa’ oraz uwarunkowania i mechanizmy
modyfikowania postaw wobec osób z niepełnosprawnością. Rozdział trzeci
poświęcono charakterystyce środków masowego przekazu; teorii wyjaśniających ich oddziaływanie na odbiorcę. Rozdział czwarty zawiera metodologiczne podstawy badań własnych, których wyniki przedstawiono w rozdziale
piątym. Dokonano w nim wieloaspektowej analizy i interpretacji zmian, które
nastąpiły w postawach studentów wobec osób z niepełnosprawnością wskutek
podjętych działań eksperymentalnych. W końcowej części sformułowano
wnioski o charakterze teoretycznym oraz praktycznym, będące wynikiem
weryfikacji założonych hipotez. W niniejszej publikacji nie uwzględniono
zagadnienia wizerunku osób z niepełnosprawnością w środkach masowego
przekazu. Stanowi ono przedmiot oddzielnego opracowania.
Wnioski praktyczne zawarte w książce mogą się okazać przydatne zarówno
osobom niepełnosprawnym i ich środowiskom, jak również dysponentom
mediów, dziennikarzom oraz nauczycielom i wychowawcom. Mogą stać się
punktem wyjścia do tworzenia nowych projektów i programów medialnych,
których bohaterami są osoby z niepełnosprawnością – stanowiąc cenną wskazówkę dla dziennikarzy i uzupełnienie ich warsztatu pracy. Wnioski te mogą
też być pomocne nauczycielom i wychowawcom wykorzystującym w swojej
pracy programy wychowawcze i edukacyjne realizowane w szkołach różnych
szczebli. Z wyników badań mogą korzystać osoby odpowiedzialne za tworzenie medialnego wizerunku osoby z niepełnosprawnością – twórcy portali
internetowych, autorzy książek poświęconych przedmiotowemu zjawisku,
członkowie stowarzyszeń i fundacji działających na rzecz osób z niepełnosprawnością. Warto również podkreślić, iż tematyka zrealizowanych badań
wpisuje się w nurt działań związanych z podnoszeniem świadomości społecznej, do których nieustannie zobowiązany jest nasz kraj jako Państwo–Strona,
sygnatariusz Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych.
Serdecznie dziękuję Osobom, które przyczyniły się do powstania ostatecznej wersji publikacji: Panu prof. dr. hab. Januszowi Kirence za cenne uwagi
i wskazówki, Paniom dr hab. Dorocie Pankowskiej za pomoc i życzliwość oraz
dr hab. Ewie Domagale-Zyśk i dr hab. Zofii Palak za trud włożony w zrecenzowanie książki.
13