„Dura lex sed lex – przełam bezradność w dochodzeniu swoich praw”

„Sprawiedliwość idzie za prawem
- bezpłatne poradnictwo i edukacja prawna”
ZASADY DZIEDZICZENIA
PO NOWELIZACJI PRZEPISÓW
PRAWA CYWILNEGO
Rzeszów 2009
1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa
Obywatelskiego
ul. Fredry 4/58
35-959 Rzeszów
tel/fax (0-17) 86 20 122
[email protected]
www.porso.yoyo.pl
Broszura opracowana przez Kingę Bieniasz
Broszura sfinansowana przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
w ramach Programu Operacyjnego
Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
2
SPADKI
Śmierć bliskiej osoby, to dla każdego bardzo trudna sytuacja.
Smutek, żal, osamotnienie to główne uczucia, z jakimi trzeba się
zmierzyć. Niewiele osób, jest wówczas wstanie myśleć o uregulowaniu
spraw majątkowych po zmarłym. Zazwyczaj drobne przedmioty trafiają
do rąk różnych osób – krewnych, przyjaciół czy sąsiadów jako pamiątki
po zmarłym. „Załatwienie reszty” pozostawia się najczęściej „na
później”. Zazwyczaj przychodzi jednak taki moment, kiedy np.:
konieczne jest uregulowanie prawa własności nieruchomości. Wówczas
okazuję się, że aby to zrobić najpierw trzeba podzielić schedę.
Dlatego
najwcześniej,
warto
aby
przeprowadzić
w
przyszłości
postępowanie
spadkowe
jak
załatwienie
formalności
tj.
przeprowadzenie stwierdzenia nabycia spadku po zmarłym lub podział
spadku nie odbywało się w pośpiechu, a także w oparciu o trudne do
przeprowadzenia dowody.
Pierwszy krok, jaki powinien wykonać spadkobierca, to ustalić czy
zmarły pozostawił testament.
3
JEST TESTAMENT
Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, należy zwrócić się do
sądu rejonowego (wydział cywilny) o otwarcie i ogłoszenie spadku
(wzór nr 1). Do złożenie testamentu (odpowiednio: testamentów lub
pism stwierdzających treść testamentu) zobowiązany jest każdy, kto jest
w jego posiadaniu. Sąd na posiedzeniu niejawnym, (na które nikt nie jest
wzywany) sporządza protokół z otwarcia i ogłoszenia testamentu, po
czym
zawiadamia
o
tym
fakcie
wszystkie
osoby
wskazane
w testamencie.
Sąd ogłasza tyle testamentów ile zmarły sporządził. Na tym etapie
postępowania nie bada czy jest on ważny, ponieważ jego celem jest
jedynie poznanie ostatnie woli zmarłego.
NIE MA TESTAMENTU
Jeśli
spadkodawca
nie
pozostawił
testamentu,
wówczas
którykolwiek ze spadkobierców ustawowych (małżonek, dziecko,
rodzice
lub
rodzeństwo)
powinno
złożyć
wniosek
do
sądu
o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym z mocy ustawy (wzór nr 2).
Sądem właściwy jest sąd rejonowy, w okręgu, którego zmarły miał
ostatnie miejsce zamieszkania.
4
KTO I KIEDY DZIEDZICZY Z USTAWY?
Powołanie do spadku może wynikać z testamentu lub z ustawy.
Dziedziczenie
z ustawy następuje, kiedy spadkodawca:
1. Nie pozostawił testamentu,
2. Napisany testament okazał się nieważny,
3. Wskazany spadkobierca nie chce lub nie może dziedziczyć (np.:
zmarł wcześniej).
Jeżeli zaistnieje jeden z wyżej podanych przypadków, wówczas
dochodzi do dziedziczenia ustawowego, którego reguły obowiązują
automatycznie.
Po nowelizacji Kodeksu cywilnego z dnia 2.04.2009 r., zostały one
zmienione
głównie
w
zakresie
kręgu
osób
uprawnionych
do
dziedziczenia albowiem ustawodawca, uznał wcześniejsze rozwiązania
za zbyt restrykcyjne.
Obecnie w pierwszej kolejności uprawnionymi są: małżonek oraz
dzieci spadkodawcy. Jeżeli małżonek nie dożył otwarcia spadku, to
powołanymi z ustawy są wówczas tylko dzieci (jeżeli nie żyją – to
wnuki).
5
W przypadku kiedy testator zmarł bezpotomnie, to dziedziczy po
nim małżonek (1/2 masy spadkowej) wraz z jego rodzicami (w częściach
równych tj. po ¼). Jeśli jednak ojcostwo rodzica testatora nie było
ustalone to matka wraz z jego małżonkiem dziedziczą po połowie.
Zgodnie z postanowieniami kodeksu cywilnego całą schedę
odziedziczy małżonek tylko w przypadku, kiedy zmarły nie miałby
żadnych krewnych.
Jeśli zaś zmarłym jest osoba stanu wolnego, nie posiadająca
żadnych dzieci – to wówczas w pierwszej kolejności cały spadek
przypada rodzicom w częściach równych.
Rodzeństwo zmarłego będzie zaś powołane dopiero wówczas, gdy
któryś z rodziców spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku. Wtedy jego
część będzie przypadać w równych częściach pozostałemu przy życiu
rodzeństwu zmarłego.
Jeśli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyłoby
otwarcia spadku, to udział spadkowy przypadnie jego zstępnym (tzn. że
od tej pory bratanek/siostrzenica mogą dziedziczyć po wujku/ciotce).
Nowelizacja Kodeksu cywilnego rozszerzyła również krąg osób
uprawnionych do dziedziczenia o dziadków zmarłego. Będą oni
6
dziedziczyć w przypadku braku należących do wcześniejszych kategorii
spadkobierców. Spadkobiercami staną się zaś zarówno dziadkowie ze
strony matki jak i ojca. Jeśli któryś z dziadków nie dożyje otwarcia
spadku, udział spadkowy przypadnie zstępnym dziadka (czyli de
facto wujostwu zmarłego) a jeśliby i oni by nie żyli, pozostałym
dziadkom przypada masa spadkowo po równo.
Po nowelizacji zmieniła się także sytuacja pasierba jako spadkobiercy ustawowego. Jest ona bardzo słaba, ponieważ zgodnie
z art. 934¹ dziedziczy on w ostatniej kolejności tj. dopiero wtedy,
kiedy spadkodawca zmarł nie pozostawiając spadkobierców (małżonka, zstępnych czyli własnych dzieci lub wnuków, rodziców, rodzeństwa, dziadków i ich zstępnych). Ponadto pasierb może dziedziczyć jedynie wtedy kiedy nie żyje oboje jego rodziców biologicznych.
Jeśli rodzic biologiczny pasierba żyłby w momencie otwarcia
spadku po macosze (ojczymie), a nie ma innych spadkobierców
ustawowych lub jeżeli w ogóle nie ma żadnych osób uprawnionych
spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (lub Skarbowi Państwa jeśli miejsca tego nie można ustalić
lub było położone za granicą).
7
Te zmiany dotyczą jednak spadków otwartych po 28 czerwca 2009 r.
Do tej daty obowiązują stare zasady tj.:
1.
W pierwszej kolejności powołani do spadku są dzieci
spadkodawcy (zarówno małżeńskie jak i pozamałżeńskie)
oraz małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, jednak
część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż
¼ całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyłoby
otwarcia spadku, to wtedy część, która mu przypada dziedziczą
jego dzieci.
2. Jeżeli zmarły nie miał dzieci lub po nim nie dziedziczą (np.:
odrzucono
spadek,
spadkobierca
zrzekło
się
dziedziczenia
w drodze umowy lub został uznany za niegodne dziedziczenia) to
wtedy do spadku są powołani do dziedziczenia z mocy prawa:
małżonek, rodzice i rodzeństwo.
SPADKODAWCA POZOSTAWIA DŁUGI
Zanim złożymy jednak oświadczenie o przyjęciu spadku, należy zawsze
sprawdzić czy w skład masy spadkowej wchodzą długi. W sytuacji,
8
kiedy okaże się, że taka możliwość istniej, należy rozważyć trzy
możliwości:
1. Przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi
spadkowe (przyjęcie proste). Spadkobierca ponosi wówczas
nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe całym
swoim majątkiem
2. Przyjąć
spadek z ograniczoną odpowiedzialnością za długi
spadkowe
(przyjęcie
z dobrodziejstwem
inwentarza).
Spadkobierca odpowiada w dalszym ciągu całym swoim majtkiem,
ale tylko do wysokości aktywów spadku ustalonych w inwentarzu.
Powyższy spis jest sporządzany u komornika, po uzyskaniu
postanowienia wydanego przez sąd o stwierdzenia nabycia
spadku.
3. Odrzucić spadek. Termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu
(przyjęciu) spadku wynosi 6 miesięcy od chwili dowiedzenia
o powołaniu do spadku, czyli nie koniecznie od chwili śmierci
spadkodawcy. Aby takie oświadczenie było ważne, należy złożyć
je albo przed sądem albo przed notariuszem - ustnie lub
z podpisem urzędowo poświadczonym.
9
Jeżeli spadkobierca nie złoży oświadczenia w wymaganym terminie
i formie, to jest to równoznaczne z prostym przyjęciem spadku.
Jeśli natomiast, chociaż jeden ze spadkobierców przyjął spadek
z dobrodziejstwem inwentarza, to uważa się, że także spadkobiercy,
którzy nie złożyli w terminie sześciu miesięcy żadnego oświadczenia,
przyjęli spadek z ograniczoną odpowiedzialnością za długi.
Należy jednak pamiętać, że do chwili przyjęcia spadku spadkobierca
ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku.
ZRZECZENIE SIĘ SPADKU
Zrzeczenie się spadku może nastąpić tylko w drodze umowy zawartej
pomiędzy
osobami
będącymi
w
przyszłości
spadkodawcą
i spadkobiercą. Umowa taka winna mieć formę aktu notarialnego.
Poprzez umowę spadkobierca zrzeka się dziedziczenia po przyszłym
spadkodawcy. Skutki takiej umowy dotykają również zstępnych
spadkobiercy, ponieważ co do zasady zostają oni wyłączeni od
dziedziczenia.
10
TESTAMENT
Testament jest rozporządzeniem majątkiem na wypadek śmierci.
Sporządzenie go, to prosta i niedroga czynność. Możemy w nim wskazać
osobę lub osoby, którym przypadnie majątek po naszej śmierci, będący
często dorobkiem całego naszego życia. Dzięki sporządzeniu testamentu,
można również zapowiedz nie jednej kłótni w rodzinie.
Aby testament był ważnie sporządzony, muszą być zachowane
następujące warunki:
1. Wyrażona w nim wola musi być świadoma i swobodnie podjęta,
2. Wolna od błędu (zakłada się, że jeśli spadkodawca nie działał pod
wpływem błędy, nie sporządziłby testamentu tej treści),
3. Nie może być sporządzony pod wpływem groźby.
4. Osoba w chwili sporządzania testament musi być pełnoletnia
i posiadać pełną zdolność do czynności prawnych.
5. Jeden testament może zawierać wolę tylko jednej osoby (np.:
małżonkowie nie mogą wspólnie spisać testamentu).
11
FORMY TESTAMENTU
Najpopularniejszą oraz najprostszą formą wyrażenia swojej ostatniej
woli jest tzw. testament holograficzny, tzn.:
1) napisany własnoręcznie
2) opatrzony datą
3) podpisany.
Przy sporządzaniu testamentu w tej formie należy pamiętać o tych
trzech bardzo istotnych warunkach (w przypadku braku jednego z nich,
testament może zostać uznany za nieważny).
Równie łatwo jest go również odwołać czyli zmienić swoja wolę wystarczy napisać nowy, zachowując trzy ww. warunki. W przypadku
kiedy istnieje kilka testamentów, za ważny uznaje się ten, który został
sporządzony najpóźniej.
Kolejny sposób na spisania testamentu, to wizyta u notariusza - który
zatroszczy się już o poprawną formę zwłaszcza, jeżeli testatorem jest
osoba głucha albo niewidoma.
Ten rodzaj testamentu jest zalecany również w przypadku, kiedy
testator chce wykluczyć (wydziedziczyć) kogoś z kręgu spadkobierców.
Możemy mieć bowiem wtedy pewność, że zostanie on napisany
precyzyjnie, co znacznie utrudni próby jego obalenia. Niestety za
spisanie testamentu notariusz pobiera opłatę w wysokości ok. 50 zł
12
Istnieje również możliwość sporządzenia testamentu w obecności
urzędnika (wójt, burmistrz, prezydent miasta, sekretarz gminy lub
kierownik stanu cywilnego) oraz dwóch świadków. W takim przypadku
spadkodawca oświadcza ustnie swoją ostatnią wolę, która jest spisywana
w formie protokołu. Następnie jest on odczytany spadkodawcy
wobecności świadków i podpisany przez spadkodawcę, urzędnika oraz
świadków. Ta forma testamentu nie może być stosowana przez osoby
głuche lub nieme. Plusem takiego sposobu sporządzania testamentu jest
brak jakichkolwiek opłat.
ZACHOWEK
Spadkodawca, ma prawo rozporządzić swoim majątkiem wg własnego
uznania, może np.: powołać do całości spadku osobę nienależącą do
rodziny (konkubinę lub przyjaciela). W takiej sytuacji spadkobiercy,
którym przysługiwałby spadek na podstawie ustawy (dzieci, wnuki,
małżonek oraz rodzice) mogą zażądać określonego świadczenia
pieniężnego od rzeczywistego spadkobiercy, – czyli zachowku.
Uprawnionym należy się połowa wartości udziału spadkowego, jaki by
otrzymali przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli natomiast uprawniony
13
jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny (dziecko, wnuk)
uprawniony jest małoletni, należy mu się tytułem zachowku dwie trzecie
takiego udziału spadkowego (art. 991 § 1 k.c.).
UZNANIE ZA NIEGODNEGO
DZIEDZICZENIA
Osoba uprawniona do spadku, na żądanie każdej osoby, która ma
w tym interes (np.: innego spadkobiercy, wierzyciel spadkodawcy lub
spadkobiercy)
może
zostać
uznana
przez
sąd
za
niegodnego
dziedziczenia. Przyczyny takiego uznania są wymienione w Kodeksie
Cywilnym (art. 928) i należą do nich:
1) dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko
spadkodawcy,
2) za pomocą podstępu lub groźby nakłonienie spadkodawcy do
sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób
przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności,
14
3) umyślne ukrycie lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobienie
lub
przerobienie
jego
testament
albo
świadomie
skorzystanie
z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Żadne inne przyczyny, poza wskazanymi powyżej, nie mogą być
podstawą uznania spadkobiercy za niegodnego.
WYDZIEDZICZENIE
Wydziedziczenie to pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców
spadkodawcy prawa do zachowku. Może ono być dokonane wyłącznie
z przyczyn wskazanych przez ustawodawcę w art. 1008 k.c., tzn. kiedy:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny
z zasadami współżycia społecznego (np.: nadużywanie alkoholu,
niepodejmowanie pracy zarobkowej, zażywanie narkotyków – przez
dłuższy okres czasu, wbrew woli i pomimo napomnień spadkodawcy)
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu
osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności
albo rażącej obrazy czci, (ustawodawca nie definiuje kim jest osoba
15
najbliższa, może być to członek rodziny jak również konkubent,
przestępstwo natomiast musi być popełnione umyślenie)
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków
rodzinnych, (np.: nie udziela spadkodawcy pomocy w czasie choroby,
opieki w związku ze starością, a także gdy nie dopełnia obowiązku
alimentacyjnego).
Żadne
inne
przyczyny
nie
mogą
stanowić
podstawy
wydziedziczenia. Istotną rzeczą jest jednak, aby spadkodawca wskazał
a nawet
uzasadnił
w
testamencie
przyczynę
wydziedziczenia,
w przeciwnym przypadku będzie ono nieważne.
Spadkodawca nie może jednak wydziedziczyć uprawnionego do
zachowku, jeżeli mu przebaczył.
PODATEK
Opodatkowanie spadków reguluje ustawa z dnia 28 lipca 1983 r.
o podatku od spadków i darowizn (Dz.U. z 11.08.1983, Nr 45, poz. 207.)
Podstawę opodatkowania stanowi wartość opodatkowanych rzeczy
i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (czysta wartość),
ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen
rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego.
16
Wzór nr 1
Rzeszów, 15.04.2007 r.
Do
Sądu Rejonowego
w Rzeszowie
Wydział Cywilny
Wnioskodawca: Marek Wojciechowski zam. Rzeszów, ul. XXX 1/2
Uczestnicy postępowania:
1) Zofia Kusibab, zam. Rzeszów, ul. YYY 55
2) Dorota Dziedzicka, zam. Rzeszów, ul. ZZZ 2/5
Wniosek o otwarcie i ogłoszenie testamentu
Wnoszę: o otwarcie i ogłoszenie testamentu własnoręcznego z dnia
23.04.2005, sporządzonego przez zmarłego Jana Wojciechowskiego
Uzasadnienie
Jan Wojciechowski ostatnio stale zamieszkały w Rzeszowie, zmarł
5.12.2005 roku w Rzeszowie. (dowód: akt zgonu).
Zmarły pozostawił testament własnoręczny z dnia 23.04.2005.
(dowód: oryginał testamentu własnoręcznego z dnia 23.04.2005 roku).
W testamencie zmarły powołał do spadku wnioskodawcę
i uczestników postępowania w częściach równych.
W związku z powyższym wniosek jest uzasadniony.
Andrzej Malinowski
17
Załączniki:
1) akt zgonu Jana Wojciechowskiego,
2) testament własnoręczny Jana Wojciechowskiego z 23.04.2005roku,
3) dwa odpisy wniosku.
18
Wzór nr 2
Rzeszów,15.04.2007 r.
Do
Sądu Rejonowego
w Rzeszowie
Wydział Cywilny
Wnioskodawca: Marek Wojciechowski zam. Rzeszów, ul. XXX 1/2
Uczestnicy postępowania:
1) Zofia Kusibab, zam. Rzeszów, ul. YYY 55
2) Dorota Dziedzicka, zam. Rzeszów, ul. ZZZ 2/5
Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku
Wnoszę:
4. o stwierdzenie, że spadek po, Janie Wojciechowskim zmarłym
6.05.2004
5. w Rzeszowie, ostatnio stale zamieszkałym w Rzeszowie, na
podstawie ustawy nabyli - żona Zofia Wojciechowska i dzieci
Dorota Dziedzicka oraz Mark Wojciechowski
2) o ustalenie, że każdy uczestnik ponosi koszty postępowania
związane ze swym udziałem w sprawie.
19
Uzasadnienie
Jan Wojciechowski, ostatnio stale zamieszkały w Rzeszowie, zmarł
w dniu 6.05.2004 roku w Rzeszowie.(dowód: akt zgonu)
W chwili śmierci pozostawał w ważnym związku małżeńskim
z wnioskodawczynią, Zofią Wojciechowską (dowód: akt małżeństwa)
Zmarły miał dwoje dzieci, tj. uczestników postępowania. (dowód:
akty urodzeń)
Innych dzieci nie miał. Testamentu nie pozostawił.
Żaden z uczestników nie odrzucił spadku i nie zrzekł się
dziedziczenia po zmarłym.
(dowód: zapewnienie spadkowe, które zostanie złożone na
rozprawie).
Uwzględniając powyższe, wniosek jest zasadny.
Marek Wojciechowski
Załączniki:
1) akt zgonu,
2) akt małżeństwa Jana i Zofii Wojciechowskich,
3) akty urodzeń Sabiny Dziedzickiej i Marka Wojciechowskiego,
4) dwa odpisy wniosku.
20