Stres, radzenie sobie i zdrowie ,

Siedem mitów o stresie
Objawy zależne od stresu oraz choroby psychosomatyczna są tylko w mojej głowie, a więc nie mogą tak naprawdę zrobić mi nic złego.
Stres, radzenie sobie i zdrowie
,
1/66/131
2
Siedem mitów o stresie
Siedem mitów o stresie
Tylko słabi ludzie cierpią z powodu stresu
Nie jestem odpowiedzialny za cały stres w moim życiu –
nie da się go uniknąć w dzisiejszych czasach.
3
4
1
Siedem mitów o stresie
Siedem mitów o stresie
Zawsze wiem, kiedy zaczynam cierpieć na nadmierny stres.
Łatwo rozpoznać przyczyny nadmiernego stresu.
5
6
Siedem mitów o stresie
Siedem mitów o stresie
Wszyscy ludzi reagują na stres w ten sam sposób.
Kiedy dopada mnie stres, jedyne co mogę zrobić to usiąść i relaksować się.
7
8
2
Zdrowie i choroba
Zdrowie i choroba
• Dewaluacja paradygmatu biomedycznego
• Czynniki biologiczne i psychologiczne są w stałej wzajemnej interakcji
• Polietiologiczna koncepcja chorób somatycznych
• W XIX wieku głównymi przyczynami śmierci były choroby zakaźne
• Dziś 7 z 10 głównych przyczyn zgonu jest związanych ze stylem życia, który wpływa na biogenetyczne podłoże występowania chorób
9
10
Problemy zdrowotne powiązane ze stresem
Stres
• Stres jest odpowiedzią na zdarzenia, które zagrażają indywidualnym zdolnościom radzenia sobie w sytuacji trudnej
d j
• Stres dalece wpływa na 6 najczęstszych przyczyn śmierci w Wielkiej Brytanii:
‐ choroba wieńcowa, rak, choroby płuc, wypadki, marskość wątroby, samobójstwa
11
12
3
Problemy zdrowotne powiązane ze stresem
• Absencja w pracy spowodowana konsekwencjami
stresu stanowi połowę wszystkich absencji i kosztuje połowę wszystkich absencji i kosztuje
rocznie około 4 bilionów funtów (Wlk. Brytania)
• Wczesne przechodzenie na rentę z powodu objawów wypalenia zawodowego – szczególnie sektor publiczny
• 75% wizyt u lekarza rodzinnego związane jest z chorobami, w których etiologii stres odgrywa ważną rolę
Stres: Uogólniony Zespół Adaptacyjny
(General Adaptation Syndrome)
• Hans Selye: zespół objawów pojawiających się, gdy organizm staje wobec wymagających okoliczności
‐ Etap 1: mobilizacja do niespecyficznej walki z przeciwnościami;
‐ Etap 2: celowana metodyka walki;
‐ Etap 3: wyczerpanie zasobów
organizmu, śmierć. • Niespecyficzność reakcji
• Aktywacja układu współczulnego
13
14
Stres: Uogólniony Zespół Adaptacyjny
Stres: Uogólniony Zespół Adaptacyjny
(General Adaptation Syndrome)
(General Adaptation Syndrome)
15
Faza alarmowa
Jeśli zadziała bodziec, początkowo organizm reaguje obniżeniem odporności po czym uruchomione zostają mechanizmy przeciwstawiające się działaniu bodźca, powodujące wzrost odporności
Faza odporności
Organizm dostosowuje się do zmienionych warunków; odporność na dany stresor wzrasta warunków;
odporność na dany stresor wzrasta
powyżej poziomu dotychczasowego, lecz na inne, dodatkowe stresory – obniża się; proces ten wymaga wysokiej mobilizacji organizmu
Faza wyczerpania
Jeśli bodziec działa nadal, bez przerwy, rezerwy energetyczne zaczynają się wyczerpywać i organizm, pozbawiony możliwości stawienia czoła wymaganiom, w końcu ginie.
16
4
Stres: Odpowiedź organizmu
• Faza alarmowa: walka lub ucieczka
(Cannon, 1932)
• Uwarunkowanie sytuacyjne:
‐ Badania reakcji zwierząt w warunkach zagrożenia: zwiększenie wydzielania adrenaliny; pobudzenie i k
i
d i l i d
li
b d
i
układu współczulnego: ↑AS, ↑RR, ↑Glc
↑hemostazy, ↓ procesów trawienia
• Oś neurohormonalna vs. hormonalna
17
18
Stres i choroba
Stres i choroba
• Układ immunologiczny – psychoneuroimmunologia
• Badania, które wskazują na powiązania pomiędzy stresem i układem odpornościowym:
stresem i układem odpornościowym:
‐ Stres ostry: zmiany immunologiczne – wzrost limf. T
‐ Stres przewlekły: upośledzona odpowiedź immunologiczna
‐ Znaczne zasoby wsparcia oraz niski stres: zwiększony potencjał do zwalczania raka
Bufory: twardość, ćwiczenia fizyczne, wsparcie społeczne
Kobasa et al. (1985)
19
20
5
Wzór zachowania A
Wzór zachowania A
• Cechy psychologiczne
–
–
–
–
• Zachowanie to efekt interakcji miedzy zmiennymi osobowościowymi a sytuacyjnymi
• Zaangażowanie jednostki w permanentną walkę o zdobycie jak największej liczby celów (często niejasno sprecyzowanych) w jak najkrótszym czasie
Silna potrzeba osiągnięć
Tendencja do współzawodniczenia
Tendencja do dominacji
Tendencja do dominacji
Agresywność
• Cechy behawioralne:
– Wysoka dynamika zachowań
– Energia przejawiana w działaniu
– Pośpiech i niecierpliwość
21
22
Wzór zachowania B
• Negatyw WZA
• Cechy:
–
–
–
–
–
23
Łagodność
Brak pospiechu
Tendencja do poddawania się prądowi życia
Umiejętność odprężania się
Łatwiejsza satysfakcja
24
6
Wzór zachowania C
Osobowość typu D
Caner prone personality
Distressed personality
• Cechy:
–
–
–
–
–
• Cechy:
Cierpliwość
Spokój
Kooperatywność
Uległość wobec autorytetów
Ukrywanie negatywnych emocji
– Negatywna emocjonalność (częste doświadczanie emocji negatywnych, a rzadkie pozytywnych)
– Zahamowanie społeczne (brak komunikatywności, wycofanie, rak asertywności, niska ekspresja emocjonalna)
– Fizjologiczne konsekwencje powstrzymywania się od wyrażania negatywnych emocji
25
Stres psychologiczny ­ charakter
26
Stres psychologiczny ­ skala
1. Bodziec, sytuacja lub wydarzenie zewnętrzne o określonych właściwościach
2. Reakcja wewnętrzna człowieka, zwłaszcza emocjonalna; doświadczana w postaci określonego przeżycia
3. Relacja pomiędzy czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka
1. Dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof obejmujących całe grupy ludzi
2. Poważne wyzwania i zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób
3. Drobne, codzienne utrapienia
27
28
7
Stres psychologiczny ­ skala
Stres psychologiczny ­ skala
1. Dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof obejmujących całe grupy ludzi
‐ atakują podstawowe wartości człowieka (życie, schronienie)
‐ stawiają niezwykle wygórowane wymagania, którym nie sposób sprostać stosując już istniejące zasoby
‐ pojawiają się bez ostrzeżenia
‐ pozostawiają po sobie ślad, który jest reaktywowany ilekroć pojawią się bodźce skojarzone z danym wydarzeniem.
Holmes i Rahe, 1967.
Zmiany w życiu człowieka, wymagające wysiłków przystosowawczych.
! Koncepcja nieuwzględniająca różnic indywidulanych
Np. Występ publiczny lub spotkanie z ważną osobistością
29
Stres psychologiczny
30
Stres psychologiczny
Zjawisko dwuczłonowe:
Bodziec + czynnik pośredniczący → spostrzeganie sytuacji
przez podmiot
Zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi pomiedzy
zasobami bądź możliwosciami jednostki a wymaganiami
otoczenia
31
32
8
Stres psychologiczny
Stres psychologiczny
• Frustracja: nieosiągalne cele
• Konflikt: niemożliwe do pogodzenia motywacje
– Dążenie­dążenie: 2 atrakcyjne cele
– Unikanie­unikanie: 2 nieatrakcyjne cele
– Dążenie­unikanie: 1 zarazem cel atrakcyjny i nie
• Zmiany życiowe: potrzeba adaptacji
– Social Readjustment Rating Scale
• Obligacje zachowań
Figure 13.4 Overview of the stress process
33
34
Stres psychologiczny
• Wielkie stresory vs. codzienne problemy
– Kumulacyjna natura stresu
• Codzienne i znaczne stresory wpływające na układ immunologiczny
1.
2.
3.
4.
Problemy zawodowe
Hałas
Strata i żałoba
Bieda, brak wpływu na własne życie, niski status społeczny
Figure 13.2 Types of conflict
35
36
9
ODPOWIEDŹ NA SYTUACJĘ STRESOWĄ
Odpowiedź na sytuację stresową
• Odpowiedź emocjonalna
–
–
–
–
Raczej nieprzyjemna niż przyjemna
Związana z negatywnym nastrojem
Może być motywująca
Najczęstsze emocje: poddenerwowanie,
Najczęstsze emocje: poddenerwowanie,
gniew, wściekłość, smutek, strach
• Odpowiedź emocjonalna i wyniki
– Hipoteza odwróconego U: wyniki zadań realizowanych w warunkach pobudzenia polepszają się tylko w pewnym zakresie pobudzenia
37
38
Objawy przewlekłego stresu
• Objawy fizyczne: puls galopujacy
osłabienie, utrata lub wzrost wagi, postawa ciała
• Objawy emocjonalne: poddenerwowanie, złość
j y
j
p
,
niewyjaśniony smutek lub gniew, łatwa rozbieżność uwagi, częste zmiany nastroju
Psychologiczne koncepcje stresu
t
• Objawy behawioralne: krzyw, unikanie
zachowania impulsywne, wrogie i cyniczne, samokrytycyzm, nadużywanie alkoholu, tytoniu i narkotyków
39
40
10
Fenomenologiczno­poznawcze ujęcie stresu
Fenomenologiczno­poznawcze ujęcie stresu
(Lazarus, Folkman)
(Lazarus, Folkman)
Relacja:
• Kontekst sytuacyjny
• Relacja jednostka‐otoczenie dla wszelkich form aktywności człowieka
Xi + … Xn transakacja
Y, gdzie Σ Xi ≠ Y
• Ocena poznawcza podmiotu (ciągły proces –
ocena pierwotna wszystkich elementów relacji z otoczeniem)
‐ niemająca znaczenia
‐ sprzyjająco‐pozytywna
‐ stresująca
Stres to:
• Określona relacja (relationship) między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobe jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi 41
Fenomenologiczno­poznawcze ujęcie stresu
Stres: Przewartościowanie poznawcze
(Lazarus, Folkman)
Krzywda/strata
(harm/loss)
Złość, żal, smutek
Zagrożenie
(threat)
Strach, lęk, martwienie się
Wyzwanie
(challenge)
Strach, lęk, martwienie się
!Ocena subiektywna nadawana przez podmiot
!Obiektywnie groźny czynnik:
­ nietrafnie oceniony
­ nieprzekraczający zasobów
+
42
Nadzieja, zapał, podniecenie, rozweselenie
Nie wywołuje stresu
43
• Ocena pierwotna bodźca:
‐ Jak postrzegam problem?
‐ Strata?
‐ Groźba?
‐ Wyzwanie?
• Ocena wtórna możliwości:
‐ Jakie zasoby posiadam, aby zmagać się z tym wyzwaniem?
44
11
TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW HOBFOLLA
(Conservation of resources theory)
Ogólną cecha ludzkiej aktywności jest uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cennych obiektów → zasobów
Radzenie sobie ze stresem
• Stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki (efforts) mające na celu opanowanie (manage) określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, e nętr n ch i e nętr n ch magań
ocenianych przez osobę, jako obciążające lub przekraczające jej zasoby.
(Lazarus, 1984)
1. Przedmioty ( mieszkanie)
2. Warunki (praca)
2. Warunki (praca)
3. Zasoby osobiste (umiejętności, poczucie skuteczności)
4. Zasoby energetyczne ( pieniądze, wiedza)
STRES to reakcja wobec otoczenia, w której następuje:
‐ zagrożenie albo utrata utrata zasobów netto
‐ brak wzrostu zasobów po ich zainwestowaniu
45
Radzenie sobie ze stresem
46
Radzenie sobie ze stresem
• O skutkach konfrontacji stresowej bardziej decyduje radzenie sobie ze stresem niż obiektywne działanie stresora
• Proces radzenia sobie
całość aktywności człowieka w danej sytuacji stresowej
• Strategie radzenia sobie
Funkcje radzenia sobie
ogniwa w odniesieniu do konkretnych sytuacji stresowych • Efektywność radzenia sobie
­ instrumentalna (zadaniowa)
‐ zorientowana na problem, tj. poprawę relacji podmiotu z otoczeniem
­ samoregulacji emocji ­ obniżenie przykrego napięcia i łagodzenie innych negatywnych stanów emocjonalnych
47
ocena na płaszczyznach zdrowotnej, psychologicznej i społecznej
• Style radzenia sobie
Indywidualnie zróżnicowanie dyspozycji determinujących zachowania w warunkach stresowych
48
12
Strategie radzenia sobie
Style radzenia sobie
• Indywidualna dyspozycja bezpośrednio aktualizująca się w procesie radzenia sobie
• Posiadany przez jednostkę charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi
y
• Oparte na rozwiązaniu
• Oparte na emocjach – mają także duże znaczenie, nie zawsze są regresywne
• Poznawcze – umożliwiają uzyskanie informacji o chorobie, są niezbędne do ukształtowania jej obrazu
• Behawioralne – obserwowalne czynności zmierzające do poprawy stanu zdrowia
Ludzie różnią się zarówno, co do liczby, jak i rodzaju strategii posiadanych we własnym repertuarze
‐ czynnik osobowościowy
‐ podlega procesowi uczenia się
‐ elastyczność stylu
49
Rodzaje stylów radzenia sobie
Choroba
• Represja – sensytyzacja
• Ból
• Zmiany zwiastujące niekorzystne następstwa
• Ograniczenie funkcji społecznych
• Podporządkowanie
• Rezygnacja z dążeń i celów życiowych
• Strata finansowa
+
+
(Miller, 1987)
50
51
52
13
Adaptacja poznawcza do zagrażających wydarzeń
Choroba
( Shelley Taylor)
Zachowania emocjonalne chorego:
‐ strach, lęk, niepokój (zagrożenie)
‐ gniew, złość (przeszkody/ograniczenia)
i
ł ść (
k d /
i
i )
‐ poczucie winy, wstyd ‐ przygnębienie, apatia (bezradność)
‐ smutek, żal, rozpacz (strata)
‐ nadzieja, zapał, podniecenie (wyzwanie)
‐ poszukiwanie znaczenia zaistniałego wydarzenia (atrybucja przyczyn/przewartościowanie
(atrybucja przyczyn/przewartościowanie dotychczasowego życia)
‐ uzyskanie kontroli nad sytuacją zagrażającą
‐ odzyskanie poczucia własnej wartości (równanie w dół)
53
54
Czym oceniać radzenie sobie ze stresem?
Czym mierzyć stres?
• CISS (Coping Inventory for Stressful Situations)
48 itemów
Endler i Parker (1990) – 3 niezależne wymiary
‐ skoncentrowany na zadaniu
‐ skoncentrowany na emocjach
‐ skoncentrowany na unikaniu
• Pobudzenie układu współczulnego
– GSR, akcja serca, RR
• Ocena subiektywna
Ocena subiektywna
• Ocena objawów pobudzenia
• Ocena poziomu hormonów stresowych
• MBSS (Miller Behavioral Style Scale)
Miller (1987)
4 sytuacje stresowe
8 możliwych czynności – po 4 konfrontacyjne i unikające
• COPE
2 wersje:
55
‐ strategia (sytuacyjne radzenie sobie)
‐ styl (dyspozycja)
56
14
Jakie są psychologiczne
czynniki ochronne?
Bufory antystresowe
• Wsparcie społeczne
– lepsza funkcja ukł. odpornościowego
Bufory redukują negatywny wpływ czynników ryzyka (np. stresu).
• Optymizm
– Bardziej adaptacyjne radzenie sobie
– Pesymizm = pasywne radzenie sobie ‐ gorsze zdrowie
• Świadomość
– Lepsze nawyki zdrowotne
• Reaktywność współczulna
– Sercowo‐naczyniowa odporność na stres
57
Bufory antystresowe
wsparcie
pewność siebie optymizm 58
Cechy prostresowe
• Temperament – reaktywność emocjonalna, • Temperament – reaktywność emocjonalna, wytrzymałość
wytrzymałość, aktywność, perseweratywność, wrażliwość sensoryczna
• Twardość (hardiness) – postrzeganie styuacji stresowych jako wyzwań
• Wyuczona bezradność –
Wyuczona bezradność stan zbliżony do t
bliż
d
• Poczucie kontroli – poczucie, że mamy wpływ na otoczenie i determinujemy pozytywne i negatywne wyniki interakcji
• Poczucie własnej wartości/skuteczności – wiara, pesymizmu, który prowadzi do tłumaczenia zjawisk niekorzystnych poprzez oddziaływania czynników zewnętrznych, niezależnych i niezmienialnych
że podejmowane działania doprowadzą do zaplanowanych celów 59
60
15
Skazani na uraz
Skazani na uraz
7 najczęstszych przyczyn powstawania urazów:
Zawinieni – sprawcy wypadków komunikacyjnych i w pracy, sprawcy pobić, osoby pijane; oraz
Niezawinieni – pasażerowie w wypadkach kom., przypadkowe upadki, urazy sportowe, urazy w wyniku zasłabnięć lub napadów padaczkowych. ł b i ćl b
dó
d k
h
i) wypadek komunikacyjny;
y
y
ii) wypadek w pracy;
iii) uraz sportowy;
iv) upadek (potknięcie się, poślizgnięcie się);
v) upadek (zasłabnięcie, napad padaczkowy);
vi) pobicie;
vii) oparzenie
• Zawinionych (n = 40)
• Niezawinionych (n = 40)
• Operowanych planowo z powodu chorób układu pokarmowego (n = 40)
61
Skazani na uraz
62
Jak radzić sobie skutecznie?
Zawinieni : Niezawinieni : [Norma]
Kwestionariusz Kontroli Emocjonalnej
Kontrola Ekspresji 17,27 : 13,9 : [ 21,5 ] p = 0,0012
: [ 21,5 ] p 0,0012
Odporność Emocjonalna
13,81 : 14,5 : [ 19 ] p = 0,023
Pobudliwość Emocjonalna
11,18 : 13,64 : [ 9 ] p = 0,031
63
• Proces – ocena jest trudna
• Strategie – nie wykazano lepszych lub gorszych
• Styl – nie wykazano przewag jednego stylu, a raczej większość efektywność przystawnia do indywidualanych preferencji
64
16
Adaptacyjne/Konstruktywne
radzenie sobie
• Bezpośrednie konfrontowanie problemów
– Adekwatne do zadania
– Zorientowane na działanie
• Oparte na realistyczne ocenie stresu i zasobów
• Rozpoznawanie i ograniczanie potencjalnie szkodliwych reakcji emocjonalnych
• Dostosowanie i wykorzystanie zasobów
65
17