KH Śmierć domostwa. Obrzęd opuszczenia

Karolina Harat
Instytut Prahistorii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Śmierć domostwa. Obrzęd opuszczenia budynków mieszkalnych
w neolicie i eneolicie południowo-wschodniej Europy
Być może nie zastanawiamy się nad tym zbyt często, a przynajmniej nieczęsto mówimy o tym wprost, jednak śmierć i archeologia są nierozerwalnie złączone. Można wręcz zaryzykować stwierdzenie, że archeologia nie istnieje bez śmierci – dawni twórcy wszelkiego rodzaju artefaktów i kontekstów kulturowych są bowiem
(w większości wypadków od dawna) martwi. Archeolodzy jednak usilnie starają
się uchwycić ich w działaniu, badając materialne ślady ich działalności i niejako
przywracając do życia. Śmierć, jako temat niniejszej konferencji, daje asumpt do
przyjrzenia się finalnemu stadium istnienia budynków mieszkalnych – śmierci
domostwa. Często umyka ona uwadze badaczy zajmujących się chętnie takimi
kwestiami, jak techniki i materiały, wykorzystywane w trakcie wznoszenia budynku, rytuały zakładzinowe (inicjalny etap jego istnienia), przeznaczenie i funkcjonowanie budynku lub poszczególnych jego części czy wykonywanymi w danym
miejscu czynnościami (etap „życia” domostwa)1. Natomiast proces opuszczenia
i destrukcji budowli najczęściej pozostaje na marginesie zainteresowań archeologów, uparcie tropiących życie w jego martwych pozostałościach. Dotyczy to także fenomenu spalania domostw, jak również jego domniemywanych przyczyn.
C. M. Lazarovici, G. Lazarovici, Arhitectura neoliticului şi epocii cuprului din România, vol. I,
2006 (http://arheologie.ulbsibiu.ro/publicatii/carti/arhitectura%20neolitica/cuprins1.htm, dostęp
21.03.2012); S. Nanoglou, Building biographies and households. Aspects of community life in Neolithic northern Greece, “Journal of Social Archaeology” 8/1 (2008), s. 139–160; V. Nikolov, Neolitische
zweigeschossige Häuser in Thrakien, “Prähistorische Zeitschrift” 79/2 (2004), s. 231–243; D. Theocharis, Neolithic Greece, Athens 1973; М. Ю. Відейко, Р. В. Терпиловський, В. О. Петрашенко, Давні
поселення України, Київ 2005; Х. Тодорова, Энеолит Болгарии, София 1976, tam dalsza literatura.
1
99
Karolina Harat
Wyjątek stanowią badania nad archeologiczną kulturą Cucuteni-Tripolie, w których stosunkowo dużo miejsca poświęcono rozważaniom na temat zniszczenia
budynków i roli ognia w cyklu istnienia domostwa2, a także nawiązujące do nich
studia M. Stevanović na należącym do kultury Vinča stanowisku Opovo3. W rozpatrywanych tu przypadkach „życie” domostw dokonywało się w ogniu, który
z jednej strony unicestwiał, a z drugiej – choć w pierwszej chwili może się to
wydać paradoksalne – konserwował architektoniczne pozostałości, dzięki czemu
zachowały się one do czasu ich odkrycia przez archeologów. Glina, którą wylepione były ściany budynków, uzyskała wskutek przebywania w ogniu twardość
i odporność na niszczące działanie czasu, podobnie jak intencjonalnie wypalana
ceramika, będąca najpowszechniejszym źródłem w badaniach archeologicznych.
Pozostałości domostw noszących ślady pożaru są dość powszechnie odkrywane
na neolitycznych i eneolitycznych stanowiskach archeologicznych w południowo-wschodniej Europie. Badacze sygnalizują występowanie „horyzontu spalonych
domów” (burnt horizon) na wielu osiedlach tellowych z terenu Bałkanów. Również na tzw. stanowiskach płaskich, szczególnie tych należących do kultury Cucuteni-Tripolie, często można zaobserwować dowody na niszczące działanie żywiołu4.
Odkrywane pozostałości mają postać prostokątnych lub kwadratowych w zarysie
skupisk polepy, zalegającej mniej lub bardziej szczelną warstwą. Obiekty tego typu
spotykane są w takich kulturach, jak: Vedastra, Boian, Karanovo, Bolgrad-Aldeni,
Tisa i Vinča, oraz we wspomnianej kulturze Cucuteni-Tripolie. Przez ukraińskich
i rosyjskich badaczy ostatniej z wymienionych kultur archeologicznych takie obiekty nazywane są „płoszczadkami”, przez rumuńskich zaś – „platformami”.
2
Т. С. Пассек, Периодизация поселений трипольской культуры (III–II тысячелетия до н.э.), (Материалы и исследования по археологии СССР, 10), Москва-Ленинград 1949; Т. С. Пассек, Раннеземледельческие (трипольские) племена Поднестровья (Материалы и исследования по археологии
СССР, 84), Москва–Ленинград 1961. В. И. Маркевич, Трипольское поселение Варваровка-VIII,
Тезисы докл. Первого симпозиума по археологии и этнографии Юго-Запада СССР, Кишинев 1964;
В. И. Маркевич, Позднетрипольские племена северной Молдавии, Кишинев 1981; Н. Б. Бурдо,
Cакральний світ трипільської цивілізації (електронне видання pdf ), Київ 2005; М. Ю. Відейко,
Трипільські протоміста. Історія досліджень, Київ 2002; О. Г. Колесников, Трипільське домобудівницьтво, „Археологія” 3 (1993), s. 63–74.
3
M. Stevanović, The Age of Clay: The Social Dynamics of House Destruction, “Journal of Anthropological Archaeology” 16 (1997), s. 334–395.
4
J. Chapman, Deliberate house burning in the prehistory of Central and Eastern Europe, [w:] Glyfer
och arkeologiska rum – en vänbok till Jarl Nordbladh, red. A. Gustafsson, H. Karlsson, Göteborg
1999, s. 115; M. Stevanović, op. cit., s. 337; V. Nikolov, op. cit., s. 232; Енциклопедія трипільської
цивілізації, т. 1, т. 2, Київ 2004.
100
Śmierć domostwa. Obrzęd opuszczenia budynków mieszkalnych
Badacze neolitu i eneolitu południowo-wschodniej Europy wielokrotnie akcentowali niezwykłe podobieństwo łączące architekturę tego odcinka pradziejów,
zarówno w zakresie wykorzystywanych materiałów, technik budowlanych, jak
i powszechności pewnego typu budynków na stanowiskach wielu neolitycznych
i eneolitycznych kultur5. W większości jednak ich uwadze uchodził fakt, że domostwa ulegały zniszczeniu wskutek działania ognia. Stwierdzenie przepalenia pozostałości budynków nie pociągało za sobą żadnych pogłębionych wniosków oprócz
tego, że pożar sprawił, iż do naszych czasów zachowały się one wyjątkowo dobrze
ze względu na wypalenie się polepy do stanu przypominającego ceramikę. Jak się
wydaje, milcząco przyjęto, że pożary były przypadkowe. Kwestia spalania budynków i intencjonalności tego działania pojawiła się w dyskusji na temat sposobu
powstawania i funkcji obiektów „płoszczadkowych” w kulturze Cucuteni-Tripolie,
jednak rozważania te najczęściej nie wykraczały poza ramy tejże kultury6. Częstość
występowania fenomenu spalania domostw, jako celowej praktyki społeczeństw
neolitycznych i eneolitycznych południowo-wschodniej części Europy, stwierdzono
w latach 90-tych XX wieku7, ale jego znajomość wśród archeologów nie jest zbyt
powszechna, świadomość praktyk związanych z niszczeniem budynków nie figuruje
w ich wyobrażeniach na temat danego odcinka pradziejów8.
Neolityczne i eneolityczne społeczności, zamieszkujące omawianą część Europy, budowały swoje domostwa z ogólnodostępnych materiałów, jakimi były
drewno i glina. Zdecydowanie przeważały budynki naziemne, ich szkielet sporządzano z różnej grubości pni drzew, najczęściej wkopywanych w podłoże. Jedynie w przypadku domostw kultury trypolskiej praktycznie nie występują ślady
dołków posłupowych, należy zatem przypuszczać, że konstrukcja była w jakiś
inny sposób mocowana na powierzchni ziemi9. Przestrzenie pomiędzy słupami
podporowymi wypełniano plecionką z gałęzi lub rozłupanymi wzdłuż cieńszymi
pniami, umieszczanymi tak pionowo, jak i poziomo. Ściany obmazywano gliną, często zawierającą domieszkę roślinną. Budynki były zarówno parterowe, jak
M. Stevanović, op. cit., s. 336; М. Ю. Відейко, op. cit., passim; Енциклопедія трипільської
цивілізації, t. 1, s. 315–342.
6
Т. С. Пассек, Периодизация поселений…, passim; Т. С. Пассек, Раннеземледельческие (трипольские) племена…, passim; В. И. Маркевич Позднетрипольские племена…, passim.
7
R. Tringham, M. Stevanović, Field research, [w:] Selevac: a neolithic village in Yugoslavia,
red. R. Tringham, D Krstić, Los Angeles 1990, s. 57; M. Stevanović, op. cit., passim.
8
S. Nanoglou, op. cit., s. 146.
9
M. Stevanović, op. cit., s. 337; K. Harat, Domostwa ludności kultury trypolskiej (maszynopis pracy
magisterskiej), Poznań 2008, s. 14–15.
5
101
Karolina Harat
i piętrowe10. O ile jednak wśród badaczy kultury Cucuteni-Tripolie teza o istnieniu budynków piętrowych została dość powszechnie przyjęta, to archeolodzy zajmujący się innymi ugrupowaniami kulturowymi podchodzą do tego zagadnienia
z najwyższą ostrożnością, a nawet niedowierzaniem11.
W planie przyziemia kształt budynków był najczęściej prostokątny lub kwadratowy, mogły one posiadać wewnętrzny podział na odrębne pomieszczenia, ale znane
są i takie, które składały się tylko z jednej izby12. We wnętrzu domostwa znajdował
się piec bądź otwarte palenisko, w skład wyposażenia wchodziły również różnego rodzaju gliniane podwyższenia, pełniące funkcję ław, półek, leżanek i ołtarzy13.
Pozostałości domostw, odkrywane na stanowiskach w trakcie badań wykopaliskowych, nie dostarczają żadnych danych ani w odniesieniu do konstrukcji i pokrycia
dachu, ani rozmieszczenia okien. Dotyczące ich wnioski wyciągane są głównie na
podstawie znalezisk miniaturowych modeli budowli, spotykanych w neolitycznych i eneolitycznych kulturach południowo-wschodniej Europy14. Przyjmuje się,
że dach najczęściej był dwuspadowy, rzadziej czterospadowy lub półokrągły, kryty
prawdopodobnie trzciną. Gliniane miniatury budowli (w literaturze przedmiotu
określane najczęściej mianem modeli domostw15), zwłaszcza pochodzących z kultury Cucuteni-Tripolie, często posiadają okrągłe okno, umieszczone w węższej, tylnej
ścianie budynku, naprzeciw wejścia. Być może takie rozmieszczenie okna i drzwi
w rzeczywiście istniejącym budynku dodatkowo wzmagało działanie ognia, poprzez
zapewnienie właściwego ciągu powietrza16.
10
В. И. Маркевич, Позднетрипольские племена…, passim; Енциклопедія трипільської цивілізації,
t. 1 i 2, passim; D. Theocharis, Neolithic Greece, passim; V. Nikolov, op. cit., passim; M. Stevanović,
op. cit., passim.
11
Cf. spostrzeżenia M. Stevanović i V. Nikolova na ten temat (M. Stevanović, op. cit., passim; V. Nikolov, op. cit., passim).
12
M. Stevanović, op. cit., s. 344; М. Ю. Відейко, Р. В. Терпиловський, В. О. Петрашенко, Давні…,
s. 26–76.
13
М. Ю. Видейко, Путешествие в трипольский мир, Киев 2005, s. 73–74; Т. С. Пассек,
Периодизация поселений…, s. 89–90; M. Stevanović, op. cit., s. 344.
14
C. O. Гусєв, Моделі жител трипільської культури, „Археологія” 1 (1996), s. 15–29; Н. Б. Бурдо,
Cакральний світ трипільської цивілізації…, s. 135–145; K. Harat, op. cit., s. 40–60, 80–82; Šemrov A., Turk P. (red.), Neolithic Art in the Republic of Macedonia, red. A. Šemrov, P. Turk, Ljubljana
2009, s. 45, 170–180; J. Trenner, Untersuchungen zu den sogenannten Hausmodellen des Neolithikums und Chalkolithikums in Südosteuropa (Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie,
180), Bonn 2010.
15
C. O. Гусєв, Моделі жител трипільської…, passim; J. Trenner, op. cit., passim; K. Harat, op. cit.,
passim.
16
M. Stevanović, op. cit., s. 383–384.
102
Śmierć domostwa. Obrzęd opuszczenia budynków mieszkalnych
Opisana konstrukcja różni się od domostw spotykanych na południu Europy
– np. na terenie Tesalii oraz w Anatolii – o ścianach domostwa z cegły mułowej
i kamiennym fundamencie17. Wzniesienie budynku z cegły mułowej wymagało
więcej pracy i przebiegało wolniej niż w przypadku budowy domu w technice słupowo-plecionkowej. Jak zauważa M. Stevanović, różnica ta mogła mieć znaczenie
również dla procesu niszczenia budynku, dlatego społeczności praktykujące palenie domostw preferowały konstrukcję słupowo-plecionkową, jako łatwiejszą do
wzniesienia i – co nie jest bez znaczenia – do spalenia18.
Jednym z pytań, które wynika podczas rozważania intencjonalności pożarów
na stanowiskach neolitycznych i eneolitycznych, jest kwestia palności domostwa
zbudowanego w technice słupowo-plecionkowej o ścianach obmazanych grubą
warstwą gliny. Analogie etnograficzne i wyniki badań eksperymentalnych dowodzą, że w wypadku pożaru taka konstrukcja dość opornie poddaje się działaniu
ognia, zniszczeniu ulega przede wszystkim dach, ściany zaś opalają się jedynie
powierzchownie19. Aby polepa ze ścian domostwa przepaliła się całkowicie, aż do
zniszczenia drewnianego szkieletu wewnątrz nich, konstrukcja musi być poddana długotrwałemu działaniu wysokiej temperatury. Polepa wypala się do stanu
przypominającego ceramikę w temperaturze rzędu 500–600°C, zaś do osiągnięcia zeszklenia konieczna jest temperatura ponad 750°C, przy czym proces ten
zachodzi najintensywniej przy ponad 900°C20. W celu uzyskania takiego efektu
zniszczenia domostwa, jaki można zaobserwować podczas wykopalisk, potrzebna
jest znaczna ilość dodatkowego paliwa, bez którego ogień szybko wygasa. Zatem
akt spalenia musiał dokonywać się intencjonalnie w momencie wybranym przez
mieszkańców21.
Na stanowisku Opovo przeprowadzono eksperyment, podczas którego
w kontrolowanych warunkach wypalano próbki polepy wykonane z miejscowej
gliny z odpowiednimi domieszkami. Miał on na celu ustalenie skali temperatur
występujących podczas pożaru. Tak otrzymane wzorce porównano z oryginalnymi fragmentami polepy z poszczególnych domostw. Dzięki temu możliwe było
S. Nanoglou, op. cit., s. 145.
M. Stevanović, op. cit., s. 385.
19
Ibidem, s. 383; К. В. Зиньковский, Значение моделирования в исследовании остатков построек
на поселениях трипольской культуры, [w:] Археологические памятники Северо-Западного Причерноморья, Киев 1982, s. 19–32; A. Bankoff, F. Winter, A house-burning in Serbia, “Archaeology”
32 (1979), s. 8–14.
20
M. Stevanović, op. cit., s. 366.
21
К. В. Зиньковский, Значение моделирования…, s. 19–22.
17
18
103
Karolina Harat
przyporządkowanie konkretnych fragmentów do określonych temperatur i zrekonstruowanie, jak rozkładała się temperatura w domostwach podczas pożaru,
oraz określenie, w których miejscach była ona najwyższa. Ponadto uzyskano informacje na temat procesów, które zachodzą w masie glinianej w pewnych warunkach termicznych, zwłaszcza w odniesieniu do przekształcania się polepy w porowatą, zeszkloną masę22. Niestety ani podobne eksperymenty, ani tak szczegółowe
studia, jakie miały miejsce na należącym do kultury Vinča stanowisku Opovo,
nie były przeprowadzane na stanowiskach innych kultur, wyjąwszy może badania
osiedli kultury Cucuteni-Tripolie23.
W trakcie badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku Opovo
odkryto pozostałości czterech domostw naziemnych, z których jedno było piętrowe24. Wszystkie budynki zostały zniszczone w wyniku działania ognia. Dzięki
obserwacji stanu przepalenia polepy, a także skrupulatnej dokumentacji jej rozmieszczenia, ze zwróceniem szczególnej uwagi na fragmenty zeszklone, zrekonstruowane zostały miejsca, w których rozpoczął się pożar. Charakteryzowały się
one śladami znacznego przepalenia, aż do stopienia się gliny w porowatą, szklistą
substancję. W każdym z budynków odkryto od 3 do 6 takich miejsc, usytuowanych na podłodze. Pod względem siły działania ognia wyróżniało się domostwo
piętrowe (nr 4), którego pozostałości były silniej przepalone25. Trudno jednak
wnioskować, czy efekt ten został wywołany przez specyfikę konstrukcji budynku,
czy może do jego zniszczenia użyto większej ilości dodatkowego paliwa. By odpowiedzieć na pytanie, czy piętrowa konstrukcja domostwa sama w sobie sprzyjała
powstawaniu wyższych temperatur, czy wręcz przeciwnie – wymagała większego nakładu dodatkowych środków, należałoby przeprowadzić kolejne badania
eksperymentalne.
Jednym z argumentów przemawiających na rzecz koncepcji o spalaniu budynków jako zamierzonym działaniu jest niemal całkowity brak szczątków ludzkich
w obrębie pozostałości domostw26. W niewielu przypadkach, kiedy szczątki ludzkie były odkrywane, nosiły one znamiona intencjonalnych pochówków27.
M. Stevanović, op. cit., s. 365–369.
S. Nanoglou, op. cit., s. 146; cf. В. И. Маркевич, Позднетрипольские племена…, passim; М. Ю. Відейко, Р. В. Терпиловський, В. О. Петрашенко, Давні…, passim; Ş. Cucoş Faza Cucuteni B în zona
subcarpatică a Moldovei (Bibliotheca Memoriae Antiquitatis 6), Piatra Neamţ 1999, passim.
24
M. Stevanović, op. cit., s. 344, 346–352.
25
Ibidem, s. 367.
26
Енциклопедія трипільської цивілізації, t. 1 i 2, passim; M. Stevanović, op. cit., passim.
27
J. Chapman, op. cit., s. 118–119.
22
23
104
Śmierć domostwa. Obrzęd opuszczenia budynków mieszkalnych
J. Chapman przytacza sześć wyjaśnień istnienia „horyzontu spalonych domostw”,
funkcjonujących w literaturze archeologicznej, które pozwolę sobie tutaj przywołać28:
1) hipoteza o inwazji wrogo nastawionych plemion koczowniczych ze stepów
północnego Nadczarnomorza, której autorką była M. Gimbutas29. Pewnym wariantem tej koncepcji jest przypuszczenie o możliwości lokalnych wojen pomiędzy społecznościami reprezentującymi tę samą kulturę materialną,
2) przypadkowe pożary w rezultacie nieostrożnego obchodzenia się z ogniem,
3) hipoteza autorstwa E. Kryczewskiego i T. Passek o wypalaniu domostwa
w celu wzmocnienia konstrukcji i uodpornienia jej na działanie wody30,
4) spalenie starego domostwa w celu ponownego wykorzystania jego elementów,
5) użycie ognia jako środka oczyszczającego w przypadku wystąpienia pleśni,
grzybów, insektów i innych szkodników,
6) celowa destrukcja domostwa kończąca jego życie.
Autor powyższego podsumowania definitywnie odrzucił jedynie koncepcję
M. Gimbutas. W stosunku do pozostałych wyjaśnień J. Chapman postuluje
osobne rozpatrywanie każdego przypadku spalonego domostwa, gdyż – jego
zdaniem – nie można ostatecznie wykluczyć możliwości wystąpienia przypadkowego pożaru, prób oczyszczenia domostwa z insektów, najazdów dokonywanych między plemionami, funkcjonującymi w ramach jednej większej społeczności, czy wykorzystywania elementów spalonego budynku, niekoniecznie jako
podstawowego budulca dla nowego domostwa, ale raczej w celu ustanowienia
kontynuacji między przeszłą rzeczywistością, do której należeli przodkowie,
a teraźniejszością31.
M. Stevanović uważa, że jednorazowo palono tylko jedno domostwo. Opiera się
ona na braku przepalonych elementów pomiędzy nimi, które wskazywałyby na rozprzestrzenienie się ognia z budynku na budynek32. Jednakże w przypadku celowego
spalenia, które, jak uważa serbska badaczka, wymagało pewnego wysiłku ze strony
społeczności, można z równym prawdopodobieństwem założyć, że po zakończeniu
pożaru przestrzeń pomiędzy budynkami została uporządkowana, na przykład przed
Ibidem, s.115.
M. Gimbutas, The first wave of Eurasian steppe pastoralists into Copper Age Europe, “Journal of
Indo-European Studies” 5 (1979), s. 277–338.
30
Т. С. Пассек, Е. Ю. Кричевский, Трипольское поселение Коломийщина (Киевcкая область).
Опыт реконструкций, „Краткие сообщения Института истории материальной культуры”
12 (1946), s. 14–22.
31
J. Chapman, op. cit., s. 120.
32
M. Stevanović, op. cit., s. 382–383.
28
29
105
Karolina Harat
wzniesieniem nowego domostwa. Oczywiście założenie to jest prawdopodobne tylko dla stanowisk, na których obserwujemy kontynuację zasiedlenia.
Prawdopodobnie na etapie formowania się kultury Cucuteni-Tripolie (II poł.
VI tysiąclecia p.n.e.) zaszła pewna zmiana w światopoglądzie ludności biorącej
udział w tym procesie, która odbiła się również na praktyce destrukcji domostw.
Cechą charakterystyczną fenomenu spalania domostw w tej kulturze jest jego skala.
Wydaje się, że w żadnej z pozostałych kultur neolitycznych i eneolitycznych południowo-wschodniej Europy zjawisko to nie osiągnęło takich rozmiarów33 – ich
reprezentanci palili pojedyncze domostwa, zaś przedstawiciele wspólnoty Cucuteni-Tripolie w jednorazowym akcie spalenia niszczyli całe osiedle. W ten sposób definitywnie zamykali cykl funkcjonowania osady jako miejsca zamieszkania żywych
ludzi. Nie ma bowiem dowodów na odbudowę domostw w miejsce zrujnowanych
budynków, jak odbywało się to w przypadku osiedli tellowych, ani reorganizacji
przestrzeni osiedla poprzez wzniesienie nowych budowli w ramach kolejnej fazy
zasiedlenia. Po dokonaniu aktu zniszczenia mieszkańcy opuszczali pogorzelisko,
udając się w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca pod nowe osiedle34.
Przebieg procesu destrukcji miał zmieniać swoje oblicze wraz z rozwojem kultury Cucuteni-Tripolie. Początkowo domostwa nie tylko spalano, lecz także umyślnie rujnowano. Następnie, pod koniec fazy Precucuteni-Tripolie A, pojawiła się
nowa tradycja pozostawiania w opuszczanych domostwach specjalnie rozstawionego inwentarza. Przy użyciu dodatkowego paliwa całe osiedle zostawało spalone
i przekształcało się tym samym w obiekt kultowy35. Tradycja ta była kontynuowana niemal przez cały czas istnienia danej społeczności, bo aż do końca środkowego etapu rozwoju kultury, a w niektórych regionach przeżywała się jeszcze w fazie
schyłkowej (Tripolie CII). Część ugrupowań wróciła jednak do tradycji wczesnego
etapu, o czym świadczyć mają tzw. „redukowane płoszczadki” – obiekty składające
się z niewielkiej ilości polepy, nie tworzącej szczelnej warstwy36. Na terenach naddnieprzańskich w opuszczanych domostwach pozostawiano stosunkowo niewielką
ilość inwentarza (w porównaniu z domostwami odkrywanymi w sąsiednich regionach). Być może to odejście od powszechnie praktykowanych zwyczajów związane
Wrażenie to może być jednak spowodowane stanem badań, wynikającym z odmiennego podejścia do zjawiska spalonych domostw, prezentowanego przez badaczy neolitu i eneolitu – cf. uwagi
we wstępie do niniejszego artykułu.
34
K. Harat, op. cit., s. 63.
35
К. В. Зиньковский, Значение моделирования…, passim.
36
Енциклопедія трипільської цивілізації, t. 2, s. 423.
33
106
Śmierć domostwa. Obrzęd opuszczenia budynków mieszkalnych
jest ze zwiększeniem liczby ludności o innych niż „trypolskie” tradycjach: wpływami kultur lubelsko-wołyńskiej i pucharów lejkowatych37.
Pytanie o rolę ognia w procesie powstawania „płoszczadek” nurtowało badaczy kultury Cucuteni-Tripolie już od początku badań nad nią w II poł. XIX w.
Odkrywca kultury trypoliskiej, W. Chwojko, interpretował „płoszczadki” jako
pozostałości glinianych grobowców, nierzadko o skomplikowanej konstrukcji,
które ludność „trypolska” spalała wraz ze szczątkami zmarłego i przynależącym
mu inwentarzem38. Polski archeolog, L. Kozłowski, wysunął zasługującą na uwagę koncepcję o mieszkalnej roli odkrywanych na stanowiskach kultury trypolskiej pozostałości, które w obiekt funeralny przekształcały się wraz ze śmiercią
właściciela. Ten swoisty „rytuał przejścia” w postaci spalenia domostwa miał być
poprzedzony złożeniem w nim darów dla zmarłego, mających zapewnić mu szczęśliwe życie w zaświatach39. Zwolenniczką poglądów L. Kozłowskiego była H. Cehak, która powoływała się nawet na dość odległe – bo afrykańskie – analogie
kultywowania podobnych praktyk w stosunku do wodzów lub mężczyzn danego
plemienia40.
W latach 30-tych XX wieku T. Passek i E. Kryczewskij stworzyli koncepcję
o konstrukcyjnej roli ognia, która na długie dziesięciolecia zdominowała sposób
postrzegania domostwa „trypolskiego” i samego procesu jego powstawania. Po
raz pierwszy ogłoszono ją w 1940 r., w pracy podsumowującej badania autorów na stanowisku Kołomyjszczyna I41 i powtórzono w monografii poświęconej
temu stanowisku42. T. Passek wraz z E. Kryczewskim wysunęli wspomniany już
pogląd o wykorzystywaniu ognia w procesie wznoszenia domostwa w celu nadania trwałości jego elementom. Podłoga domostwa miała być wypalana poprzez
37
М.Ю. Видейко, Триполье и неолитические общества на Среднем Днепре: вопросы взаимодействия, [w:] J. Czebreszuk, M. Kryvalcević, P. Makarowicz, Od neolityzacji do początków epoki brązu,
Poznań 2001, s. 222.
38
Дослідження трипільської цивілізації у науковій спадщині археолога Вікентія Хвойки, ч. 1. Київ
2006, s. 67–68, 70–71.
39
L. Kozłowski, Budowle kultury ceramiki malowanej w świetle badań przeprowadzonych w Koszyłowcach, Niezwiskach i Buczaczu, Lwów 1930, s. 26–29.
40
H. Cehak, Plastyka eneolitycznej kultury ceramiki malowanej w Polsce, „Światowit” 14 (1934),
s. 230, cf. J. Chapman, op. cit., s. 123.
41
Т. С. Пассек, Трипільське поселення Коломийщина (розкопки 1934–1938 рр.), [w:] Трипільська
культура (зб.ст.), т. 1, Київ 1940, s. 9–41.
42
Т. С. Пассек, Е. Ю. Кричевский, Трипольское поселение Коломийщина (Киевcкая область).
Опыт реконструкций, „Краткие сообщения Института истории материальной культуры”,
12 (1946), s. 14–22.
107
Karolina Harat
umieszczenie na niej kilku niewielkich ognisk. Takie elementy, jak podwyższenia
czy ołtarze, miały być wykonywane i wypalane poza obrębem domostwa, w którym montowano je już po wypaleniu podłogi. Dopiero po zakończeniu tego etapu
wznoszono szkielet domostwa, budowano ściany i kładziono dach43. Koncepcję
tę T. Passek powtarzała jeszcze wielokrotnie, m.in. w swoich najbardziej znanych
publikacjach z 1949 i 1961 r.44
W latach 60-tych W. Markiewicz, opierając się na wynikach swoich badań stanowiska Warwarowka VIII, wysunął przypuszczenie o istnieniu piętrowych domostw
kultury trypolskiej i destruktywnej roli ognia w procesie powstawania „płoszczadek”45. W pełnym wymiarze zaprezentował on rezultaty swoich odkryć w monografii poświęconej późnotrypolskim ugrupowaniom północnej Mołdawii46. Koncepcja
W. Markiewicza zakładała, że „płoszczadki”, rozumiane jako obiekty archeologiczne
odkrywane na stanowisku, powstawały w efekcie pożaru. Przepalenie drewnianych
elementów konstrukcji domostwa, szczególnie w miejscach połączenia szkieletu
ścian i podłogi pierwszego piętra, doprowadzić miało do zawalenia całego piętra
do wnętrza domostwa. Wyjaśnia to, dlaczego pomiędzy poszczególnymi warstwami
przepalonej polepy znajdują się rozwaliska naczyń i inne przedmioty codziennego
użytku, nierzadko noszące ślady działania wysokiej temperatury. W przypadku naczyń widoczne są deformacje, będące rezultatem powtórnego wypału. Ściany budynku, wskutek niszczącej działalności ognia i występujących później czynników
przyrodniczych, ulegały zawaleniu się do wnętrza budynku. Na potwierdzenie swoich poglądów W. Markiewicz przytoczył dokonane przez siebie obserwacje natury
etnograficznej, poczynione dla wiejskich chat, zbudowanych w analogiczny sposób,
co domostwa neolityczne i eneolityczne47.
Badając światopogląd ludności kultury Cucuteni-Tripolie, N. Burdo doszła
do wniosku, że jej społeczności praktykowały swoisty rytuał opuszczenia miejsca
zamieszkania, złożenia go w wielkiej ofierze wyznawanym siłom wyższym poprzez
spalenie całego osiedla. Rytuał ten miał odbywać się okresowo przez cały czas
istnienia tejże kultury. Moment wykonania rytuału zależał od „świętego cyklu
43
Є. Ю. Кричевський, Розкопки на Коломийщині і проблема трипільських площадок, [w:] Трипільська культура (зб.ст.), т. 1, Київ 1940, s. 479–592; Т. С. Пассек, Е. Ю. Кричевский,
Трипольское поселение Коломийщина…, s. 14–22.
44
Т. С. Пассек, Периодизация поселений…, passim; Т. С. Пассек, Раннеземледельческие…, passim.
45
В. И. Маркевич, Трипольское поселение Варваровка-VIII, s. 18–19.
46
Eadem, Позднетрипольские племена…, passim.
47
Ibidem, s. 76–88.
108
Śmierć domostwa. Obrzęd opuszczenia budynków mieszkalnych
odnowienia Wszechświata”48. Jednoczesnemu pożarowi sprzyjało zapewne rozmieszczenie domostw w niewielkiej odległości od siebie, rejestrowane na wielu
trypolskich stanowiskach. Biorąc pod uwagę fakt, że w ogniu niszczone były bez
wyjątku wszystkie osiedla tej kultury, w tym tak duże jak stanowisko Majdanieckie o powierzchni około 200 ha, liczące – według danych pochodzących z badań
archeomagnetycznych – 1 574 „płoszczadek”49, należy uznać, że był to zapewne
jeden z ważniejszych rytuałów praktykowanych przez społeczeństwo „trypolskie”,
którego efektem było przekształcenie się osiedla w swego rodzaju kompleks kultowy50, być może o znaczeniu funeralnym.
W związku z tym rytuałem mogło istnieć jakieś tabu, nie pozwalające na powrót
w to samo miejsce po zakończeniu obrzędu. Stanowiska kultury Cucuteni-Tripolie
w przeważającej części są jednofazowe. Jak już wspomniano, nie ma dowodów na
rekonstrukcję spalonych budynków i kontynuację osadnictwa w danym miejscu51.
Na stanowiskach, na których obserwowane są dwie fazy zasiedlenia, występuje znacząca przerwa pomiędzy poszczególnymi etapami osadnictwa. Tabu to może mieć
również praktyczne – z punktu widzenia logiki współczesnego człowieka – uzasadnienie i wiązać się z wykorzystaniem większości zasobów naturalnych dostępnych
w najbliższej okolicy. Pogorszenie warunków mogło być odbierane jako opuszczenie osady przez „siły wyższe” lub brak przychylności ze strony przodków i skłaniać
mieszkańców do poświęcenia jej w ofierze i rezygnacji z dalszego zamieszkiwania
danego miejsca. Zakaz ponownego zasiedlania opuszczonego osiedla wpłynął na
niewytworzenie się osadnictwa typu tellowego na terenie zajmowanym przez kulturę Cucuteni-Tripolie, odmiennie niż miało to miejsce np. w kulturach eneolitu
trackiego. Obiekt kultowy, w jaki przekształcało się spalone osiedle, mógł pełnić
w społeczeństwie „trypolskim” rolę punktu odniesienia w otaczającej przestrzeni,
podobnie jak kurhany wśród ugrupowań „stepowych”. Jednocześnie oznaczał on
teren objęty zakazem zamieszkania i tworzył „miejsce pamięci”, sprzyjające kontynuowaniu tradycji i zachowaniu tożsamości52.
J. Chapman proponuje, jako najbardziej jego zdaniem przekonujące, następujące wyjaśnienie fenomenu spalania domostw – akt ten miałby być dokonywany po śmierci znaczącej osoby (przywódcy wspólnoty), aby legitymizować jej
Н. Б. Бурдо, Cакральний світ…, s. 46.
Енциклопедія трипільської цивілізації, t. 2, s. 313–316.
50
Н. Б. Бурдо, Cакральний світ…, s. 42–47.
51
Ibidem, s. 45.
52
K. Harat, op. cit., s. 63.
48
49
109
Karolina Harat
włączenie w poczet przodków oraz by zapewnić ich przychylność pozostałym przy
życiu mieszkańcom osady53.
W ujęciu M. Stevanović fenomen spalania domostw wiąże się z koniecznością zastąpienia starego domostwa nowym, wynikającą z różnych przyczyn, na
przykład z uszkodzenia konstrukcji w wyniku upływu czasu lub nieoczekiwanej
śmierci jednego z mieszkańców. Kontynuacja między przeszłością a teraźniejszością była, jak się wydaje, ważna dla przedstawicieli kultury Vinča. Pozostałości
spalonego budynku stawały się podstawą nowego domostwa, sam zaś akt zniszczenia w ogniu miał pieczętować starą budowlę54. Dążenie do zachowania ciągłości jest szczególnie widoczne na stanowiskach tellowych, można się go jednak
dopatrzeć również w przypadku stanowisk płaskich, na których występuje kilka
następujących po sobie faz zasiedlenia.
Obraz, który wyłania się z przedstawionych przez różnych badaczy koncepcji,
okazuje się na tyle złożony, że trudno dać jednoznaczną odpowiedź na pytania
o zjawisko spalania domostw, w tym o przebieg aktu destrukcji, jego przyczyny
i znaczenie. Należy podkreślić konieczność indywidualnego podejścia do każdego
przypadku tego fenomenu, gdyż jego przejawy zmieniały się w czasie, a co za tym
idzie, mógł on być wywoływany z różnych powodów i mieć odmienne znaczenia dla przedstawicieli różnych kultur. Być może zasadnym byłoby wydzielenie
dwóch wariantów omawianego fenomenu – „bałkańskiego” i „trypolskiego”, które rysują się na obecnym etapie badań. W wariancie „bałkańskim”, występującym
między innymi w kulturze Vinča, akcent położony jest na dążenie do zachowania
ciągłości w obrębie jednego domostwa czy osiedla, natomiast wariant „trypolski”
przejawia się w tworzeniu miejsc wyłączonych, zapieczętowanych, prawdopodobnie objętych zakazem zamieszkiwania. Nie oznacza to jednak, że nie mogły one
pełnić innych funkcji ważnych dla swoich twórców. W każdym jednak przypadku interpretacja powinna być oparta przede wszystkim na materiale odkrytym
w trakcie badań wykopaliskowych i uzupełnionym o dane pochodzące z eksperymentów, mających na celu wyjaśnienie m. in. warunków zaistnienia i przebiegu
danego zjawiska. Każde nowe odkrycie może bowiem zmienić obraz fenomenu
spalania domostw i wpłynąć na odrzucenie istniejących już interpretacji.
53
54
J. Chapman, op. cit., s.123.
M. Stevanović, op. cit., s. 388.
110