Dramatyczna wędrówka śladami dzieciństwa w filmie Pawła

Temat: Dramatyczna wędrówka
Łozińskiego „Miejsce urodzenia”.
śladami
dzieciństwa
w
filmie
Pawła
Opracowała: Danuta Górecka (ŁCDNiKP)
Etap edukacyjny: ponadgimnazjalny
Przedmiot: język polski, zajęcia pozalekcyjne (filmowe, humanistyczne)
Czas: 2 godziny lekcyjne
Cele zajęć
Cel ogólny – przygotowanie uczniów do krytycznego odbioru tekstów kultury
Cele szczegółowe:
Podczas zajęć uczniowie:
• utrwalają wiedzę na temat martyrologii Żydów
• określają problematykę filmu
• analizują działania bohaterów filmu, oceniają ich postawy i dokonywane wybory
• odczytują ukryte sensy filmu
• doskonalą sztukę dyskusji i prezentacji
• uzasadniają swoje stanowisko
• analizują teksty, wyciągają wnioski
• określają walory filmu dokumentalnego
• analizują i interpretują wybrane sceny filmowe
• analizują język filmu, określają funkcje wybranych środków wyrazu
• uczą się we współpracy
Metody i formy pracy – burza mózgów, dyskusja, praca z tekstem kultury (analiza
i interpretacja wybranych tekstów, a także wybranej sceny filmowej), praca w grupach,
parach i z całym zespołem klasowym.
Środki dydaktyczne – materiały wspierające przygotowane przez nauczyciela, rzutnik
multimedialny, laptop z dostępem do Internetu
Słowa kluczowe – Holocaust, stosunki polsko-żydowskie, postawy wobec Żydów,
antysemityzm, wina (jednostkowa, zbiorowa), pamięć o Zagładzie, cierpienie, dzieciństwo,
wojna, wspomnienia, zbrodnia, prawda i kłamstwo, film dokumentalny
PRZEBIEG LEKCJI
Przed projekcją filmu
1.
Zapoznaj klasę z tematem lekcji i przedstaw im cele zajęć. Rozdaj uczniom tekst
dotyczący postaw społeczeństwa polskiego wobec zagłady Żydów (MATERIAŁ
POMOCNICZY NR 1) i poleć im, aby w parach przedyskutowali jego treść.
2.
Wybierz jednego ucznia i poproś go, aby krótko przedstawił wnioski płynące z analizy
tekstu. Pozostali uczniowie mogą je uzupełniać.
www.filmotekaszkolna.pl
3.
Przed projekcją filmu wyjaśnij uczniom, kim są Henryk Grynberg i Paweł Łoziński
(MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2), jakie okoliczności towarzyszyły powstawaniu filmu.
Po projekcji filmu
4.
Zapisz na tablicy tytuł filmu. Zapytaj uczniów o ich miejsce urodzenia. Czy jest ono
dla nich ważne? Dlaczego?
5.
Nawiąż do filmu: „Gdzie znajdowało się miejsce urodzenia Henryka Grynberga?”
6.
Przypomnij uczniom początek filmu (ujęcie przedstawiające lądujący w zimowy dzień
samolot). Uświadom im, że w filmie często widzimy Grynberga podróżującego
(samochodem, chłopską furmanką), idącego drogą itd. Zapytaj młodzież, jakie podróże odbył
Henryk Grynberg w filmie Miejsce urodzenia. Poproś o ich nazwanie.
•
•
•
PODRÓŻ DO POLSKI POCZĄTKU LAT 90.
POWRÓT DO PRZESZŁOŚCI, DO CZASÓW DZIECIŃSTWA
WĘDRÓWKA ŚLADAMI DZIECIŃSTWA W POSZUKIWANIU PRAWDY
7.
Zapowiedz uczniom, że będą w grupach zastanawiali się nad znaczeniami podróży
odbytych przez Henryka Grynberga. Podziel klasę na sześć zespołów. Przydziel im zadania
(MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3), krótko je omów, przypomnij zasady pracy grupowej
(MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4) i określ czas, w którym grupy muszą się zmieścić (15
minut).
8.
Monitoruj pracę grup. Po wyznaczonym czasie poproś sprawozdawców, aby
zaprezentowali wyniki prac swoich zespołów. (Powinno to wyglądać w ten sposób, że
sprawozdawca grupy I omawia zagadnienie dyskutowane przez jego grupę,
a sprawozdawca grupy II, która rozpracowywała to samo zadanie, uzupełnia wypowiedź
kolegi itd.) Do tych wypowiedzi mogą swoje spostrzeżenia wnosić również inni uczniowie.
9.
Podsumuj wyniki pracy grupowej. Zapytaj uczniów, jakie postawy wobec Żydów
odnajdujemy w filmie. W jaki sposób w języku rozmówców Grynberga odzwierciedla się ich
stosunek do Żydów? Przytocz słowa Jana Tomasza Grossa1, który w jednym
z telewizyjnych wywiadów powiedział, że w czasie wojny niektórzy „Polacy przeszkadzali
Żydom w przeżyciu”2. Czy w filmie Pawła Łozińskiego znajdziemy potwierdzenie tych
gorzkich słów?
10.
Zapytaj uczniów, dlaczego wyjawienie prawdy i odkopanie szczątków Abrama (ojca
Grynberga) było ważne nie tylko dla pisarza, ale również dla mieszkańców jego rodzinnej
wsi.
1
Jan Tomasz Gross - polski socjolog żydowskiego pochodzenia, na stałe zamieszkały w Stanach
Zjednoczonych. Zajmuje się naukami politycznymi i społecznymi, a w tym kontekście szczególnie
problematyką wojenną. Autor między innymi Sąsiadów - książki o pogromie w Jedwabnem
dokonanym 10 lipca 1941 na żydowskich mieszkańcach miasta.
2
http://www.youtube.com/watch?v=4uKATSUttRk
www.filmotekaszkolna.pl
11.
Przypomnij młodzieży, że inspiracją do powstania filmu były książki Grynberga (np.
Dziedzictwo). Rozdaj klasie MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5 i poproś, aby zapoznali się z
fragmentem książki Grynberga Żydowska wojna3, a następnie wyjaśnili, dlaczego
bohaterowie tej prozy stali się dla swoich sąsiadów duchami. (Uczniowie mogą dyskutować
na ten temat w parach).
12.
Powróć do filmu. Zapytaj, kim staje się dla miejscowych chłopów Grynberg, który po
wielu latach zjawia się w swoich rodzinnych stronach.
13.
Pokaż uczniom fragment filmu przedstawiający rozmowę Grynberga z którymś
z mieszkańców wsi i poproś ich, aby podczas tej krótkiej projekcji zwrócili uwagę na
rozwiązania warsztatowe wprowadzone przez Pawła Łozińskiego. W jaki sposób filmowani
są ludzie? Na co reżyser zwraca szczególną uwagę, portretując swoich bohaterów? W jaki
sposób reżyser i jego ekipa kreują sytuacje, które sprawiają, że dla rozmówców Grynberga
obecność kamery staje się czymś naturalnym?
14.
Podziękuj uczniom za aktywność na zajęciach. Poproś ich o krótką refleksję na temat
lekcji. (Co było dla nich interesujące? Czy dobrze im się pracowało na zajęciach?
Z czego są zadowoleni? Co należałoby poprawić?). Objaśnij pracę domową.
PRACA DOMOWA
Przeczytaj uważnie wiersze – Chaskiel Tadeusza Różewicza oraz Ballady i romanse
Władysława Broniewskiego. Wybierz ten wiersz, który byłby, Twoim zdaniem, dobrym
kontekstem dla filmu Pawła Łozińskiego Miejsce urodzenia. Uzasadnij swój wybór. Co
zwróciło Twoją uwagę w wybranym utworze? Ułóż kilka pytań do interpretowanego wiersza
(dotyczących jego treści, genezy, sposobu ukształtowania tekstu).
ZAŁĄCZNIKI
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1
W połączeniu z napiętym stanem stosunków polsko-żydowskich przed 1939 r.
i postrzeganiem Żydów przez znaczną część Polaków już przed wojną jako „obcych” –
cierpienia żydowskie lat Zagłady ulegały w odbiorze większości społeczeństwa polskiego
daleko idącej relatywizacji, odsuwały się na plan dalszy, rodziły u wielu zobojętnienie na los
Żydów. Dziesiątki polskich pamiętników i wspomnień wojennych daje wyraz współczuciu dla
losu Żydów, nie brak jednak i takich, w których odnotowywane są przejawy satysfakcji, że
ktoś wreszcie „poradził sobie z Żydami”, a powojenna Polska pozbędzie się w ten sposób nie
swoimi rękoma „problemu żydowskiego”.
3
Żydowska wojna - jedna z najgłośniejszych i najwybitniejszych książek w dorobku Henryka Grynberga. To osnuta na
autobiograficznych motywach historia tragicznych wojennych losów podwarszawskich Żydów. Narratorem jest kilkuletni
żydowski chłopiec, którego zdziwienie i dziecięca naiwność potęguje koszmar tej opowieści.
www.filmotekaszkolna.pl
Na dystans w świadomości Polaków wobec martyrologii żydowskiej poważnie wpłynęła
również okoliczność, że pierwsza fala represji niemieckich w okupowanym kraju skierowana
była głównie przeciw etnicznym Polakom oraz ich elitom politycznym i duchowym. […]
Najważniejsze procesy w dziedzinie stosunków polsko-żydowskich w okresie pierwszej fazy
prześladowań antyżydowskich, przed przystąpieniem Niemców do „ostatecznego rozwiania
kwestii żydowskiej”, zachodziły w dziedzinie ekonomicznej. Na ziemiach polskich historia
wcześniej nie znała równie błyskawicznego przekazywania z jednych rąk w drugie,
gromadzonej przez stulecia własności. Wraz z przesiedlaniem Żydów do gett następowały,
na nieznaną dotąd Polsce skalę, przemiany własnościowe wynikające z konfiskaty własności
żydowskiej: domów, mieszkań, zakładów przemysłowych, warsztatów pracy, a nawet
znacznej części dobytku domowego.
Niemcy zabierali najbardziej wartościową cześć łupów. Ze świadomą intencją korumpowania
miejscowej ludności pozostawiono jej większość „pożydowskiej” substancji mieszkaniowej
i innego dobytku żydowskiego. Przesiedlani do gett Żydzi, bądź sprzedawali za bezcen swój
ruchomy dobytek polskim sąsiadom, bądź też deponowali go u nich. Niewielu miało szansę
zgłoszenia się po swój depozyt.
Fakt, że setki tysięcy polskich rodzin w różnym stopniu zyskały na przyjęciu żydowskiej
własności, miał długotrwałe, trwające po dziś dzień, konsekwencje moralne. Gdy jedni
Polacy narażali życie, by ratować Żydów, inni ciągnęli zyski. Sytuacja taka istniała niemal w
całej Europie. […]
Nieżydowska ludność okupowanej Polski oraz krajów Europy Wschodniej należała do grupy,
którą należałoby zapewne nazwać narodami-świadkami, gdyż zagłada Żydów dokonywała
się niejako na ich oczach.
Pamięć. Historia Żydów Polskich przed, w czasie, i po zagładzie
(pod redakcją naukową Feliksa Tycha), Warszawa 2004, s. 162-167
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2
Henryk Grynberg
Ze względu na żydowskie pochodzenie, lata 1942-1944 przeżył, ukrywając się w Radoszynie
i okolicach oraz na tzw. aryjskich papierach w Warszawie. Z całej licznej rodziny okupację
niemiecką przeżył tylko on i jego matka. Henryk Grynberg szkołę średnią skończył w Łodzi.
W latach 1954 – 1958 studiował na Wydziale Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Od 1 kwietnia 1959 do 31 grudnia 1967 zatrudniony był w warszawskim Teatrze Żydowskim.
W 1967 Grynberg wraz z zespołem teatru wyjechał na występy do USA. Do Polski już nie
wrócił. Henryk Grynberg zbadał i opisał okoliczności śmierci najbliższych krewnych, m.in. w
książce Dziedzictwo. Na tej podstawie Paweł Łoziński nakręcił film dokumentalny Miejsce
urodzenia. Zwłoki ojca przeniesiono na Cmentarz Żydowski w Warszawie. W swojej
twórczości Grynberg odwołuje się często do własnej biografii, podejmując problemy
martyrologii Żydów oraz ich tożsamości we współczesnym świecie. Jest laureatem licznych
nagród literackich, m.in. Nagrody Kościelskich (1966). Cztery jego książki były nominowane
do Nagrody Literackiej Nike (Drohobycz, Memorbuch, Monolog polsko-żydowski, Uchodźcy).
Jego proza jest tłumaczona na wiele języków, m.in. angielski, francuski, niemiecki, hebrajski i
holenderski. Jest członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
Paweł Łoziński
Urodził się w rodzinie żydowskiej. W 1992 ukończył Wydział Reżyserii Państwowej Wyższej
Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi. Przygodę z filmem rozpoczął od
www.filmotekaszkolna.pl
asystowania ojcu, Marcelowi Łozińskiemu. Był także asystentem Krzysztofa Kieślowskiego
przy filmie Trzy kolory. Biały (1993). W oparciu o pomysł Kieślowskiego zrealizował polski
odcinek serii Sto lat kina. W 1996 roku za swą telewizyjną fabułę Kratka, z Jerzym
Kamasem, otrzymał nagrodę za debiut na festiwalu w Gdyni. Wiele nagród na
międzynarodowych festiwalach otrzymał film Miejsce urodzenia (1992), o podróży pisarza
Henryka Grynberga w poszukiwaniu śladów zamordowanego w czasie okupacji ojca. Nie
mniejsze uznanie – jako propozycja „dokumentu codzienności” – zdobyły filmy Taka historia i
Siostry, nagrodzone Złotym Lajkonikiem na krakowskim Festiwalu Filmów Dokumentalnych i
Krótkometrażowych.
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3
GRUPA I i II
Waszym zadaniem jest omówienie PODRÓŻY, jaką Grynberg odbył do Polski na początku
lat 90. Jak wiecie, powrócił on do swoich rodzinnych stron.
Odwołując się do filmu, poszukajcie odpowiedzi na następujące pytania, a następnie swoje
spostrzeżenia przedyskutujcie w grupie:
1. Kim są rozmówcy Henryka Grynberga? Jak wyglądają? W jakim są wieku? Czym się
zajmują?
2. W jakich sytuacjach zostali ukazani?
3. Jakim językiem się posługują? Czy są szczerzy w swoich wypowiedziach?
4. Jak wygląda „miejsce urodzenia” Grynberga? Jaki obraz Polski przekazuje film?
5. Wybierzcie spośród siebie sprawozdawcę, który zaprezentuje na forum klasy wnioski,
do jakich doszła grupa.
GRUPA III i IV
Waszym zadaniem jest omówienie POWROTU Henryka Grynberga do przeszłości, do
czasów dzieciństwa.
Odwołując się do filmu, poszukajcie odpowiedzi na następujące pytania, a następnie swoje
spostrzeżenia przedyskutujcie w grupie.
1. Kim byli rodzice Henryka Grynberga? W jaki sposób wspominają ich rozmówcy
pisarza?
2. Czego o dzieciństwie Henryka Grynberga dowiedzieliście się z tego filmu?
3. Przed jakimi wyborami byli postawieni w czasie wojny chłopi z Radoszyny?
4. Jakie uczucia towarzyszą Grynbergowi podczas jego powrotu do „miejsca
urodzenia”?
5. Wybierzcie spośród siebie sprawozdawcę, który zaprezentuje na forum klasy wnioski,
do jakich doszła grupa.
www.filmotekaszkolna.pl
GRUPA V i VI
Waszym zadaniem jest omówienie WĘDRÓWKI Henryka Grynberga, który podążył śladami
dzieciństwa w poszukiwaniu prawdy.
Odwołując się do filmu, poszukajcie odpowiedzi na następujące pytania, a następnie swoje
spostrzeżenia przedyskutujcie w grupie.
1. Czego chce dowiedzieć się Grynberg?
2. W jaki sposób pisarz dochodzi do prawdy? Jak reagują na pytania Henryka
Grynberga jego rozmówcy? Dlaczego ta prawda jest dla nich niewygodna?
3. Co ta prawda mówi o człowieku?
4. Jakie znaczenie dla pisarza ma odkrycie prawdy?
5. Wybierzcie spośród siebie sprawozdawcę, który zaprezentuje na forum klasy wnioski,
do jakich doszła grupa.
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4
ZASADY PRACY W GRUPIE4
• Wybierzcie spośród siebie LIDERA, SEKRETARZA oraz SPRAWOZDAWCĘ.
• Pamiętajcie, że LIDER kieruje pracą grupy, organizuje ją, a nie przewodzi, zwłaszcza nie
dominuje, nie narzuca swoich poglądów, dba, by wszyscy mogli się wypowiedzieć, ale
nie na raz, więc ustala, kto w danej chwili mówi. LIDER dba też o to, by wszyscy
pracowali, by każdy miał udział w rozwiązywaniu zadania, pilnuje, aby grupa pracowała
nad zadaniem – tematem, a nie poświęcała uwagi kwestiom ubocznym, nieistotnym dla
osiągnięcia celu.
• SEKRETARZ – pilnuje, by nie umknęły uwadze i pamięci ciekawe pomysły zgłaszane w
czasie pracy nad rozwiązaniem problemu.
• SPRAWOZDAWCA – stara się wyławiać w trakcie pracy zespołu ważne ustalenia,
uzgadnia z grupą stanowisko – rezultat pracy, przedstawia efekt pracy zespołu
publicznie.
• KAŻDY CZŁONEK ZESPOŁU – stara się pracować intensywnie, na miarę swoich
możliwości, ale z dbałością o wspólny udział w osiągnięciu celu; uważnie słucha, co mają
inni do powiedzenia, nie przerywa wypowiedzi kolegów, czeka na swoją kolej
w zgłaszaniu pomysłów i spostrzeżeń.
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5
Obudziło mnie szczekanie oraz dobrze mi znany zapach obory i stajni. Siedziałem z
mamą pod bezlitosnym, zimowym krzakiem oparty o jej kolana. Ojciec, jak zawsze w takich
razach, skradał się w kierunku zabudowań, a my czekaliśmy, aż ustanie szczekanie psa, i
dopiero wtedy ruszyliśmy w ślad za nimi. Drzwi obory lekko skrzypnęły, ojciec pokazał
mamie drabinę. Mama wchodziła pierwsza. Kiedy znajdowała się górze, słychać było szum
4
Materiały PROGRAMU KREATOR
www.filmotekaszkolna.pl
moszczonej słomy albo siana i wtedy ojciec podsadzał mnie, a mama chwytała mnie
wyciągniętymi z ciemnej czeluści rękami. Wyglądało to bardzo nieswojo, ale wiedziałem, że
te wyciągnięte po mnie ręce to mama.
W międzyczasie krowy rozbudziły się i zaczęły niepokoić, ale ojciec uciszył je, zwracając
się do nich po imieniu. Okazało się, bowiem, że je znał. A i one, okazało się, jego znały. Bo
to były jego własne krowy i stały na swoich dawnych miejscach w dworskiej oborze, a my
znajdowaliśmy się prawie w naszym dawnym domu. Ojciec przytknął mi do ust wielką, ciepłą
butelkę, ciepłą od dopiero co wydojonego mleka, a ja piłem i zasypiałem. Kiedy zasypiałem,
budził mnie i bardziej przechylał butelkę, aż nie nadążałem pić, zachłystywałem się,
zasypiałem, czując przyjemne ciepło ściekające po moich policzkach, uszach i szyi.
Byliśmy znowu w domu. Doiliśmy nasze własne krowy. Cały dzień słyszeliśmy koło
zabudowań głosy naszych dawnych znajomych, choć nikt z nich o tym nie wiedział, że
byliśmy tak blisko nich, że ich słyszeliśmy, tak jakbyśmy znowu byli wśród nich. Jakbyśmy
byli duchami, które przychodzą na swoje dawne miejsce, żeby przyjrzeć się tym miejscom i
ludziom, wśród których kiedyś żyli, a tamci wcale nie wiedzą o tym, że ktoś, kogo nie widzą,
widzi ich i słyszy…
Fragment Żydowskiej wojny Henryka Grynberga
Tekst według wydania: Czytelnik, Warszawa 1965
www.filmotekaszkolna.pl