Jan S z a j d a
Transkrypt
Jan S z a j d a
WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS www.imuz.edu.pl 2006: t. 6 z. 1 (16) s. 207–220 © Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2006 POWODZIE W POLSCE – RODZAJE, WYSTĘPOWANIE ORAZ SYSTEM OCHRONY PRZED ICH SKUTKAMI Zbigniew KOWALEWSKI Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Zasobów Wodnych Słowa kluczowe: gospodarka wodna, ochrona przeciwpowodziowa, powodzie Streszczenie W pracy zdefiniowano pojęcie wezbrania i powodzi, omówiono podstawowe rodzaje i typy powodzi występujących w Polsce i terminy ich występowania. Podano przykłady różnych powodzi, które wystąpiły w Polsce w latach 1979–2000. Na tym tle scharakteryzowano system ochrony przeciwpowodziowej – z jednej strony jako system powiązań instytucjonalnych różnych jednostek zajmujących się zapobieganiem powodziom i ograniczaniem ich skutków, a z drugiej – jako zespół wybranych metod i działań związanych bezpośrednio z ochroną przeciwpowodziową. WSTĘP Powódź jest zjawiskiem losowym, jednym z naturalnych, ekstremalnych zjawisk przyrodniczych, często nadzwyczajnym i trudnym do przewidzenia (dokładne określenie terminu, wielkości i miejsca wystąpienia). Udział powodzi w całości strat na świecie powodowanych przez zjawiska ekstremalne ocenia się na ok. 30% [MAJEWSKI, 2004]. Globalne zmiany klimatu powodują między innymi wzrost zagrożenia powodziami. Od początku lat 90. XX w. charakterystyczne stają się okresy suszy, mało śnieżne zimy, często ze stosunkowo wysoką temperaturą, oraz deszcze nawalne o dużym natężeniu. Te ostatnie, jeśli mają znaczny zasięg, stają się główną przyczyną powodzi, mogących wystąpić również poza dolinami rzecznymi w warunkach niekorzystnego ukształtowania terenu (obszary bezodpływowe lub o ograniczonych możliwościach odpływu) oraz gdy systemy melioracyjne są niedrożne. Adres do korespondencji: doc. dr hab. Z. Kowalewski, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Zasobów Wodnych, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn; tel. +48 (22) 720-05-35, e-mail: [email protected] 208 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16) Rozpatrując to zagadnienie, należy odróżnić mylone niekiedy pojęcia „wezbrania” i „powodzi”. Wezbranie to wzrost poziomu wody w ciekach, zbiornikach lub morzu, niepowodujące szkód na sąsiadującym terenie. W ustawie „Prawo wodne” z dnia 18 lipca 2001 r. „za powódź uznaje się wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach lub morzu, podczas którego woda po przekroczeniu stanu brzegowego zalewa doliny rzeczne albo tereny depresyjne i powoduje zagrożenie dla ludności lub mienia”. W praktyce powódź to nie tylko zagrożenie, ale również szkody ekonomiczne, społeczne i środowiskowe (zniszczenie budynków, dróg, mostów, zabytków kultury materialnej i duchowej, dezorganizacja życia społecznego, szkody moralne, skażenie wód, terenu i in.). Podobnie powódź określana jest w UE, tj. jako „zjawisko naturalne, ale stające się katastrofą w przypadku oddziaływania na życie ludzi i ich mienie” [DWORAK, GÖRLACH, 2005]. Ostatnio proponuje się również dwie bardzo krótkie i ogólne definicje, zgodnie z pierwszą, zawartą w projekcie unijnym dyrektywy przeciwpowodziowej „powódź oznacza czasowe zalanie wodą terenu zazwyczaj niezalanego”, wg drugiej „powódź to tymczasowe pokrycie powierzchni gruntu przez wodę poza jej normalne granice” [Language…, 2005]. Po katastrofalnej powodzi, która wystąpiła w Polsce w połowie 1997 r., problematyka szeroko rozumianej ochrony przeciwpowodziowej stała się przedmiotem wielu dyskusji na łamach prasy, na konferencjach technicznych i naukowych oraz działań podejmowanych przez administrację rządową i lokalną. Po uzyskaniu członkostwa w UE we wszelkich działaniach związanych z ochroną przeciwpowodziową powinno się uwzględniać również zalecenia i wymogi wdrażanej obecnie w naszym kraju Ramowej Dyrektywy Wodnej [2003]. RODZAJE I TYPY POWODZI W literaturze przedstawiane są różne klasyfikacje powodzi, mniej lub bardziej rozbudowane, związane z przyjętymi kryteriami dotyczącymi zasięgu, wielkości i genezy powstania powodzi oraz charakteru wezbrania [BYCZKOWSKI, 2005; LAMBOR, 1962; MIKULSKI, 1997; MIODUSZEWSKI, 1998; Ochrona…, 1992]. W pracy zestawiono podstawowe rodzaje i typy powodzi, uwzględniając terminy ich występowania (tab. 1). Z przedstawionego podziału wynika, że powodzie mogą pojawiać się w ciągu całego roku, a w razie jednoczesnego oddziaływania kilku niekorzystnych czynników (nagłe ocieplenie, sytuacja baryczna, intensywne opady) w jednym rejonie mogą wystąpić różne typy powodzi. W Polsce najczęściej zdarzają się powodzie lądowe. Główną ich przyczyną są opady nawalne, frontalne lub rozlewne, różniące się intensywnością i zasięgiem. W ostatnich latach charakterystyczne było dość częste występowanie lokalnych, Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie... 209 intensywnych opadów nawalnych. Wśród powodzi lądowych zdarzających się w okresie zimowym wyróżniamy powodzie roztopowe i powodzie zatorowe. Przyczyną powodzi pierwszego typu jest gwałtowne topnienie pokrywy śnieżnej lub też wystąpienie deszczu podczas okresowego ocieplenia w warunkach zamarzniętego podłoża terenu zlewni. Przyczyną powodzi drugiego typu jest nagromadzenie w określonym miejscu lodu lub śryżu ograniczających przepływ. Powodzie morskie typu sztormowego zdarzają się w rejonach ujściowych odcinków rzek odpływających do morza i na terenach depresyjnych wybrzeża morskiego. Przyczyną są silne wiatry wiejące od strony morza w kierunku lądu, co utrudnia odpływ wód rzecznych i powoduje ich podpiętrzenie oraz zalewanie terenów przyległych. W ciągu całego roku mogą występować powodzie awaryjne. W zależności od przyczyn można wydzielić wśród nich powodzie budowlane w przypadku technicznej awarii budowli hydrotechnicznych, zalewy celowe – gdy umyślnie niszczy się budowle piętrzące (działania wojenne, terrorystyczne) oraz zalewy sterowane z wykorzystaniem budowli hydrotechnicznych do skierowania wód powodziowych w wybrane rejony doliny w celu ochrony terenów cenniejszych gospodarczo. Powodzie mieszane zdarzają się na wybrzeżu morskim, gdy nakładają się oddziaływanie wiatru wiejącego od morza w stronę lądu i wezbranie cieków w tych rejonach spowodowane opadami, roztopami lub zatorami. Powodzie te mogą więc występować w różnych porach roku. WYSTĘPOWANIE POWODZI W POLSCE Pierwsze wzmianki i informacje o powodziach w Polsce znajdują się w różnego rodzaju kronikach, rocznikach itp. Nie są one ścisłe, ale świadczą, że ze względu na zasięg było to zjawisko odczuwalne społecznie, warte odnotowania. Dopiero od początku XIX w. zaczęto prowadzić systematyczne pomiary poziomów wody, umożliwiające uzyskanie dokładniejszych danych o rozmiarach powodzi. W pracy zestawiono liczbę odnotowanych powodzi w poszczególnych wiekach (tab. 2). Ocenia się, że po II wojnie światowej (lata 1946–2001) w Polsce wystąpiło 590 przypadków powodzi o różnym pochodzeniu i zasięgu, z czego 15 zakwalifikowano do katastrofalnych o zasięgu regionalnym [ŻELAZIŃSKI, 2005]. Powodzie są najbardziej odczuwalne w południowej Polsce, w dorzeczu górnej i środkowej Odry oraz górnej Wisły. Najczęściej występują powodzie letnie typu opadowo-nawalnego. Powodzie roztopowe dominują w środkowej części kraju (środkowa Wisła, Narew, Bug, Noteć, Warta). Rzadziej zdarzają się powodzie sztormowe występujące na Wybrzeżu, Żuławach oraz nad Zalewem Wiślanym i Zalewem Szczecińskim. W ciągu ostatnich trzydziestu lat w Polsce wystąpiły prawie wszystkie możliwe typy powodzi. Przykładowe z nich przedstawiono poniżej. 210 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16) Tabela 2. Największe powodzie w Polsce w poszczególnych wiekach [CIEPIELOWSKI, 1999; MIKUL1997; Ochrona…, 1992; STACHÝ, BOGDANOWICZ, 1997] SKI, Table 2. Largest floods in Poland in respective centuries [CIEPIELOWSKI, 1999; MIKULSKI, 1997; Ochrona…, 1992; STACHÝ, BOGDANOWICZ, 1997] Wiek Century X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI Lata, w których odnotowano wystąpienie powodzi Years of flood occurrence 988 1097 1118 1221, 1235, 125, 1270, 1299 1310, 1342, 1347, 1368 1404, 1414, 1438, 1451, 1456, 1459, 1468, 1475, 1493 1500, 1501, 1515, 1564, 1570, 1593, 1598 1605, 1606, 1635 1719, 1724, 1736, 1774 1813, 1829, 1844, 1854, 1855, 1889 1903, 1924, 1925, 1934, 1940, 1947, 1948, 1953, 1958, 1960, 1962, 1965, 1970, 1972, 1976, 1977, 1979, 1980, 1982, 1983, 1985, 1987, 1994, 1996, 1997 2001, 2005,? Powódź roztopowa – marzec, kwiecień 1979 r. Przyczyną były kilkakrotne obfite opady śniegu i długotrwale utrzymująca się niska temperatura zimą 1978/1979. W dorzeczu Warty i Noteci opady wyniosły ok. 150 mm, a w dorzeczu Bugu i Narwi – ok. 250 mm. Powstał zator na Wiśle na zbiorniku Włocławek oraz zalewy w dorzeczu Warty z Prosną i Notecią, dorzeczu Narwi i Bugu. Powódź zatorowa (zatorowo-śryżowa) – styczeń 1982 r. Rejon zbiornika Włocławek i jego cofki. Spowodowana tygodniowym nagłym ociepleniem, po wcześniejszych obfitych opadach śniegu i utworzeniu się pokrywy lodowej na zbiorniku i dolnej Wiśle. Ponowne ochłodzenie, a w jego wyniku tworzenie się śryżu wpłynęło na gwałtowny wzrost stanów wody, spotęgowany przejściem kulminacji wezbrania z górnych partii Wisły (3 880 m3·s–1). W rezultacie woda przelała się przez korony zapór bocznych i przerwała wały w rejonie sześciu przepompowni. Zalanych zostało ok. 10 500 ha terenów rolnych [Ochrona…, 1992]. Powódź sztormowa – styczeń 1983 r. Wystąpiła na terenie ówczesnych pięciu województw: elbląskiego, gdańskiego, koszalińskiego, słupskiego i szczecińskiego. Przyczyną były silne wiatry sztormowe o sile 8–10o w skali Beauforta i spiętrzenie wody 50–60 cm powyżej poziomu średniego wzdłuż wybrzeża, doprowadzające do przerwania obwałowań. Skutkiem tego było zalanie i podtopienie 9 000 ha użytków rolnych [Ochrona…, 1992]. Powódź opadowa (opadowo-rozlewna) – lipiec 1997 r. Wystąpiła w dorzeczu Odry i Wisły. Przyczyną były trzy serie opadów (3–10 lipca, 15–23 lipca i 24– Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie... 211 –28 lipca). Wysokie opady na początku lipca najpierw miały miejsce w Czechach, a następnie w południowej Polsce w warunkach nasyconego podłoża dorzeczy po wcześniejszych opadach czerwcowych. W wyniku tego nastąpił dopływ Odrą uformowanej fali powodziowej z Czech, zintensyfikowanej opróżnieniem części czeskich zbiorników retencyjnych [MIKULSKI, 1997]. Drugą kulminację stanów wody na Odrze spowodowały dopływy z górskich dopływów Odry z drugiej serii opadów [STACHÝ, BOGDANOWICZ, 1997]. Podobnie w dorzeczu górnej Wisły wystąpiło niekorzystne nałożenie się wezbrań Wisły i jej dopływów. W tym rejonie rolę redukcyjną (2–2,5-krotne zmniejszenie przepływu) spełnił zbiornik Czorsztyn-Niedzica na Dunajcu [KRAKOWSKI, NIEDBAŁA, 1997]. Skutki tej powodzi w kraju to 55 ofiar śmiertelnych, zalanie ok. 503 000 ha gruntów i straty gospodarcze wynoszące 12,5 mld zł [EGLER, 2003]. Powódź awaryjna, budowlana – 2/3 lutego 2000 r. Miała miejsce na zbiorniku retencyjnym na rzece Młynówka w Górowie Iławeckim (woj. warmińsko-mazurskie). Zniszczona została zapora zbiornika i powstała fala powodziowa wysokości ok. 7 m [AMBROŻEWSKI, 2001]. Spowodowane to zostało błędami w trakcie projektowania, wykonawstwa oraz eksploatacji zapory i zbiornika. Bezpośrednią przyczyną było przelanie się wody przez koronę zapory i w konsekwencji jej rozmycie. Skutkiem tej powodzi były trzy ofiary śmiertelne i znaczne straty materialne w mieście. Z powyższych przykładów wynika, że o wystąpieniu powodzi decyduje wiele czynników. Czynniki naturalne nakładają się na określone działania człowieka lub ich brak. Stosowane środki techniczne w przypadku dużej skali i gwałtowności zjawiska mogą być niewystarczające do zapobieżenia jego katastrofalnym skutkom. SYSTEM OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ O efektywności ochrony przeciwpowodziowej decyduje praktyczne wdrożenie zapisów z różnych ustaw i rozporządzeń związanych bezpośrednio lub pośrednio z problematyką powodzi. Można wyróżnić co najmniej 30 podstawowych przepisów regulujących wybrane zagadnienia z zakresu ochrony przeciwpowodziowej i usuwania skutków powodzi [EGLER, 2003]. Dotyczą one prawa wodnego, klęsk żywiołowych, administracji rządowej, samorządów, państwowej straży pożarnej, obrony cywilnej, sił zbrojnych, krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, zespołów reagowania kryzysowego, policji. Wynikają z nich określone kompetencje i zadania poszczególnych instytucji, służb oraz administracji publicznej w zakresie ochrony przeciwpowodziowej. Można więc mówić o istnieniu systemu ochrony przeciwpowodziowej na płaszczyźnie powiązań instytucjonalnych i prawnych poszczególnych jednostek, który ma na celu zapobieganie powodziom i ograniczenie ich skutków. W pracy zestawiono urzędy, instytucje i służby tworzące ten system (rys. 1). 212 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16) Z drugiej strony system ochrony przeciwpowodziowej może być rozpatrywany jako zespół wybranych metod i działań związanych bezpośrednio z ochroną przeciwpowodziową (rys. 2). Zostanie on szczegółowo przedstawiony w dalszej części. System ochrony przeciwpowodziowej Flood control system Działania organizacyjno-prawne związane z ograniczaniem skutków powodzi Legal-organizational measures concerning flood control Tworzenie osłony hydro-meteorologicznej Metody ochrony przeciwpowodziowej Establishing hydro-meteorological protection Flood control methods Metody półtechniczne Metody techniczne Sami-technical methods Technical methods sfera gospodarki rolnej ochrony bezpośredniej agriculture zone direct protection sfera gospodarki leśnej forestry zone ochrony pośredniej indirect protection sfera melioracji i gospodarki komunalnej land reclamation and municipal zone Rys. 2. Schemat systemu ochrony przeciwpowodziowej jako zespołu wybranych metod i działań Fig. 2. A scheme of flood control system as a set of selected methods and activities Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie... 213 Działania organizacyjno-prawne. Stanowią one ważny element systemu ochrony przeciwpowodziowej, związany z ograniczaniem ewentualnych skutków powodzi. Są to działania planistyczne dotyczące zabudowy i zagospodarowania terenów zagrożonych powodzią, wspomagania systemów monitoringu, prognozowania i ostrzegania, organizacji akcji przeciwpowodziowych, edukacji ludności oraz związane z racjonalną eksploatacją infrastruktury wodnej. Powyższe działania obejmują: − wyznaczanie stref zagrożenia powodziowego; − ograniczanie zabudowy na terenach szczególnie zagrożonych powodzią; − warunkowe udostępnianie zabudowy terenów zagrożonych, z zastosowaniem odpowiedniej konstrukcji budynków; − przenoszenie istniejących obiektów na tereny wyżej położone; − wywłaszczenia nieruchomości na terenach często zalewanych; − wdrażanie programów rolno-środowiskowych; − tworzenie systemu dotacji i ubezpieczeń; − doskonalenie lokalnych systemów osłony hydrometeorologicznej (prognozy, ostrzeżeń) obszarów nieobjętych ogólnopolską siecią monitoringu IMGW; − tworzenie struktur organizacyjnych społeczności lokalnych przygotowanych na koordynację działań związanych z ewakuacją i niesieniem pomocy; − działania informacyjne i edukacyjne przeznaczone dla ludności w rejonach zagrożonych powodzią; − doskonalenie struktur organizacyjnych zarządzania gospodarką wodną (problematyka eksploatacji infrastruktury wodnej przed i w czasie powodzi – sterowanie pojemnością zbiorników retencyjnych, zasobami wodnymi w zlewniach itp.). Osłona hydro-meteorologiczna. Powodź z 1997 r. uświadomiła konieczność stworzenia w kraju nowoczesnej osłony hydro-meteorologicznej. Obecnie dobiega końca proces modernizacji państwowej służby hydrologiczno-meteorologicznej IMGW [MIARKIEWICZ, SASIN, 2005]. Sieć obserwacyjno-pomiarowa IMGW obejmuje: 1000 posterunków opadowych, 800 posterunków wodowskazowych, 61 stacji hydrologiczno-meteorologicznych, 8 radarów meteorologicznych, 9 stacji detekcyjnych do wykrywania i lokalizacji burz oraz 2 numeryczne modele mezoskalowe w systemie prognozowania meteorologicznego. Dane z tej sieci stanowią podstawę systemu hydrologii, integrującego różne zadania i systemy funkcjonujące w IMGW. W efekcie powstała osłona hydrologiczno-meteorologiczna jako system informowania i ostrzegania o przebiegu zjawisk meteorologicznych oraz hydrologicznych na obszarze kraju, służąca organom administracji państwowej i różnym służbom ustawowo zobowiązanym do współdziałania w zwalczaniu klęsk żywiołowych oraz innym użytkownikom. Metody ochrony przeciwpowodziowej. Metody te można podzielić na techniczne i półtechniczne. Metody techniczne są stosowane w różnym zakresie od 214 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16) wieków. W zależności od sposobu i terminu ingerencji tych metod w zjawisko powodzi można wyróżnić metody ochrony bezpośredniej (czynnej) i ochrony pośredniej. I. Metody techniczne bezpośredniej ochrony przeciwpowodziowej mają na celu głównie bezpieczne odprowadzenie wód wielkich oraz zmniejszenie fal powodziowych. Metody ochrony bezpośredniej w zależności od lokalnych warunków obejmują budowę: − obwałowań, − zbiorników retencyjnych, − zbiorników suchych, − kanałów ulgi, − wrot przeciwsztormowych, − polderów przeciwpowodziowych, lub wykorzystanie: − lodołamaczy, − materiałów wybuchowych. II. Metody techniczne pośredniej ochrony przeciwpowodziowej – uzupełniające i wspomagające metody ochrony bezpośredniej. Można tu zaliczyć: − przystosowanie do powodzi konstrukcji mostów i dróg dojazdowych (możliwie wysoki poziom mostu, duże światło, odsuwanie przyczółków od brzegu rzeki, obniżenie poziomu dróg dojazdowych w dolinie); − przebudowę, uszczelnienie fundamentów i ścian (budowa specjalnych przesłon, osłon), zmianę funkcji obiektów mieszkalnych zagrożonych powodzią (funkcji poszczególnych kondygnacji); − dostosowanie konstrukcji sieci kanalizacyjnych do ewentualnego zalewu (możliwość odcięcia sieci kanalizacyjnej od instalacji wewnątrz budynku); − przygotowanie elementów technicznych związanych z akcją przeciwpowodziową (lokalizacja i budowa magazynów, przygotowanie rezerwowych złóż gruntu, worków, folii, włókniny, narzędzi itp.). III. Półtechniczne metody ochrony przeciwpowodziowej – wykorzystywanie naturalnych możliwości retencyjnych zlewni w wyniku zastosowania wybranych zabiegów technicznych lub podjęcia decyzji planistycznych (organizacyjnych). Podejmowane zabiegi mają na celu zwiększenie retencji dorzecza (zlewni) i opóźnienie spływu powierzchniowego, ograniczanie odpływu z cieków, rzek, rowów, jezior, szczególnie w górnych i wododziałowych częściach zlewni, w których nie ma zagrożenia powodziowego. Mają one związek z działaniami w sferze gospodarki rolnej, gospodarki leśnej oraz melioracji w połączeniu z gospodarką komunalną, wpływając nie tylko na ochronę przeciwpowodziową, ale też ochronę przed erozją oraz kształtowanie wielkości i struktury zasobów wody w zlewni. Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie... 215 • Działania w sferze gospodarki rolnej obejmują: − zabiegi agrotechniczne, − głęboką orkę, − orkę w poprzek stoków, − zwiększenie udziału próchnicy (nawożenie organiczne, przyorywanie resztek żniwnych, wapnowanie), − zwiększenie udziału użytków zielonych i pastwisk w rejonach podatnych na erozję. • Działania w zakresie gospodarki leśnej to: − zalesienia (dolesienia), − ograniczanie powierzchni zrębów, − ograniczanie zrębów w dolinach cieków, − unikanie tworzenia rynien erozyjnych w trakcie transportu drewna, − ograniczanie przebiegu dróg wzdłuż stoków, − regulowanie odpływu z cieków na terenach leśnych. • Działania w dziedzinie melioracji i gospodarki komunalnej: − regulowanie odpływu z systemów melioracyjnych, − tworzenie mikrozbiorników i małych zbiorników wodnych, − renaturyzacja oczek wodnych, torfowisk, terenów zabagnionych w zlewni i dolinach cieków, − tworzenie zadrzewień śródpolnych, − szersze wykorzystywanie biologicznej zabudowy cieków, − retencjonowanie i hamowanie odpływu z terenów uszczelnionych (dróg, placów, parkingów, dachów itp.). Wykonując określone działania w ramach systemu ochrony przeciwpowodziowej, należy pamiętać, że nie zawsze są one obojętne dla środowiska przyrodniczego, przede wszystkim stanu ekologicznego wód. Wpływ ten powinien być jak najmniejszy i wynikać ze świadomej analizy kilku wariantowych rozwiązań. Jest to związane z wdrożeniem w Polsce Ramowej Dyrektywy Wodnej [2003] – podstawowego dokumentu określającego zasady gospodarki wodnej w Unii Europejskiej. Głównym celem dyrektywy jest stworzenie podstaw do ochrony wód powierzchniowych i podziemnych, między innymi po to, aby unikać dalszego pogarszania się stanu ekosystemów wodnych i zależnych od nich ekosystemów lądowych oraz obszarów wilgotnych, a także dążyć do łagodzenia oddziaływania powodzi [ROTKO, 2003]. 216 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 6 z. 1 (16) WNIOSKI 1. Powodzie mają charakter losowy i istnieje możliwość wystąpienia w przyszłości stanów wody przekraczających dotychczasowe wartości maksymalne oraz powstania szkód powodziowych niezależnie od zabezpieczeń. 2. Stopień i zakres zastosowania poszczególnych metod ochrony przeciwpowodziowej (półtechnicznych, technicznych) zależą od charakteru rejonu chronionego – stosowanie metod półtechnicznych na obszarach znacznie zabudowanych ma ograniczony zasięg, a metod technicznych na terenach rolniczych nie zawsze jest w pełni celowe. 3. Planując wszelkie działania ochrony przeciwpowodziowej, szczególnie w zakresie przestrzennego zagospodarowania dolin rzecznych, należy mieć na uwadze możliwie jak największe ograniczenie ich wpływu na zasoby środowiska, zgodnie z realizacją celów Ramowej Dyrektywy Wodnej. 4. Ważne znaczenie w procesie przygotowania do ewentualnych powodzi oraz w ograniczeniu ewentualnych ich skutków mają działania organizacyjno-prawne. 5. Doświadczenia ostatnich powodzi z 1997 i 2001 r. w Polsce wpłynęły na intensyfikację działań w zakresie poprawy osłony hydrometeorologicznej, prognozowania, organizacji służb państwowych odpowiedzialnych za zapobieganie, bezpośrednią ochronę podczas powodzi i usuwanie jej skutków, wprowadzania zmian w uregulowaniach prawnych dotyczących klęsk żywiołowych, w tym powodzi, oraz ustalania stref zagrożenia powodziowego. LITERATURA AMBROŻEWSKI Z., 2001. Stan techniczny małych obiektów piętrzących wodę na tle katastrofy zapory w Górowie Iławeckim. Gosp. Wod. nr 11 s. 472–476. BYCZKOWSKI A., 2005. W sprawie definicji powodzi. Prz. Geofiz. z. 1–2 s. 73–76. CIEPIELOWSKI A., 1999. Podstawy gospodarowania wodą. Warszawa: Wydaw. SGGW ss. 326. DWORAK T., GÖRLACH B., 2005. Flood pisk management in Europe – the development of a common EU policy. Int. J. River Basin Manag. vol. 3 no 2 s. 97–103. EGLER R., 2003. System ochrony przeciwpowodziowej kraju. Cz. 1. Gosp. Wod. nr 4 s. 143–148; Cz. 2. Gosp. Wod. nr 5 s. 189–197. KRAKOWSKI W., NIEDBAŁA J., 1997. Efekty redukcji fali powodziowej przez ZZW Czorsztyn– –Niedzica i Sromowce Wyżne. Forum Nauk.-Tech. – Powódź 1997. Ustroń 10–12 września. Warszawa: Wydaw. IMGW s. 313–324. LAMBOR J., 1962. Metody prognoz hydrologicznych. Warszawa: WKiŁ ss. 86. Language of pisk. Project definitions, 2005: http:\\www.floodsite.net. MAJEWSKI W., 2004. Światowy Dzień Wody 2004. W: Woda i kataklizmy. Materiały z posiedzenia Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, Warszawa 29 III 2004. Gdańsk: Wydaw. KDW PAN s. 10– –18. MIARKIEWICZ M., SASIN M., 2005. Rola i zadania osłony hydrologiczno-meteorologicznej i narzędzi ją wspomagających w przeciwdziałaniu skutkom zagrożeń naturalnych. W: Hydrotechnika Z. Kowalewski: Powodzie w Polsce – rodzaje, występowanie... 217 VII’2005. Sympozjum ogólnokrajowe, Ustroń 17–19 maja 2005. Katowice: Śląska Rada NOT FSNT s. 55–64. MIKULSKI Z., 1997. Powódź jako odwieczna klęska żywiołowa. Gosp. Wod. nr 11 s. 364–370. MIODUSZEWSKI W., 1998. Woda jako czynnik zagrożenia w krajobrazie rolniczym. W: Zagrożenia klęskami żywiołowymi. Red. B. Więzik, M. Maciejewski. Mater. Konf. Bielsko-Biała 14–16 października. Kraków: Wydaw. Nauk. DWN s. 33–42. Ochrona przed powodzią, 1992. Pr. zbior. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 262. Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) i metody wspomagania jej wdrażania wynikające ze Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), 2003. Tłumaczenie dokumentu roboczego Unii Europejskiej (DG ENV.B.1/BB D, 2002). Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 27. ROTKO J., 2003. Zgodność ustawy „Prawo wodne” z Ramową Dyrektywą Wodną. Gosp. Wod. nr 7 s. 272–277. STACHÝ J., BOGDANOWICZ E., 1997. Przyczyny i przebieg powodzi w lipcu 1997 r. Gosp. Wod. nr 11 s. 344–350. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. „Prawo wodne”. Dz. U. 2001 nr 115 poz. 1229. ŻELAZIŃSKI J., 2005. Ogólne wiadomości o wezbraniach i powodziach. Szkolenie – przyjazna środowisku strategia ochrony przed powodzią. Warszawa: IMGW: http:\\ www.tnz.most.org.pl /pow/imgw_w2.htm. Zbigniew KOWALEWSKI FLOODS IN POLAND – TYPES, OCCURRENCE AND FLOOD CONTROL SYSTEM Key words: flood, flood control system, water management Summary The notions of flood and high water are defined in the paper and classification of basic types of floods in Poland is provided together with periods of their occurrence. The examples of different floods which took place in the country in the years 1979–2000 are given. The flood control system is described as a network of institutions responsible for flood control activities and as a set of selected methods and measures related directly to the flood control. Recenzenci: doc. dr hab. Leszek Łabędzki dr inż. Leonard Szczygielski Praca wpłynęła do Redakcji 24.10.2005 r. Tabela 1. Podstawowe rodzaje i typy powodzi oraz terminy ich występowania Table 1. Basic classification of floods and terms of their occurrence Typy powodzi i terminy ich występowania Types of floods and terms of their occurrence półrocze hydrologiczne zimowe półrocze hydrologiczne letnie winter half-year summer half-year Rodzaje powodzi Origin of floods miesiące months XI Morskie Sea XII I II III IV V VI VII sztormowe storm VIII IX X sztormowe storm opadowe rainfall Lądowe Inland roztopowe snowmelt zatorowe ice jam sztormowo-opadowe storm-rainfall Mieszane Mixed sztormowo-roztopowe storm-snowmelt sztormowo-zatorowe storm-ice jam sztormowo-opadowe storm-rainfall Ministerstwo Środowiska Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeń wodnych Regionalne zarządy gospodarki wodnej Ośrodki koordynacyjno-informacyjne osłony przeciwpowodziowej Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej Wojewódzkie zespoły reagowania kryzysowego Kancelaria Prezesa Rady Ministrów Obrona Cywilna Kraju Powiatowe zespoły reagowania kryzysowego Biuro ds. Usuwania Skutków Powodzi Gminne zespoły reagowania kryzysowego Instytut Geologiczny Policja Wojewodowie Starostowie Wójtowie Burmistrzowie, prezydenci miast Siły zbrojne Samorządy wojewódzkie Samorządy powiatów Samorządy gmin Straż pożarna Rys. 1. Urzędy, instytucje i służby związane z systemem ochrony przeciwpowodziowej Ministry of Environment National Board of Water Management Ministry of Agriculture and Rural Development Provincial boards of reclamation and water facilities Regional boards of water management Ministry of Internal Affairs National Centre for Rescue Coordination of the State Fire Department Headquarters Government Crisis Group Provincial crisis groups Coordination and information centers for anti-flood protection Prime Minister’s Office Civil Defense County crisis groups Bureau of Flood Mitigation Institute of Meteorology and Water Management Commune crisis groups Geological Institute Police Voivods Starosts Commune chiefs Mayors Army Provincial authorities County authories Commune authorities Fire departments Fig. 1. Offices, institutions and services responsible for the flood control system