Zestawienie programów finansujących mobilność

Zestawienie programów finansujących mobilność
międzynarodową pracowników sektora kultury w
Polsce
Komentarz ekspercki wykonany na zamówienie Narodowego Centrum kultury
Kamila Lewandowska
Mobilność w rozumieniu Komisji Europejskiej i Europejskiego Roku Mobilności
Pracowników 2006 łączy w sobie dwa wymiary tego samego zjawiska. Po pierwsze,
zakłada mobilność zawodową, która wg raportu Job Mobility in the European Union:
Optimising its social and economic benefits1 może polegać na zmianie miejsca pracy (jobto-job mobility), zmianie kompetencji zawodowych (occupational mobility) lub zmianie
statusu zatrudnienia (employment mobility), czyli np. przejściu ze statusu z bezrobotnego
na pracujący lub zmianie rodzaju umowy. Po drugie – mobilność, która stała się jednym z
priorytetów polityki Unii Europejskiej, zakłada przemieszczanie się terytorialne między
krajami zjednoczonej Europy. W tym znaczeniu mobilność jest zmianą miejsca pobytu.
Celem polityki europejskiej jest wspieranie nie tyle masowych ruchów migracyjnych, co
poszukiwania przez pracowników lepszych perspektyw zawodowych w celu rozwoju
indywidualnego i podwyższenia kompetencji zawodowych. Czynnik poprawy warunków
życiowych jest oczywiście jednym z elementów mobilności, jednak praca za granicą ma
być przede wszystkim szansą do lepszego wykorzystania umiejętności i potencjału,
poszerzenia perspektyw zawodowych oraz nawiązywania kontaktów i kooperacji.
1
Job Mobility in the European Union: Optimizing its Social and Economic Benefits, Danish Technological
Institute, Centre for Policy and Business Analysis, kwiecien 2008, dostępny:
http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=113&langId=en&newsId=386&furtherNews=yes
Kontekst polityczny
Od czasu ustanowienia Wspólnot Europejskich (1957), czyli organizacji będących
podstawą integracji europejskiej, mobilność terytorialna pracowników zaczęła pełnić
ważną rolę w politycznym dyskursie Unii Europejskiej. Potrzeba wzrostu mobilności
zawodowej między krajami Unii Europejskiej pojawia się jako jedno z założeń Strategii
Lizbońskiej2. W tym dokumencie mobilność uznana została za nieodłączny element
integracji europejskiej w celu podniesienia konkurencyjności europejskiej gospodarki i
gwarancji wysokiego stopnia zatrudnienia. Celem podwyższania stopnia mobilności jest
stworzenie warunków dla zrównoważonego wzrostu ekonomicznego oraz rozwoju
gospodarki dynamicznej i opartej na wiedzy.
Fundamentem mobilności geograficznej w zjednoczonej Europie jest prawo do
swobodnego przemieszczania się. Wspieranie mobilności pracowników jest elementem
jednego z fundamentalnych założeń Unii Europejskiej – prawa do przepływu osób, czyli
podróżowania, osiedlania się i pracy w dowolnym kraju UE i EOG. Prawo to wynika z
podpisanego w 1957 roku Traktatu Rzymskiego, ustanawiającego Europejską Wspólnotę
Gospodarczą. Możliwość nieograniczonej mobilności stała się jednym z głównych
przywilejów mieszkańców Unii Europejskiej i tak jest przez nich postrzegana.
W 2002 roku Komisja Europejska przyjęła Plan działań na rzecz umiejętności i
mobilności,3 Komisja podjęła działania w celu promowania mobilności oraz ułatwiania
swobodnego przepływu pracowników. Ujednolicono sposób uznawania kwalifikacji za
pomocą systemu Europass, który zapewnia jednolite kryteria transferu umiejętności.
Poprawiono jakość przepływu informacji na temat ofert pracy, m.in. poprzez utworzenie
portalu
Twoja
Europa
(http://www.twojaeuropa.pl/)
dostarczającego
informacji
pracownikom oraz EURES (http://www.eures.praca.gov.pl/) oferującemu dostęp do ofert
pracy w publicznych służbach zatrudnienia.
Ubezpieczenia
Zdrowotnego,
umożliwiającą
Wprowadzono Europejską Kartę
korzystanie
ze
służby
zdrowotnej
obywatelom UE podczas pobytu za granicą w krajach Unii Europejskiej, krajach
Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EEA) i Szwajcarii. Podpisano również
2
3
Strategia Lizbońska, dostępna:
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/00100-r1.en0.htm
Plan działań na rzecz umiejętności i mobilności, 2002, dostępny:
http://europa.eu/legislation_summaries/internal_market/living_and_working_in_the_internal_market/c11056
_pl.htm
Europejską Kartę na Rzecz Jakości Mobilności w celu polepszenia warunków pobytów
zagranicznych Europejskich pracowników, studentów i uczniów, m.in. poprzez lepszy
dostęp do informacji, pomoc i opiekę w zakresie procesów mobilnościowych zarówno po
stronie kraju osoby wyjeżdżającej, jak i kraju docelowego.
W celu promowania mobilności oraz poszerzania świadomości o szansach, jakie w jej
zakresie daje integracja europejska, Komisja Europejska ogłosiła rok 2006 Europejskim
Rokiem Mobilności Pracowników. Priorytetami tego działania było informowanie
pracowników o ich prawach i możliwościach oraz wsparciu na działania związane z
mobilnością. Komisja Europejska podkreślała także potrzebę wzrostu mobilności
międzynarodowej pracowników w kontekście osobistego rozwoju
i poprawy
kompetencji zawodowych. Ponadto mówiono o wpływie mobilności na gospodarkę
europejską w zakresie lepszego rozlokowania pracowników oraz dostosowanego do
sytuacji rynków krajowych rozłożenia siły roboczej.
W ramach krajów Unii Europejskiej można zauważyć powszechną zgodę co do uznania
mobilności pracowników za elementarny czynnik integracji i wzrostu gospodarczego.
Zauważa się wpływ mobilności międzynarodowej na lepszą zdolność adaptacji
pracowników, co stawi ważny atut w czasach powszechnej globalizacji i dynamicznego
rozwoju technologicznego. Zdobywanie doświadczeń zawodowych za granicą zapewnia
pracownikom wzrost ich kompetencji, a także prowadzi do zawiązywania się sieci
kontaktów i lepszego przepływu informacji. Prowadzi także do zdobywania lepszych
perspektyw zawodowych i podwyższania własnej konkurencyjności na rynku pracy.
Mobilność w sektorze kultury
W celu zidentyfikowania sytuacji mobilności artystów i profesjonalistów sektora kultury
oraz rozpoznania i opisania programów wspierających mobilność w Europie Instytut
ERICarts przeprowadził badanie: Mobility Matters. Programmes and schemes to support
the Mobility of Artists and cultural professionals4. Raport z tego badania został
opublikowany w 2008 roku i jest najobszerniejszym dokumentem opisującym temat
4
Mobility Matters. ERICarts Institute Study, październik 2008, http://www.mobilitymatters.eu/web/files/14/en/Final_Report_-_Mobility_Matters___ERICarts.pdf
mobilności pracowników sektora kultury w UE. Jako podstawowe działania wskazane w
końcowych rekomendacjach, uznano przede wszystkim stworzenie lepszej infrastruktury
i
usług
związanych
z
udostępnianiem
informacji
dotyczących
mobilności
międzynarodowej pracowników sektora kultury oraz tworzenie programów i możliwości
finansujących przemieszczanie się w celach zawodowych.
Według raportu Mobility Matters, mobilność to integralny element rozwoju kariery
zawodowej. W raporcie tym mobilność jest rozumiana jako czasowe, indywidualne i
transgraniczne przemieszczanie się artystów i innych pracowników sektora kultury.
Zaznaczono, że mobilność jako zjawisko dotyczy nie tylko inicjatyw indywidualnych, ale
również przemieszczania się grup prezentujących określone dzieła lub przewożenie dzieł
sztuki. Jednak na potrzeby zarówno raportu Mobility Matters, jak i niniejszego materiału
przyjęto, że mobilność rozumiana jest jako jednostkowe inicjatywy związane ze zmianą
miejsca pobytu w celach rozwoju zawodowego.
Mobilność, do której nawiązuje się w tym materiale jest ściśle związana z rozwojem
zawodowym pozwalającym na
osiągnięcie
lepszych
perspektyw i
kwalifikacji
zawodowych. Trudno jednoznacznie oddzielić pojęcia mobilności jako czasowych
wyjazdów oraz migracji, jako że dla wielu artystów wyjazd w celu realizacji konkretnego
projektu twórczego często kończy się dłuższym lub stałym pobytem w takich miejscach
kultury jak Londyn, Paryż, Nowy Jork czy Berlin. A jednak na potrzeby raportu Mobility
Matters mobilność ogranicza się do tymczasowych pobytów zagranicznych
indywidualnych
przedstawicieli
sektora
kultury,
dla
których
mobilność
międzynarodowa jest częścią praktyki zawodowej. „Tymczasowość” owych pobytów
zależy od trybu pracy profesjonalisty, jednak najczęściej chodzi tu o okresy od kilku
tygodni do kilkunastu miesięcy. Niniejszy materiał skupia się na programach
wspierających finansowo tego typu mobilność.
Sieć International Network of Contemporary Performing Artists (IETM) definiuje pojęcie
mobilności jako krótkie (do 1 miesiąca), średniej długości (1-6 miesięcy) lub
długoterminowe (ponad 6 miesięcy) wyjazdy transgraniczne w celach zawodowych.
Biorąc pod uwagę specyfikę pracy w sektorze kultury, takie wyjazdy mogą mieć postać
udziału w międzynarodowych festiwalach, uczestnictwo w spotkaniach sieci i organizacji
zrzeszających, odbywanie rezydencji artystycznych, wyjazd w trasy koncertowe, tournée
itp. oraz podejmowanie czasowej lub stałej pracy. Z kolei w raporcie Artists moving and
learning zauważa się, że dotychczasowe badania dotyczące mobilności w sektorze kultury
skupiały się raczej na problemie migracji, czyli wyjazdów długoterminowych lub na stałe,
gdzie celem było raczej poszukiwanie lepszych warunków życiowych niż wzrost
kompetencji zawodowych oraz pozytywny wpływ mobilności na rozwój jednostki.
Ponadto badania skupiały się bardziej na problemie przepływu osób ujmowanym w
kategoriach masowych, a nie indywidualnych przedstawicieli konkretnej grupy
zawodowej.
Mówiąc o indywidualnych przedstawicielach sektora kultury należy określić zakres tego
sektora. Za definicję najodpowiedniejszą do tej analizy tę zawartą w raporcie The
Economy of Culture in Europe (2006)5. Sektor kultury określony tu został poprzez
rozróżnienie dwóch obszarów:
sektor nie-przemysłowy: związany z wytwarzaniem dóbr nie podlegających
reprodukcji oraz konsumowanych w miejscu ich przebywania (koncert, wystawa).
Chodzi więc o wytwory sztuki: sztuk wizualnych (malarstwo, rzeźba, rękodzieło,
fotografia, antyki), sztuki performatywne (opera, muzyka orkiestrowa, teatr, cyrk)
dziedzictwo kulturowe (muzea, archeologia, biblioteki, archiwa);
sektor przemysłowy: związany z dobrami kultury podlegającymi reprodukcji
masowej i masowemu rozprzestrzenianiu się (m.in. ksiązki, filmy, nagrania
muzyczne). Chodzi tu więc o pojęcie „przemysłów kultury”, obejmujący przemysł
kinematograficzny, gry wideo, przemysł muzyczny, przemysł wydawniczy (w tym
prasa).
Definicja KEA rozróżnia sektor kultury od kreatywnego określając ten drugi jako sektor,
w którym kultura stanowi „kreatywny wkład” do produkcji, taki jak projektowanie
(projektowanie
ubioru,
projektowanie
wnętrz,
projektowanie
przemysłowe),
architektura i reklama. Kreatywność jest w tym rozumieniu elementem procesu produkcji
dóbr nie wchodzących w skład sektora kultury.
5
Economy of Culture in Europe, KEA European Affairs, 2006, dostępny:
http://www.keanet.eu/en/ecoculturepage.html
Na podstawie definicji KEA oraz klasyfikacji zawodów, zgodnie z Międzynarodowym
Systemem Klasyfikacji Zawodów ISCO-88, wykorzystanej w raporcie Instytutu Badań
Strukturalnych, powstał następujący schemat sektora kultury:
SUB-SEKTOR
Sztuki piękne
Sztuki performatywne
Dziedzictwo kulturowe
DZIEDZINA
ZAWÓD
malarstwo, rzeźba, fotografia, Artysta malarz, Plastyk,
rękodzieło, antyki
Pozostali artyści plastycy,
Twórca ludowy, Artysta
rzeźbiarz Rzeźbiarz w
drewnie, Artysta fotografik,
Artysta grafik, Fototechnik,
Fotosista, Fotograf
opera, muzyka orkiestrowa, Aktor scen muzycznych,
teatr, cyrk
Aktor, Tancerz, Pozostali
muzycy, piosenkarze i
tancerze, Instruktor tańca,
Choreograf, Tancerz baletowy,
Reżyser teatralny (dramatu),
Elektromonter urządzeń
oświetlenia teatralnego
Muzyk, Organista, Piosenkarz,
Artysta muzyk
instrumentalista, Artysta
muzyk wokalista, Dyrygent,
Kompozytor, Muzyk reżyser
dźwięku, Pozostali
kompozytorzy, artyści
muzyczni
muzea, archeologia, biblioteki, Muzealnik, Bibliotekoznawca,
archiwa
Kulturoznawca, Bibliotekarz,
Antykwariusz, Konserwator
dzieł sztuki, Animator kultury,
Agent usług artystycznych
Kinematografia
Telewizja i radio
Gry wideo
Muzyka
Nieogranicznone
(dotyczy nie tylko sektora
kultury)
Scenarzysta, Mikser obrazu
Montażysta dźwięku,
Montażysta obrazu, Operator
dźwięku, Operator kamery,
Realizator dźwięku, Realizator
filmu wideo (wideofilmowiec),
Operator sprzętu zdjęciowego
(wózkarz), Oświetlacz
filmowy, Pozostali
fotografowie i operatorzy
urządzeń do rejestracji obrazu
i dźwięku, Kinooperator,
Kaskader filmowy, Pirotechnik
filmowy, Asystent kierownika
produkcji, Kierownik planu,
Sekretarz planu filmowego,
Pozostali asystenci od spraw
organizacji i produkcji
filmowej, Kostiumograf,
Scenograf, Reżyser
telewizyjny, Producent
filmowy, Pozostali producenci,
organizatorzy produkcji
filmowej i pokrewni
Aktor, Asystent reżysera
filmowego, Kierownik
produkcji filmowej i
telewizyjnej, Operator obrazu,
Realizator programu
telewizyjnego, Reżyser
filmowy
Realizator oświetlenia,
Technik urządzeń
audiowizualnych, Asystent
operatora obrazu, Asystent
techniczny realizatora
dźwięku, Asystent techniczny
realizatora programu,
Kaskader filmowy –
koordynator
Nieogranicznone (dotyczy nie
tylko sektora
kultury)
nagrania, przemysł muzyczny Mikser dźwięku, Realizator
rekonstrukcji dźwięku,
Imitator efektów
dźwiękowych, Technik
dźwięku, Muzyk, Organista,
Piosenkarz, Artysta muzyk
Książki i prasa
instrumentalista, Artysta
muzyk wokalista, Dyrygent,
Kompozytor, Muzyk reżyser
dźwięku, Pozostali
kompozytorzy, artyści
muzyczni,
Imitator efektów
dźwiękowych, Fotograf w
drukarni filmowej
Nieogranicznone (dotyczy nie Krytyk artystyczny, Pisarz,
tylko sektora
Pozostali literaci,
kultury)
dziennikarze, Edytor
materiałów źródłowych,
Fotoedytor, Redaktor
wydawniczy, Technik poligraf,
Operator skanerów
formowych, Pozostali
fotografowie poligraficzni,
Introligator galanteryjny,
Introligator poligraficzny,
Pozostali introligatorzy,
Fotograf poligraficzny
Źródło: Opracowanie własne
Na potrzeby niniejszego materiału definicja KEA została uznana za najbardziej
adekwatną, a jednak w podejściu tym perspektywa mająca na uwadze tylko produkt
końcowy nie uwzględnia całego obszaru działalności w sektorze kultury nie związanego z
bezpośrednim wytwarzaniem dóbr i z działalnością interdyscyplinarną. Mowa tu np. o
sferze edukacji kulturalnej, menedżerach kultury, badaczach kultury. Problem ten nie jest
tak dotkliwy, jeżeli zawody te można jednoznacznie przypisać konkretnym sub-sektorom,
np. menadżer kultury zajmujący się teatrem będzie podlegał sub-sektorowi sztuk
performatywnych. Natomiast już w przypadku badaczy kultury, obejmujących swą
działalnością najczęściej w wymiarze przekrojowym lub animatorów kultury
funkcjonujących w obszarze interdyscyplinarnym jednoznaczne przypisanie do
konkretnych grup nie jest możliwe. Dlatego w niniejszym materiale, gdy mowa o
pracownikach sektora kultury, bierze się pod uwagę również te zawody.
Kontekst polityczny
Mobilność przedstawicieli sektora kultury jest jednym z priorytetów polityki kulturalnej
Unii Europejskiej. Temat ten jest aktywnie podejmowany od 2000 roku, kiedy to
mobilność międzynarodowa stała się jednym z priorytetów Programu Kultura 6. Następnie
mobilność pracowników uznana została za jeden z trzech głównych celów Programu
Kultura na okres 2007-2013, jako czynnik sprzyjający przenikaniu się kultur
Europejskich i aktywnemu przemieszczaniu się Europejczyków.
W 2007 roku Komisja Europejska przyjęła Europejską agendę kultury7. Agenda, jako
pierwsza kompletna regulacja na poziomie europejskim dotycząca kultury, bazuje na
trzech priorytetach: różnorodności kulturowej i dialogu międzykulturowym, kulturze jako
katalizatorze kreatywności oraz kluczowej roli kultury w stosunkach międzynarodowych.
Mobilność jest tu nie tyle jednym z celów, co integralnym elementem priorytetów takich
jak współpraca i kooperacja międzynarodowa oraz stosunki międzynarodowe. Przyjęty w
wyniku założeń Agendy Plan prac w dziedzinie kultury 2011-20148 określa działania które
należy podjąć w sektorze kultury. Jednym z sześciu priorytetów tego planu jest wskazanie
i likwidacja barier w zakresie programów wspierających mobilność artystów i
profesjonalistów sektora kultury. Powołana do tego celu grupa robocza ma dokonać
identyfikacji tych programów oraz uwydatnić dobre praktyki w tym zakresie.
Parlament Europejski w 2007 roku ustalił budżet na poziomie 1,5 miliona euro na
dwuletnie projekty pilotażowe związane z pobudzaniem mobilności w sektorze kultury. W
ramach grantów rozpoczęto trzy główne działania. Po pierwsze zrealizowano analizę
ośrodków i struktur rozpowszechniających informacje o procedurach prawnych i
administracyjnych
oraz
możliwościach
związanych
z
finansowaniem
działań
zakładających mobilność w sektorze kultury. Po drugie przyznano środki czterem
projektom pilotażowym zakładającym stworzenie sieci z istniejących ośrodków
zajmujących się rozpowszechnianiem informacji dotyczącej mobilności. W rezultacie
powstały cztery sieci zakładające różne cele:
e.mobility – internetowa platforma współpracy międzynarodowej artystów;
SPACE – platforma pobudzania współpracy w dziedzinie sztuk performatywnych;
6
7
8
Program Kultura, dostępny: http://ec.europa.eu/culture/our-programmes-and-actions/culture-programme(2007-2013)_en.htm
Komunikat dotyczący Europejskiej agendy kultury w dobie globalizacji świata, Komisja Wspólnot
Europejskich, Bruksela 2007, dostępny: http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2007:0242:FIN:PL:PDF
Work Plan for Culture 2011-2013, dostępny: http://europa.eu/legislation_summaries/culture/cu0007_en.htm
PRACTICS – sieć ośrodków udostępniających informacje związane z regulacjami
prawnymi i administracyjnymi związanymi z mobilnością, programami i
inicjatywami wpierającymi mobilność;
Changing Room – projekt badawczy poświęcony mobilności pracowników sektora
kultury nie będących artystami. Projekt zakładał wymiany profesjonalistów
sektora kultury - członków Trans Europe Halles (europejska sieć niezależnych
centrów artystycznych).
Celem programów była wymiana informacji i doświadczeń między istniejącymi
jednostkami zajmującymi się mobilnością w sektorze kultury.
Trzecim działaniem było wspieranie mobilności artystów poprzez finansowanie
projektów, które miały na celu wzmocnienie i rozwój sieci rezydencji artystycznych oraz
innych struktur zakładających wymiany artystów i innych profesjonalistów sektora
kultury. W jego ramach sfinansowany został, między innymi, projekt Centrum Sztuki
Współczesnej Zamek Ujazdowski Re-toolong residencies.
Rola sektora kultury w relacjach międzynarodowych krajów europejskich została
wskazana przez UNESCO. Konwencja w sprawie ochrony i promowania różnorodności
form wyrazu kulturowego9 zawiera dwie kwestie związane z mobilnością i wymianą
kulturową, czyli Współpracę na rzecz rozwoju (Artykuł 14) oraz Preferencyjne traktowanie
krajów rozwijających się (Artykuł 16), zakładające wymiany kulturalne z krajami
rozwijającymi się oraz wymiany artystów i innych profesjonalistów sektora kultury.
Zarówno Europejska Agenda for Culture, jak i Konwencja UNESCO rozpoznają kluczową
rolę mobilności i wymiany kulturalnej.
Według raportu Artists moving and learning10 zrealizowanego na zlecenie Komisji
Europejskiej, sektor kultury w Europie jest coraz bardziej mobilny. O ile mobilność
właściwie zawsze była integralnym elementem wielu zawodów artystycznych, o tyle
obecnie potrzeba podróżowania i zdobywania doświadczenia w innym otoczeniu
kulturowym staje się potrzebą także pracowników nie-artystycznych. Wynika to z jednej
9
10
Konwencja w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, UNESCO, 2005,
dostępna: http://www.unesco.pl/kultura/roznorodnosc-kulturowa/
Artists moving and learning, PACTE-CNRS, DEUSTO, październik 2010 http://www.encatc.org/movingand-learning/files/AML%20European_Report.pdf
strony z chęci zdobycia doświadczenia zawodowego, z drugiej – z rosnącej ilości sieci i
organizacji zrzeszających europejskie instytucje kultury, takich jak On-the-move
(http://on-the-move.org/
),
Culture
Action
Europe
(http://www.cultureactioneurope.org/), European Expert Network On Culture (EENC),
European League of Institutes of the Ars (http://www.elia-artschools.org/), International
Federation of Arts Councils and Culture Agencies IFACCA (http://www.ifacca.org/) i wiele
innych. Jeśli chodzi o wymiany tak artystów, jak innych profesjonalistów sektora kultury,
odbywają się one także w ramach sieci na poziomie regionalnym i miejskim. Celem tego
typu organizacji jest przede wszystkim przepływ wiedzy i doświadczeń w ramach
rozwoju kulturowego. Największa europejska sieć tego typu, EUROCITIES, zrzesza
władze ponad 130 miast z ponad 30 krajów europejskich, promując wspólne partnerstwa
i kooperacje. Największe stowarzyszenie skupiające władze lokalne, United Cities and
Local Governments (UCLG) jest wydawcą Agendę 21 dla Kultury11, dokumentu
przyjmowanego przez samorządy lokalne na całym świecie w celu, m.in. różnorodności
kulturowej i ochrony praw człowieka. Agenda podkreśla wagę mobilności oraz
programów ją wspierających w celu dyfuzji kultur, wymian i koprodukcji, które
przyczyniają się do wielokulturowości i innowacji.
Uznanie mobilności za warunek przenikania się kultury i integracji międzynarodowej
pociąga za sobą rozpoznanie barier i potrzeb w zakresie mobilności. Powstało kilka
ważnych dokumentów wskazujących podstawowe braki w tym zakresie. W lipcu 2010
Grupa Robocza ds. Poprawy Warunków Mobilności Artystów i Profesjonalistów w
Sektorze Kultury stworzyła listę rekomendacji12 zarówno dla rządów krajów UE oraz
Komisji Europejskiej. Wśród pięciu podstawowych założeń tego raportu pojawiło się
tworzenie programów wspierających mobilność, przy czym podkreślono tu wagę
stworzenia odrębnego budżetu na wsparcie działań mobilnościowych mniejszych
organizacji kultury (nieinstytucjonalnych, niepublicznych) oraz indywidualnych artystów.
Jednym z zaleceń jest również inicjowanie na poziomie krajowym i europejskim działań
związanych z finansowaniem sieci i współpracy przedstawicieli sektora kultury w
Europie Południowej i Wschodniej. Europejska sieć On-the-move wydała obszerny
przewodnik mający formę zastawienia programów finansowania międzynarodowej
11
12
Agenda 21 dla Kultury, dostępna: http://agenda21culture.net/
Improving the conditons to support the mobility of artists and culture professionals, czerwiec 2010, dostępny:
http://ec.europa.eu/culture/our-policy-development/doc1569_en.htm
mobilności artystów i profesjonalistów sektora kultury w Europie13 (programy
inicjowane przez instytucje publiczne i organizacje z 35 krajów europejskich).
Polskie programy wspierające mobilność
W niniejszym materiale przeanalizowano programy, których rola polega na finansowaniu
międzynarodowej mobilności pracowników sektora kultury w Polsce. Zweryfikowano,
jakie możliwości związane z mobilnością zapewniają dziś polskie źródła finansowania –
zarówno publiczne, jak i prywatne. Należy podkreślić, iż zdecydowano się uwzględnić
wyłącznie o programach, których organizatorami są polskie instytucje państwowe i
publiczne, polskie organizacje pozarządowe i prywatne, instytucje publiczne lub
prywatne, których funkcjonowanie opiera się na bilateralnej współpracy Polski i państwa
obcego (np. polsko-amerykańska Fundacja Kościuszki, instytuty kultury państw obcych w
Polsce) oraz grupy państw lub porozumienia państw regionów, do których należy Polska
(np. Grupa Wyszehradzka).
Zidentyfikowano 24 programy, które są finansowane lub bezpośrednio finansowane ze
źródeł polskich (publicznych, prywatnych) albo wynikają z bilateralnej współpracy
państwa polskiego z państwem obcym. Taki dobór programów umożliwia identyfikację
możliwości, jakie polski sektor publiczny i prywatny zapewnia w kierunku zwiększenia
mobilności. Analiza programów pozwala na wskazanie tendencji i warunków, które
wpływają na wyjazdy polskich przedstawicieli sektora kultury za granicę.
Ograniczenia analizy
Analiza uwzględnia jedynie programy organizowane przez polskie organizacje i
instytucje
finansujące
mobilność
zagraniczną.
W
zakresie
wyjazdów
polskich
przedstawicieli sektora kultury został jednak pominięty cały obszar programów, których
inicjatorami są instytucje zagraniczne.
Zestawienie programów nie jest listą zamkniętą. Uznano jednak, iż na podstawie
wskazanych 24 programów można wyróżnić podstawowe tendencje w zakresie
wyjazdów zagranicznych.
13
Guide for funding opportunities for the international mobility of artists and culture professionals in Europe,
PRCTICS, On-the-move, wrzesień 2011, dostępny: http://on-themove.org/files/Guide%20funding%20for%20mobility.pdf
Niniejszy materiał analizuje inicjatywy będące cyklicznymi formami finansowego
wspierania mobilności. Nieuwzględniony został natomiast cały obszar projektów i
działań niecyklicznych w tym zakresie. Działania te mają charakter oddolny
(podejmowane są najczęściej przez organizacje pozarządowe) i kończą się w określonym
terminie (często to inicjatywy dwuletnie). Przykładami tego typu inicjatyw są:
Re-tooling residencies – dwuipółletni projekt Centrum Sztuki Współczesnej
polegający
na
pobytach
wizytacyjnych
w
zagranicznych
rezydencjach
przedstawicieli środowisk artystycznych zainteresowanych stworzeniem własnej
rezydencji;
Art-in-Residence – dwuletni projekt Centrum Sztuki Wro, w ramach którego doszło
do wymiany artystycznej regionów Dolnego Śląska i Alzacji;
Mindware – dwuletni program rezydencyjny w ramach Warsztatów Kultury – filii
Centrum Kultury w Lublinie w zakresie sztuki związanej z nowymi technologiami.
Na terenie Polski istnieją również organizacje działające na zasadzie rezydencji
artystycznych, jednak nie przyznające finansowania na pobyty twórcze. Oznacza to, że
artysta pragnący spędzić czas w rezydencji sam musi uzyskać finansowanie. Taki model
rezydencji jest powszechny na świecie, a jednak istniejące mechanizmy finansowania
mobilności przez rządy krajów (zwłaszcza Europy Północnej i Zachodniej) umożliwiają
artystom odbycie rezydencji zagranicznej bez wkładu finansowego ze strony tej
rezydencji.
Niektóre rezydencje artystyczne, które nie posiadają własnych funduszy na przyjmowanie
artystów współpracują z zagranicznymi instytucjami organizującymi programy
wpierające mobilność. Przykładem jest gdański Instytut Sztuki Wyspa, który zapewnia
pobyty twórcom wyselekcjonowanym przez organizacje zagraniczne finansujące te
pobyty: Pro Helvetia (Szwajcaria), Espace Croise (Francja), IASPIS (Szwecja), ArtsLink
(sieć organizacji wspierająca artystyczną współpracę międzynarodową), 18thStreet Arts
Complex (USA - Kalifornia). Podobną organizacją jest Galeria Kronika w Bytomiu, która
współpracuje przede wszystkim z Fundacją Pro Helvetia. W tym przypadku organizacje
przyjmujące zapewniają przestrzeń do pracy, opiekę artystyczną oraz zakwaterowanie,
koszty ponoszone są jednak przez jedną z ww. instytucji.
Analiza nie obejmuje sfery nieoficjalnych wyjazdów artystów, twórców i innych
profesjonalistów, którzy aktywność w zakresie mobilności podejmują „na własną rękę”.
Do takich inicjatyw zaliczyć należy samodzielne wymiany, organizowanie rezydencji
artystycznych w prywatnych domach twórców, amatorskie wystawy itp.
Kogo wspierają programy ?
Sięgając do wskazanej wyżej definicji mobilności, we wspieraniu pobytów zagranicznych
na poziomie europejskim chodzi przede wszystkim o stymulowanie „tymczasowych
pobytów zagranicznych indywidualnych przedstawicieli sektora kultury, dla których
możliwość międzynarodowa jest częścią praktyki zawodowej”14.
Tymczasem wśród wskazanych możliwości finansowania działań związanych z
mobilnością, nie wszystkie spełniają założenia tej definicji. Większość programów
wymieniona w niniejszym opracowaniu dedykowana jest indywidualnym pracownikom
sektora kultury. Jednak beneficjentami aż 10 z nich mogą być samorządowe instytucje
kultury lub organizacje pozarządowe. Programy kierowane do tych podmiotów nie mają
więc na celu wspierania mobilności stricte jednostkowej i indywidualni profesjonaliści
nie mogą ubiegać się o dofinansowanie.
Znaczna większość programów kierowana jest do „młodych” artystów i profesjonalistów
z sektora kultury. Limit wieku to najczęściej ok. 35 lat. Ta wyraźna dysproporcja na
korzyść młodszych twórców wyklucza możliwość korzystania z dofinansowań osobom po
40 roku życia. Limit ten obowiązuje przede wszystkim w programach instytucji
publicznych.
W większości przypadków wykształcenie wyższe nie jest wymagane. Wyjątek stanowią
programy dofinansowujące wyjazdy na studia lub staże podyplomowe. W przypadku
stypendiów na projekty badawcze aplikujący (w większości przypadków) musi być
doktorantem lub mieć tytuł doktora. A jednak, nawiązując do kategorii wieku, programy
obejmują głównie młodych badaczy (np. do 4 lub 6 lat od daty obrony).
14
Por. str. 2
Ważnym
natomiast
wymogiem
jest
posiadanie
znaczącego
dorobku
artystycznego/twórczego. Niekiedy kryterium to jest dokładnie określone, np. w ramach
programu mogą aplikować tylko autorzy co najmniej jednej publikacji książkowej. Często
też wymagane są listy rekomendacyjne od instytucji kultury lub wybitnych twórców,
intelektualistów związanych z dziedziną, w której działa Wnioskujący.
Zakres dziedzin sztuki i branż objętych przez programy zależy w dużej mierze od profilu
działalności organizacji finansującej. Największym spektrum charakteryzują się
programy instytucji publicznych, w ramach których można ubiegać się o środki na
działania w ramach wielu dziedzin.
Aplikujący w ramach programów wyjazdowych muszą wykazać się znajomością języka
angielskiego lub (w większości przypadków tych programów, gdzie zostało to określone)
powinni dobrze władać się językiem/językami kraju docelowego.
Wymagania programów
Istotnym warunkiem uczestnictwa w programach wspierających mobilność jest to,
jakiego typu działalność może być w ramach tych programów finansowana. Kryteria
obejmujące wnioskodawcę są najczęściej ściśle określone co do miejsca wyjazdu oraz
realizowanego projektu. W ramach niewielu programów wsparcie działań obejmuje
szeroki zakres celowy. Do tego typu dotacji zalicza się program Młoda Polska Narodowego
Centrum Kultury lub programy Instytutu Adama Mickiewicza, choć stawiają one warunek
promowania kultury polskiej za granicą. Tymczasem większość programów zakłada
realizację konkretnych projektów, ze wskazaniem kraju oraz czasem nawet partnera
projektu. Przykładami takich inicjatyw są: dofinansowanie w zakresie rozwoju projektów
filmowych (Narodowy Instytut Sztuki Filmowej), podróże studyjne dla polskich i
niemieckich dziennikarzy (Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej).
Pewnego rodzaju dowolność w zakresie wyboru miejsca i rodzaju realizowanego zadania
dają wnioskodawcom programy stypendialne i stażowe. Stypendia te pokrywają
zazwyczaj koszty podróży, pobytu oraz ewentualne koszty kształcenia (studia, kursy) lub
stażu. Od stypendysty nie jest oczekiwane posiadanie środków własnych, o ile wysokość
honorarium jest wystarczająca na pokrycie wszystkich wydatków związanych z pobytem
zagranicznym.
W zakresie programów wyjazdowych można zauważyć generalny podział między
programami które są inicjowane przez instytucje państwowe i publiczne oraz inne
podmioty wspierające mobilność. Te pierwsze charakteryzują się większym zakresem
geograficznym (często nie jest on ograniczony wymaganiami). Natomiast już w
przypadku organizacji pozarządowych, które mają dużo bardziej szczegółowo określony
profil działalności oraz cel programu, zakres geograficzny jest sprecyzowany oraz
ogranicza się do jednego lub kilku krajów.
Jeśli chodzi o geograficzne rozłożenie programów, czyli jakie kraje obejmują oraz w
ramach ilu programów można wyjechać do konkretnego kraju, można zauważyć wyraźne
dysproporcje. W przypadku programów, w których zakres geograficzny jest ograniczony,
najwięcej programów kieruje swoich beneficjentów do krajów Unii Europejskiej i krajów
sąsiednich (Europa Środkowo-Wschodnia). Tymczasem zdecydowany deficyt występuje
w przypadku możliwości wyjazdu poza kraje europejskie. Zidentyfikowano 3 możliwości
wyjazdu do USA. Nieliczne instytucje wspierają wyjazdy do Afryki północnej lub Bliski
Wschód, a już bardzo ograniczone szanse na wyjazd maja twórcy pragnący odbyć pobyt
artystyczny w Ameryce Łacińskiej.
Pewną alternatywę daje program stypendiów zagranicznych Ministerstwa Kultury i
Dziedzictwa Narodowego, z obszerną listą krajów docelowych i dużym zakresem
geograficznym, jednak jest to jedyny program dający tak duże możliwości. Mały zakres
geograficzny jest jednak barierą nie tylko programów w Polsce. Raport Mobility matters
identyfikuje ten problem jako jedną z największych barier w zakresie finansowania
mobilności sektora kultury w państwach europejskich.
Źródła informacji o programach wspierających mobilność
Poszukiwanie programów, w ramach których można uzyskać finansowanie na
indywidualny pobyt twórczy za granicą wiąże się z wyszukiwaniem konkretnych
instytucji które wspierają mobilność międzynarodową. Choć większość informacji o
programach znajduje się na stronach internetowych, dotarcie do nich wymaga uprzedniej
świadomości o oferowanych przez instytucję możliwościach. Nie ma bowiem żadnego
zbiorczego źródła informacji o polskich programach wspierających pobyty za granicą dla
pracowników sektora kultury.
Dostępne w Polsce zbiorcze źródła informacji dotyczą programów organizowanych przez
instytucje zagraniczne. Takim źródłem jest EURODESK (http://www.eurodesk.pl/) oraz
Punkt Kontaktowy ds. Kultury (http://www.program-kultura.eu/), które udostępniają
przede wszystkim informacje o programach Unii Europejskiej wpierających mobilność
międzynarodową artystów i profesjonalistów sektora kultury. Podobnie portale typu
Platforma Kultury (http://www.platformakultury.pl/) są źródłem tego rodzaju informacji.
Jeśli chodzi o wsparcie ze strony instytucji zagranicznych, źródłem wiedzy są przede
wszystkim instytuty językowe, takie jak Instytut Francuski, który upowszechniają
informacje o rezydencjach artystycznych przyjmujących twórców we Francji. Bardzo
aktywne na tym polu są niektóre zagraniczne organizacje non-profit udostępniające
szerokozakresowe informacje o możliwościach odbycia pobytów twórczych. Znakomitym
przykładem
jest
Trans
Artists
(http://www.transartists.org/)
oraz
Res
Artis
(http://www.resartis.org/en/), posiadające kompletną bazę rezydencji artystycznych na
świecie.
Tymczasem na gruncie polskim trudno dostępność informacji wciąż jest barierą na
drodze do międzynarodowego przemieszczania się profesjonalistów sektora kultury.
Przykładem jest Centrum Sztuki Współczesnej, które pomaga polskim artystom w
wyjazdach zagranicznych, ale w ramach tej działalności korzysta jedynie z własnych
źródeł finansowania. Ci artyści, których CSW nie jest w stanie wesprzeć finansowo,
muszą szukać źródeł dofinansowania na własną rękę.
Z drugiej strony instytucje pełniące rolę rezydencji (tak jak CSW) odgrywają bardzo ważną
rolę informatora i pośrednika w ramach procesów związanych z mobilnością. To do tych
instytucji artyści udają się po pomoc i informacje. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że
udzielanie porad i pomocy dla twórców chcących wyjechać nie należy do statutowego
obowiązku tych organizacji i nie mogą być one traktowane jako wystarczające punkty
wsparcia dla profesjonalistów kultury.
Lp.
Nazwa
Instytucja
Działanie
Beneficjent
Wymagania
1
stypendia
zagraniczne
Kilkumiesięczne
stypendia uzupełniające
lub staże zagraniczne
Osoba
fizyczna
Ukończone studia
wyższe lub ostatni
rok studiów
2
Ja,Kultura!
Promocja
Kultury
Polskiej za
granicą
Ministerstwo
Kultury i
Dziedzictwa
Narodowego
Instytut
Adama
Mickiewicza
Udział w ważnych
przedsięwzięciach
między- narodowych i
organizacja projektów
poza granicami kraju
Osoba
prawna
samorządowe
instytucje kultury,
organizacje
pozarządowe
Nieograniczon
e w ramach
sektora kultury
3
Promocja
Kultury
Polskiej za
Granicą
Instytut
Adama
Mickiewicza
Organizacja projektów
promujących Polskę za
granicą
Osoba
prawna
Nieograniczon
e w ramach
sektora kultury
4
Kultura
Polska na
Świecie
Instytut
Adama
Mickiewicza
5
Młoda
Polska
Narodowe
Centrum
Kultury
Indywidualny udział w
kluczowych
przedsięwzięciach
międzynarodowych
Realizacja projektu
artystycznego
Osoba
fizyczna lub
grupa do 10
osób
Osoba
fizyczna
Samorządowe
instytucje kultury,
organizacje
pozarządowe i
podmioty
prowadzące
działalność gosp.
Artyści, twórcy i
przedstawiciele
środowisk
twórczych
Artyści z wybitnym
dorobkiem,
6
Dotacje
Pro Helvetia
Projekty artystyczne
lub naukowe w
dziedzinach: sztuki
piękne, muzyka,
literatura i nauki
społeczne, teatr, taniec,
interdyscyplinarne
Osoba
prawna
7
Promocja
polskiego
filmu za
granicą
Polski
Instytut
Sztuki
Filmowej
Działania związane z
promocją polskich
filmów za granicą.
Osoba
prawna
Producenci
filmowi,
dystrybutorzy i
agenci sprzedaży,
Dziedzina
sztuki/branża
Nieograniczon
e w ramach
sektora kultury
Inne
wymagania
Limit
wieku:35
Nieograniczon
e w ramach
sektora kultury
Nieograniczon
e w ramach
sektora kultury
Limit
wieku:35
Sztuki piękne,
muzyka,
literatura i
nauki
społeczne,
teatr, taniec,
przedsięwzięci
a
interdyscyplin
arne
Film
Projekty
muszą mieć
nie
podlegający
wątpliwości
związek z
kulturą
Szwajcarii
Dotacja
Zakres
geograficzny
Wybrane kraje na
całym świecie
Min.
30 000 zł
wkład
własny
25% lub
35%
Min.
30 000 zł
wkład
własny
25%
lub 35%
Nieograniczony
Kwoty
rzeczywiste
Nieograniczony
Min.
30 000 zł
Max.
50 000 zł
Min. 20
000
franków
Nieograniczony
Kwoty
rzeczywisty
, wkład
własny
Nieograniczony
Nieograniczony
Szwajcaria
szkoły filmowe,
instytucje kultury i
filmowe, NGO,
placówki
dyplomatyczne
Tłumacze literatury
z języka
rumuńskiego
10%, 20%
lub 50%
8
Stypendia dla Rumuński
tłumaczy
Instytut
Kultury
Rezydencja artystyczna
dla tłumaczy literatury
rumuńskiej
Osoba
fizyczna
9
WschódWschód
Fundacja im.
Stefana
Batorego
Projekty współpracy
międzynarodowej i
podróże
Osoba
prawna
Organizacje
pozarządowe
Różne
dziedziny
istotne dla
krajów regionu
10
Stypendia na
pobyty
studyjne
Odbycie studiów
uzupełniających
Osoba
fizyczna
Ukończona
uczelnia wyższa
Sztuki piękne,
wzornictwo,
film, teatr,
muzyka,
architektura
11
Ambasadors
ki Program
Stypendialny
Niemiecka
Centrala
Wymiany
Akademickie
j
Klub
Rotariański
Osoba
fizyczna
Ukończone co
najmniej 2 lata
studiów
12
Program
Wymiany
Polski i USA
Fundacja
Kościuszki
Studia na
zagranicznych
uczelniach lub nauka
języka za granicą
Projekt badawczy na
uczelniach wyższych w
USA
Osoba
fizyczna
13
Kolumb
Fundacja na
Staże podoktorskie dla
Osoba
Wykładowcy
akademiccy,
naukowcy z
tytułem doktora,
naukowcy z
tytułem magistra;
obywatele polscy
Naukowcy z
Literatura
1500 euro
na 2miesięczny
pobyt
Kwoty
rzeczywiste
750 euro
miesięcznie
Rumunia
Europa
ŚrodkowoWschodnia, Azja
Centralna i
Kaukaz
Niemcy
25000$ lub
17000$lub
12000$
Nieograniczony
Duży
dorobek
naukowy
Od 750$ do
25500$
USA
Duży
3500 euro
Nieograniczony
Rzecz Nauki
Polskiej
młodych uczonych
fizyczna
14
Kwerenda
Fundacja na
Rzecz Nauki
Polskiej
Prowadzenie kwerend
Osoba
bibliotecznych i
fizyczna
archiwalnych za granicą
15
Stypendia
Fullbrighta
PolskoAmerkańska
Komisja
Fullbrighta
Badania naukowe lub
studia doktorskie
Osoba
fizyczna
16
Fundusz
Wymiany
Kulturalnej
Minsterstwo
Kultury i
Dziedzictwa
Narodowego
Organizacja wystaw
artystycznych,
spektakli, koncertów i
innych wydarzeń
artystycznych, udział
twórców i artystów w
międzynarodowych
wydarzeniach,
współpraca ekspertów i
instytucji
Osoba
prawna
tytułem doktora
(nie później niż 4
lata od uzyskania
dyplomu)
Naukowcy z
tytułem doktora
(nie później niż 6
latod uzyskania
dyplomu)
Pracownicy
naukowi z tytułem
co najmniej
doktora, słuchacze
studiów
doktorskich lub
absolwenci szkół
wyższych;
obywatelstwo
polskie
Jednostki
samorządu teryt.,
instytucje kultury,
uczelnie, archiwa
państwowe, org.
pozarządowe ze
sfery kultury oraz
artyści i twórcy
kierowani przez
jedną z ww.
organizacji
dorobek
naukowy
Duży
dorobek
naukowy
Nieograniczon
e w ramach
sektora kultury
miesięcznie
, oraz
dodatkowe
świdczenia
2500 euro
miesięcznie
Nieograniczony
Duży
dorobek
naukowy
Od 10000$
do 30000$
oraz
dodatkowe
świadczeni
a
USA
Projekty
muszą
powstać we
współpracy
partnerskiej
podmiotów
polskich z
podmiotami
państwDarczyńców
Min.
10 000zł
Max.
250 000 zł
wkład
własny
10%
Islandia,
Norwegia,
Liechtenstein
17
A-I-R
Laboratory
Centrum
Sztuki
Współczesne
j
Rezydencje artystyczne
Osoba
fizyczna
18
Priorytet IV
Fundacja
Współpracy
PolskoNiemieckiej
Projekty partnerskie z
dziedzin: muzyka, teatr,
film, literatura, historia
sztuki, architektura
Osoba
prawna
19
Rezydencje
Artystyczne
Fundusz
Wyszehradzk
i
Rezydencje artystyczne
20
Fundusz Codevelopment
owy
Polski
Instytut
Sztuki
Filmowej
Realizacja koproducji
filmowych
Osoba
fizyczna lub
grupa
artystyczna
Osoba
prawna
21
Konkurs na
zagraniczne
pobyty/kwer
endy
Fundacja
Współpracy
PolskoNiemieckiej
22
Granty
Fundusz
Wyszehradzk
i
Zebranie materiałów do
publikacji prasowej,
książkowej, audycji
radiowej lub
telewizyjnej
Współpraca kulturalna
w ramach państw
Grupy Wyszehradzkiej
Artyści polscy i
zagraniczni
Sztuki
wizualne,
sztuki dźwięku
i
performatywne
Muzyka, teatr,
film, sztuka i
literatura,
historia sztuki,
architektura
Sztuki
wizualne,
sztuki
sceniczne
Osoba
fizyczna
Dziennikarze,
publicyści,
reportażyści
Dziennikarstw
o
Osoba
prawna lub
fizyczna
Każdego typu
organizacja (oprócz
państwowych) lub
osoba fizyczna
Nieograniczon
e w ramach
sektora kultury
Współpraca
między
polskimi i
niemieckimi
partnerami
Projekty
eksperyment
alne i
alternatywne
Umowy codevelopment
owe między
polskim i
niemieckim
partnerem
powyżej 30
roku życia
3000 zł
miesięcznie
oraz
dodatkowe
świadczeni
a
Max. 30
000 zł
Nieograniczony
4000 euro
lub4500
euro lub
8000 euro
Max.
30 000 zł
wkład
własny
30%
Polska, Czechy,
Węgry, Słowacja,
USA
Max. 3000
euro
Niemcy
Do 5000
euro (małe
granty, od
5001 euro
Polska, Czechy,
Węgry, Słowacja
Niemcy
Niemcy
23
Konkurs
grantowy
Fundacja
im.Anny
Lindth
Projekty realizowane
we współpracy z
partnerami
śródziemnomorskimi
Osoba
prawna
Organizacje
należące do
narodowych sieci
instytucji
współpracujących z
Fundacją
Tematyka
różnorodności
kulturowej,
wymian
kulturowych,
pokoju i
koegzystencji
24
Stypendia
Fundacja
Rozwoju
Systemu
Edukacji
Indywidualne pobyty
studyjne przedstawicieli
instytucji działających
na rzecz szkolnictwa
Osoba
fizyczna
Doktoranci i
młodzi naukowcy
oraz
przedstawiciele
instytucji
działających w
obszarze edukacji.
Edukacja
Przynajmmni
ej jeden
partner
europejski i
jeden z
państw płn.
Afryki,
Turcji lub
Bliskiego
Wschodu
(duże
granty)
10 00020 000 euro
Kwoty
rzeczywiste
Unia Europejska,
Afryka Północna,
Turcja, Bliski
Wschód
Polska, Islandia,
Norwegia,
Liechtenstein