1 prof. UKSW dr hab. Maria Ryś UKSW Warszawa ZNACZENIE

prof. UKSW dr hab. Maria Ryś
UKSW Warszawa
ZNACZENIE FIDES ET RATIO W CODZIENNYM śYCIU
I W SYTUACJACH TRUDNYCH
Człowiek przeŜywa często rozdarcia i paradoksy własnej egzystencji –
poszukuje absolutnej wolności i doświadcza chęci ucieczki od jej realizacji; jest
zafascynowany
moŜliwościami
samorealizacji
i
odczuwa
brak
umiejętności
kształtowania swojej własnej osobowości.
Współczesny świat głosi prawa człowieka, poszanowanie jego godności,
dobra, a z drugiej strony wykazuje całkowity brak zaufania w stosunku do niego tworzy nieustanne struktury kontroli i podporządkowania. Współczesny człowiek
szuka dziś bardziej doskonałych dróg Ŝycia, uruchamiając nowe mechanizmy
gospodarcze, mass media, struktury społeczne. W tych działaniach często
anonimowo otaczających człowieka, świat często zatraca transcendentny wymiar
ludzkiego Ŝycia, relatywizuje prawdę do indywidualnego, subiektywnego poglądu.
We współczesnej kulturze dla wielu waŜniejsze staje się raczej „mieć” niŜ „być”,
mechanizmy gospodarcze prowadzące do dobrobytu, niŜ słowo prawdy o głębi
człowieka.
Coraz częściej jednak stwierdzamy, Ŝe ani systemy gospodarcze, ani
demokratyczne ustroje polityczne, nie są w stanie zagwarantować w pełni pokoju,
bezpieczeństwa, wolności od kryzysów i tych wewnętrznych i tych gospodarczych,
ani poszanowania godności człowieka, ani zapewnić trwałego szczęścia, którego
ludzkość tak poszukuje. I coraz częściej zauwaŜamy, Ŝe współczesnemu człowiekowi
nie wystarcza zachowanie reguł ekonomii, polityki, kultury. Mimo takiego postępu
gospodarczego, rozwoju, udoskonalania świata współczesny człowiek często czuje
się po prostu coraz bardziej zagubiony.
Ks. T. Styczeń i W. Chudy (2003, s. 5) piszą wręcz o kryzysie w tym zakresie
mającym źródło w zagubionej toŜsamości człowieka.
1
W tym zagubieniu zaczyna się poszukiwanie jakiejś stałości, jakichś głębszych
odpowiedzi na dręczące człowieka pytania – kim jestem, po co Ŝyję?. Niepewność,
samotność, opuszczenie, kryzysy skłaniają do poszukiwania odpowiedzi w wierze,
w wartościach nieprzemijających. śyjąc w świecie tak bardzo nastawionym na
racjonalność człowiek próbuje określić relację pomiędzy wiarą a rozumem.
Droga do przezwycięŜenia kryzysu toŜsamości człowieka musi prowadzić, jak
piszą ks. T. Styczeń i W. Chudy (2003, s. 5) do ponownego odkrycia integralnej
prawdy o człowieku.
JuŜ w latach 60 XX wieku Rosmini pisał, Ŝe ludzie szukają powrotu do
najprostszych zasad, aby uŜyć ich, jako kamienia węgielnego budowli ludzkiej
wiedzy, cnoty, szczęścia i Ŝycia społecznego (za: Wierzbicki, 2003, s. 316).
Określenie relacji pomiędzy wiarą a rozumem staje się więc niezwykle istotne,
szczególnego jednak znaczenia nabiera w sytuacjach trudnych, w których zarówno
fides jak i ratio, a takŜe wzajemne zaleŜności pomiędzy nimi, stają się dla człowieka
wyjątkowym wyzwaniem.
Współczesny świat jednak zdecydowanie preferuje postawy promujące
rozum. Natomiast poszukiwanie wiary, odnalezienie wiary jako czegoś waŜnego w
Ŝyciu, opowiedzenie się za wiarą pociąga za sobą jednak bardzo daleko idące
konsekwencje, wytycza określony wzorzec Ŝycia (por. np. PłuŜek, 1994, s. 22). Wybór
wartości zgodnie z postawami wynikającymi z wiary nierzadko wiąŜe się z
wewnętrznymi
zmaganiami,
niejednokrotnie
z
wielkim
trudem
(Grzywak-
Kaczyńska, 1988, s. 7).
Według Kazimierza Dąbrowskiego (1978), twórcy teorii dezintegracji
pozytywnej, proces rozwoju, dojrzewania, odnajdywania najwaŜniejszych w Ŝyciu
wartości nie jest procesem przebiegającym harmonijnie, ale ścieraniem się
przeciwstawnych tendencji. Podstawowym mechanizmem rozwojowym nie jest więc
integracja, a dezintegracja1. Rozwój wymaga więc nie tyle umacniania struktur juŜ
wytworzonych, co ich rozluźniania, a nawet rozbijania. Dopiero ten proces ujawnia
twórcze moŜliwości jednostki.
Dezintegracja pozytywna - nazywana przez Dąbrowskiego (1979) pozytywną dlatego, gdyŜ
prowadzi do wzbogacenia środowiska wewnętrznego jednostki o nowe struktury.
1
2
Głównymi czynnikami rozwojowymi są więc te dynamizmy, dzięki którym
następuje dezintegracja dotychczasowych struktur psychicznych istniejących na
niŜszym poziomie rozwoju osobowego. Do tych dynamizmów Dąbrowski zalicza
niepokój, czy niezadowolenie z siebie, a szczególnie tak zwany czynnik trzeci
rozwoju (obok uwarunkowań fizjologicznych i społecznych), czyli pragnienie
autokreacji2.
W rozwoju osobowości przebiegającym od integracji pierwotnej (poziom
pierwszy), przez róŜne formy dezintegracji (jednopoziomowa, spontaniczną
wielopoziomową, zorganizowaną wielopoziomową) do integracji wtórnej, (nie
zawsze osiąganej) niezwykle waŜną rolę odgrywają wartości3. Rozwój psychiczny
jest więc przejściem od determinizmu biologicznego, do autodetrminizmu
moralnego. WyraŜa się on w osiąganiu coraz wyŜszego poziomu indywidualnych
właściwości zainteresowań i uzdolnień, bardziej wyłącznych, niepowtarzalnych
związków uczuciowych oraz w świadomej identyfikacji z historią swego rozwoju i w
świadomym dąŜeniu do rozwoju w przyszłości, w kształtowaniu bardziej dojrzałych
postaw wobec siebie, wobec innych, wobec rzeczywistości.
Czynnik pojawiający się na trzecim poziomie rozwoju osobowości (tamŜe; por. teŜ: Dąbrowski,
1996).
3 Zgodnie z koncepcją K. Dąbrowskiego (1976, 1996) jednostki znajdujące się na pierwszym poziomie
rozwoju są psychiczne bardzo silne, często agresywne, cechuje je jednostronny rozwój intelektualny i
niedorozwój uczuciowy. Ich inteligencja pozostaje na usłudze popędów. Na tym etapie człowiek nie
przeŜywa empatii, ani wewnętrznych konfliktów.
WyŜszym poziomem rozwoju jest jednopoziomowa dezintegracja. Ten poziom jest najbardziej
zróŜnicowany. Jednostki znajdujące się na tym poziomie rozwoju cechuje sprzeczność popędów i
działań, brak hierarchii wartości; inne osoby są wykorzystywane dla własnych celów.
Poziom trzeci to spontaniczna wielopoziomowa dezintegracja. Na tym poziomie dochodzi do
największych napięć psychicznych. Jest to związane z wstępowaniem na wyŜszy poziom rozwoju.
Pojawiają się pytania: po co Ŝyję, jakie wartości warto cenić. Na tym etapie włącza się działanie tzw.
czynnika trzeciego, (oprócz fizjologii i oddziaływań społecznych) czyli wewnętrznej siły autokreacji.
Poziom czwarty to zorganizowana wielopoziomowa dezintegracja. Jest to poziom usystematyzowania
wiąŜącego się z dość znacznym uspokojeniem psychicznym, organizacją i systematyzacją rozwoju. Na
tym poziomie następuje bardzo wyraźne przekroczenie dynamizmów fazowych i przejście do działań
wykazujących znaczną niezaleŜność od czynników biologicznych, czy automatyzmów rozwoju.
Poziom ten jest przekroczeniem uwarunkowań wynikających z cyklu biologicznego człowieka i jego
typu psychologicznego.
Poziom piąty - integracja wtórna, której cechami są odpowiedzialność, samoświadomość i empatia,
ukształtowanie wszystkich waŜniejszych talentów i uzdolnień, pełna realizacja własnego ideału
osobowości. Na poziomie piątym dochodzi do kolejnych napięć - pomiędzy dwiema wypełniającymi
osobowość esencjami - indywidualną (zainteresowania, trwałe związki uczuciowe, świadomość
własnej toŜsamości i historii rozwoju) oraz społeczną (empatia, odpowiedzialność, wysoki poziom
świadomości społecznej).
Zdarza się, Ŝe dynamizmy i pasje rozdzierające psychikę człowieka są zbyt silne, by móc scalić je w
wyŜszą jedność osiąganą w integracji wtórnej.
2
3
Postawa, jako względnie stałe ustosunkowanie, wyraŜa się w gotowości do
pozytywnych lub negatywnych reakcji intelektualno-orientacyjnych, emocjonalnomotywacyjnych oraz behawioralnych wobec jej przedmiotu (PręŜyna, 1981, s. 20).
Wiara jest aktem woli. Proces nawrócenia musi więc przekroczyć wymiar
czystego poznania i skierować człowieka ku zawierzeniu (Styczeń, Chudy, 2003).
Wiara człowieka kształtuje jego postawy w codziennym Ŝyciu, moŜe takŜe
pomóc w głębszym spojrzeniu na sytuację trudną. TakŜe sytuacja trudna moŜe stać
się okazją przewartościowania dotychczasowych postaw, pogłębienia wiary danej
osoby.
1.
ZNACZENIE FIDES I RATIO W CODZIENNYM śYCIU
1.1. Poszukiwanie prawdy
PapieŜ Jan Paweł II (1998) określił człowieka jako tego, który szuka prawdy
(FR, 28). Pisał on, Ŝe powołaniem człowieka jest dąŜenie do prawdy. WaŜne jest takŜe
to, Ŝe człowiek zawierza wiedzy zdobytej przez innych. I tu podstawą staje się
zaufanie do drugiego człowieka, zaufanie do rodzica, który przekazuje wiele prawd,
do nauczyciela, wychowawcy, naukowca. W tym zaufaniu człowiek odnajduje
pewność i bezpieczeństwo. Człowiek ufa prawdzie, którą ukazuje mu druga osoba
(FR, 32).
Fundamentem działań człowieka ceniącego wiarę i rozum, fides et ratio, jest
więc poszukiwanie prawdy4, chęć poznania prawdy, pragnienie takiego poznania
świata, w wyniku którego człowiek potrafi odróŜnić prawdę od pozorów i od ocen
innych5. Proces ten powinien obejmować zdobywanie wiedzy i doświadczeń,
poszerzanie kręgu zainteresowań, coraz głębsze zaangaŜowanie się w sprawy
otoczenia, ale takŜe poznawanie własnej osoby i wsłuchiwanie się w samego siebie
(por. np. Ryś, 1997).
Nikomu nie powinno być obojętne, czy wiedza, którą posiada jest prawdziwa (tamŜe, 25). Św. Augustyn,
przytaczany w encyklice przez Ojca Św. napisał: „Wielu spotkałem takich ludzi, którzy chcieliby oszukiwać,
ale takiego, który chciałby być oszukiwany, nie spotkałem.”
5 RozwaŜania te zwracają uwagę na ogromną rolę prawdziwości przekazu, nie fałszowania
rzeczywistości. To, co jest tak waŜne w tym zakresie - to odpowiedzialność kaŜdej osoby za kaŜdą
głoszoną prawdę.
4
4
Postawa otwartości na poszukiwanie prawdy związana jest z pasją
poszukiwania, odkrywania, a takŜe stawania w prawdzie. Człowiek, dla którego
wiara jest istotna w Ŝyciu nie boi się ani poszukiwania prawdy, ani jej odkrywania w
samym siebie, ani w relacjach z innymi, ani w ocenie rzeczywistości.
G.W. Allport (1967) jako pierwszy określił postawy człowieka religijnego
ujmując je jako religijność wewnętrzną lub zewnętrzną. Religijności zewnętrznej
przypisywał on rolę instrumentalną. Religijność zewnętrzna nie jest naczelnym
motywem Ŝycia - słuŜy do uzyskania własnych korzyści. W takiej sytuacji nie
człowiek słuŜy religii, lecz ona ma słuŜyć jemu. Zachowania religijne dla tego typu
osób
mogą
być
obronnym
mechanizmem
ucieczkowym,
ułatwiającym
rozwiązywanie własnych problemów. Religijność zewnętrzna słuŜy więc zdobyciu
poczucia bezpieczeństwa, czy teŜ określonej pozycji społecznej. Człowiek o
religijności zewnętrznej widzi szczególnie społeczne jej funkcje, praktykuje
okolicznościowo i pod wpływem drugorzędnych motywów (por. np. Donahue,
1985).
Natomiast człowieka ceniącego fides et ratio cechuje religijność typu
wewnętrznego, która wpływa na całokształt jego Ŝycia. Postawy religijne są
zintegrowane, a zaspokajanie potrzeb zharmonizowane jest z wiarą. Przyjmując taką
wiarę dana osoba dąŜy do zinternalizowania jej i postępowania w pełni z nią
zgodnego. Ten typ religijności przenika całe Ŝycie człowieka, łączy jego wewnętrzny
świat ze światem zewnętrznym, z przekonaniami, działaniami, z ładem moralnym, z
wartościami, z dąŜeniami. Jest to religijność bardzo refleksyjna, nastawiona na Boga i
miłość bliźniego (por. Kahoe, 1985)6.
Dla człowieka wiary konieczne staje się więc poszukiwanie ostatecznej
prawdy dotyczącej celu i sensu Ŝycia, prawdy dotyczącej odpowiedzi na
najwaŜniejsze i najgłębsze pytania człowieka: kim jestem, po co Ŝyję, jak najpełniej
zrealizować własne Ŝycie, jak odkryć, co w Ŝyciu najwaŜniejsze, najpiękniejsze,
najlepsze?
6 C.D. Batson do podziału Allporta dodał te postawy człowieka, które wynikają z jego wątpliwości,
czy poszukiwań. Religijność tego typu Batson określił jako pytającą, poszukującą (por. Batson, Ventis,
1982). Postawy osób naleŜace do tej grupy analizuje takŜe Hood (1985). Dla tych osób poszukiwanie
odpowiedzi w sprawach dotyczących religii jest wciąŜ kwestią otwartą, nie zakończoną, waŜną.
5
1.2. Postawa wobec siebie i innych
Dojrzałe postawy religijne wyznaczają takŜe określone postawy wobec
samego siebie i wobec innych ludzi. Człowiek szukający prawdy, kierujący się
rozumem, człowiek o dojrzałej religijności w pełni akceptuje samego siebie, zna
swoje mocne i słabe strony. Szanując i ceniąc siebie, swoje wartości nie obawia się
dezaprobaty ze strony innych, a nawet odrzucenia przez osoby o odmiennych
postawach. Człowiek wiary potrafi stawiać czoło wyzwaniom, z popełnionych
błędów umie wyciągać konstruktywne wnioski na przyszłość, korzystać z
uzasadnionej krytyki, ale potrafi takŜe zachowywać dystans w stosunku do krytyki
nieuczciwej (por. np. Ryś, 1997).
Człowiek Ŝyjący wiarą stara się działać zgodnie ze swoim sumieniem7, a z
drugiej strony powinien troszczyć się o stałą prawośc swojego sumienia8.
Istotnym zadaniem człowieka ceniącego fides et ratio jest podejmowanie i
promowanie takich działań, które słuŜą pogłębianiu relacji z innymi, relacji opartych
na prawdzie, wolności, szacunku, miłości, Ŝyczliwości, braterstwie9.
W tych postawach szczególne waŜne staje się poszanowanie wolności osoby,
Od strony psychologicznej problematykę sumienia analizuje ks. Z. Chlewiński (1991). Według niego
sumienie jest najczulszą częścią układu samokontroli człowieka. Ono sygnalizuje, czy jakaś czynność
została wykonana prawidłowo, czy teŜ nie. Samokontrola dotyczy zarówno relacji wobec samego
siebie, jak równieŜ drugiego człowieka, relacji do otoczenia i ogólnie przyjętych wartości
obowiązujących w społeczeństwie. Sumienie stanowi istotną część osobowości, jest nadrzędną
strukturą poznawczo-oceniającą wiąŜącą system pojęć moralnych, system norm moralnych oraz
towarzyszące im specyficznego rodzaju uczucia, zwane moralnymi (np. wyrzuty sumienia). Dzięki
sumieniu następuje poznanie i wartościowanie moralne myśli, postaw, zamiarów i działań poprzez
odniesienie ich do zinternalizowanych norm moralnych oraz krytyczne ich wartościowanie.
Charakterystyczną cechą sumienia jest jego autonomia zarówno w stosunku do róŜnych potrzeb
organizmu, jak i wpływów środowiska tzn., Ŝe człowiek sam kieruje sumieniem, według odkrytych
przez siebie i uznanych norm moralnych.
8 Sumienie jest subiektywną normą moralną, co oznacza, Ŝe sumienie, jak kaŜde ludzkie poznanie,
moŜe się mylić. Człowiek ma więc obowiązek kontroli własnego sumienia, bo moŜe się zdarzyć, Ŝe
będzie słuchał sumienia, które moŜe być pod jakimś względem zdeformowane. Sumienie kształtuje
się od początku Ŝycia człowieka. Jest strukturą psychiczną, istotną częścią ludzkiej osobowości. Jako
przeŜycie emocjonalne przejawiające się w bólu, niepokoju, poczuciu winy nie jest pozbawione cech
przeŜyć poznawczych, wolitywnych czy świadomości, wolności i odpowiedzialności za czyny.
Dlatego z jednej strony człowiek powinien być posłuszny nakazom sumienia, a z drugiej strony
powinien wciąŜ badać, czy funkcjonuje ono w sposób prawidłowy (tamŜe).
9 Bardzo głęboka myśl Ojca św. Jana Pawła II (1998) zawarta w encyklice Fides et Ratio dotyczy relacji
z innymi. „Człowiek odkrywa ze zdumieniem, Ŝe Ŝyje w świecie i jest związany z innymi istotami podobnymi
sobie, z którymi łączy go wspólne przeznaczenie” (FR, 4). „Człowiek potrafi zrozumieć siebie jako „byt w
relacji”: w relacji z sobą, z narodem, ze światem i z Bogiem” (FR, 21).
7
6
tak istotne w czasach, w których często człowiek niszczy swoją wolność, czy daje się
zniewalać innym, zazwyczaj odwołującym się do wzniosłych (ale fałszywych) idei
„wyzwolenia” człowieka. Tymczasem człowiek nie moŜe oprzeć swojego Ŝycia na
niepewności bądź kłamstwie, gdyŜ „takie Ŝycie byłoby nieustannie nękane przez lęk
i niepokój” (FR, 28).
Wolność jest nieodzownym warunkiem rozwoju człowieka, jego działania,
jego wiary. Tylko będąc wolnym człowiek moŜe być w pełni sobą i w pełni osobą.
Akt wiary jest zasadniczym wyborem w Ŝyciu człowieka, to w nim wolność
dochodzi do pewności prawdy.
Fides et ratio wyznacza kierunek rozwoju postaw wobec innych. Człowiek
ceniący fides et ratio stara się współpracować z innymi, potrafi takŜe podejmować
bezinteresowną aktywność na rzecz innych. śyjąc z innymi ludźmi i dla innych
człowiek dojrzały powinien zachować jednak wysoki stopień autonomii. Dla
dojrzałej osoby nie wystarczy poczucie wspólnoty ze wszystkimi ludźmi, potrzebne
są bliskie więzi przyjaźni i miłości (por. np. Chlewiński, 1991).
Człowieka głębokiej wiary cechują prawidłowe relacje z innymi. WaŜne są tu
dwie postacie interakcji - w stosunku do osób najbliŜszych (ten rodzaj interakcji
wyraŜa się w umiejętności budowania atmosfery prawdy, szczerości, zaufania,
intymności i bliskości i oddania w przeŜywaniu miłości) oraz w stosunku do
pozostałych osób (tu waŜna jest umiejętność rozumienia innych, współodczuwania
ich stanów emocjonalnych, współpracy, Ŝyczliwości, czy w razie potrzeby - niesienia
pomocy) (por. np. Allport, 1988).
Dla człowieka ceniącego fides et ratio waŜna jest empatia, a więc otwartość na
problemy innych ludzi, zdolność do spostrzegania ich uczuć i emocji, trafnego
spostrzegania
ich
współbrzmienia”.
połoŜenia
Empatia
Ŝyciowego
powoduje
i
zdolność
skracanie
do
dystansu
„emocjonalnego
między
ludźmi
(Łukaszewski, 1984, s. 335).
1.3. Znaczenie fides w akceptacji wartości codziennych i ostatecznych
Wiara pozwala spojrzeć z innego punktu widzenia na takie wartości związane
z róŜnymi dziedzinami Ŝycia codziennego, jak aktywność człowieka, jego Ŝycie
7
rodzinne, pracę zawodową, kształcenie się, na rozrywkę, czy dobrobyt materialny.
Poprzez pryzmat wiary inaczej takŜe spostrzegane są wartości zarówno o
charakterze osobistym (np. realizacja własnych uzdolnień, twórczość, sława, czyste
sumienie), jak i ogólnospołeczne (np. dobro społeczne, dobro zakładu pracy, dobro
ojczyzny, narodu, państwa, ludzkości, świata). Nawet te wartości, które dotyczą
codziennych spraw, widziane poprzez pryzmat wiary, uzyskują inne, o wiele głębsze
znaczenie, nadają inny sens ludzkiemu Ŝyciu.
Wiara uzasadnia jednak szczególnie głęboko odniesienie do wartości
ostatecznych, które określają waŜność podstawowych rozwiązań problemów Ŝycia,
czy mają wpływ na wybór celów najwaŜniejszych w Ŝyciu jednostki (por. np.
Wrońska, Mariański, 1999).
Wartości ostateczne wynikają z godności osoby ludzkiej, jej nienaruszalnych i
niezbywalnych praw. Źródłem tych wartości nie mogą być tymczasowe i zmienne
„większości” opinii publicznej, lecz wyłącznie uznanie obiektywnego prawa
moralnego (tamŜe, s. 245n ).
Wartości cenione jako najwaŜniejsze ukierunkowują aktywność człowieka na
realizację celów ostatecznych, a nie tylko cząstkowych czy etapów celów.
Hierarchia
wartości
przyjęta
z
punktu
widzenia
wiary
powoduje
wprowadzenie określonego ładu w Ŝycie człowieka, prowadzi do porządkowania
spraw według ich waŜności istotnej z punktu widzenia wiary, prowadzi do
określonej systematyzacji Ŝycia oraz do poszukiwania Ŝyciowego celu zgodnego z
wyznawanym światem wartości.
Wartości ostateczne mają podstawowe znaczenie dla funkcjonowania
osobowego. Wyznaczają one i integrują postawy, decydując w duŜej mierze o tym,
które rzeczy, zdarzenia, zjawiska, osoby będą oceniane przez jednostkę pozytywnie,
jak i o tym, które będą uznane za szczególnie waŜne i istotne. WaŜne jest takŜe to, Ŝe
uznanie określonych wartości za ostateczne wywołuje uczucia i emocje pozostające
w związku z postawami wobec róŜnych zjawisk, stanowiąc warunek sprzyjający
powstaniu pewnego rodzaju motywacji w podejmowaniu działań.
Przyjęte przez człowieka wartości są czynnikiem integrującym i scalającym
funkcjonowanie
osobowości.
Ukierunkowują
8
teŜ
aktywność
człowieka
na
realizowanie
tych
wartości,
które
są
uznane
za
najwaŜniejsze
w
Ŝyciu.
Ukształtowana postawa wobec danych wartości powoduje, Ŝe człowiek wyznacza
sobie zadania i cele Ŝyciowe będące wyrazem ich afirmacji, pragnienia chronienia
ich. Przy takich postawach nawet zwykłe czynności Ŝyciowe i codzienne zadania
człowiek realizuje zgodnie z najwyŜej cenionymi wartościami. Jest to szczególnie
waŜne w sposobach zaspokajania potrzeb (Gałdowa, 1990, s. 23).
Wartości są „drogowskazami”, pełnią funkcję wyznaczników celów dąŜeń
ludzkich, są istotnym czynnikiem regulacji zachowań.
Człowiek ceniący fides et ratio poszukuje dróg prowadzących do trwałego
szczęścia. Ojciec św. Jan Paweł II (1998) w Encyklice Fides et Ratio napisał:
„podejmując bowiem działanie etyczne i postępując zgodnie ze swoją
wolną i prawidłowo ukształtowaną wolą, człowiek wchodzi na drogę
wiodącą do szczęścia i dąŜy do doskonałości” (FR, 25).
Jest rzeczą konieczną, aby wartości, które człowiek w Ŝyciu wybiera i do
których dąŜy były prawdziwe, poniewaŜ tylko dzięki prawdziwym wartościom
człowiek moŜe stawać się lepszy, rozwijając w pełni swoją naturę.
Wartości cenione jako najwaŜniejsze ukierunkowują aktywność człowieka na
realizację celów ostatecznych, a nie tylko cząstkowych czy etapów celów. Hierarchia
wartości porządkuje wnętrze człowieka. Decyzje podejmowane na podstawie
własnej, głęboko przemyślanej hierarchii wartości ułatwiają odnalezienie swojego
miejsca w świecie, a więc pomagają kształtować Ŝycie, rozwijać poczucie
odpowiedzialności, osiągać cele bez błądzenia, z zachowaniem wewnętrznego
spokoju i szacunku dla siebie i innych. Szczególną rolę hierarchia wartości odgrywa
w trudnych sytuacjach, a takŜe przy próbach nacisku innych osób w celu
wymuszenia określonych decyzji.
Właściwa hierarchia wartości przyczynia się do integracji osobowości.
Ogromną rolę odgrywa takŜe w podejmowaniu decyzji Ŝyciowych. Wartości
najwaŜniejsze najczęściej stają się Ŝyciowym celem, podstawą, na bazie której osoba
tworzy i realizuje swoją „Ŝyciową misję” (por. np. Ryś, 1997).
WaŜną cechą osoby ceniącej fides et ratio jest poszukiwanie ideału własnej
osobowości, do którego dąŜy przez całe Ŝycie (Szuman , 1995, s. 161).
9
W rozwoju osobowym człowieka wierzącego waŜne stają się szczególnie
wartości prospołeczne takie jak: bycie dla drugich, altruizm, Ŝyczliwość, sympatia,
dobroć współczucie, empatia, zaufanie, przyjaźń, solidarność, dobro wspólne,
zaangaŜowanie społeczne, ofiarność na rzecz innych, dzielenie się, kooperacja,
poświęcenie się dla innych, zdolność zrozumienia innych itp. Postawy człowieka
wiary wyraŜają się w gotowości do pozytywnego działania w stosunku do innych
ludzi, zgodnie z obowiązującymi normami i wartościami (por. np. Wrońska,
Mariański, 1999, s. 168).
Dla człowieka wiary podstawowe znaczenie nabiera prawość Ŝycia.
Nie moŜna mówić o prawości Ŝycia bez poszanowania przez niego godności
kaŜdego człowieka. WiąŜe się z gotowością obrony godności osoby, a nawet
poświęcenia dla niej innych waŜnych dóbr, z własnym Ŝyciem włącznie.
Istotną rolę w kształtowaniu dojrzałej postawy człowieka wierzącego
odgrywa poszukiwanie sensu własnego Ŝycia. Dzięki ugruntowanemu poczuciu
pewności celu w Ŝyciu człowiek odnajduje samego siebie, zyskuje siłę i motywację
do przetrwania przeciwności. Cel jest silnie związany z wartościami człowieka.
Wartości najwyŜsze stają się najczęściej celem Ŝycia, natomiast niŜsze stanowią cele
pośrednie (Ryś, 1997).
Potrzeba sensu Ŝycia jest jedną z najwaŜniejszych potrzeb psychicznych
człowieka. Zaspokojenie jej ma wpływ na zadowolenie z Ŝycia, na rodzaj stosunków
międzyludzkich, oraz na rozwój sił twórczych.
2. FIDES ET RATIO W SYTUACJACH TRUDNYCH
Sytuacje trudne łatwiej przeŜyć dzięki dojrzałości postaw wiary i rozumu,
fides et ratio, ale takŜe trudne sytuacje stają się szansą weryfikacji autentyczności
dotychczasowych postaw wiary i rozumu.
Analizując sytuacje trudne moŜna na nie spojrzeć jako na te, w których
człowiek nie moŜe nic zdziałać (np. śmierć kogoś bliskiego, nieuleczalna choroba,
kalectwo), jak i takie, które stwarzają róŜnego typu moŜliwości działania (cięŜka
choroba, utrata pracy, odejście kogoś bliskiego).
10
Umiejętność przeŜywania sytuacji trudnych z punktu widzenia wiary zaleŜy
od dojrzałości religijnej człowieka.
Według S. Tokarskiego dojrzała religijność charakteryzuje się: centralnością
wartości religijnych (w systemie wartości, wartości religijne zajmują najwyŜsze
miejsca
w
hierarchii,
są
najwyŜej
cenione);
zaangaŜowaniem
religijnym
(wewnętrznie - zaangaŜowaniem w Ŝycie modlitwą i pogłębianie własnej religijności
oraz zewnętrznie - ukierunkowanie ku ludziom, włączanie się w Ŝycie Kościoła);
spójnością przekonań religijnych (wszystkie podstawowe elementy systemu
przekonań religijnych przyjmowane są z podobną intensywnością i zachowaniem
tego samego pozytywnego kierunku); integralnym charakterem religijnej postawy
(zintegrowanie wewnętrzne - zgodność - pomiędzy poszczególnymi elementami
postawy: emocjonalnym, intelektualnym i behawioralnym, oraz
zintegrowanie
zewnętrzne, czyli w stosunku do Boga, innych ludzi i organizacji, czy instytucji
religijnych); personalnym wymiarem religijności, (osobową relacją zachodzącą
pomiędzy człowiekiem i Bogiem); wspólnotowym wymiarem religijności (poczuciem
wspólnoty z innymi ludźmi religijnymi); dynamicznym charakterem religijności
(tendencją do ciągłego rozwoju)10.
Im większa dojrzałość religijna tym bardziej właściwie człowiek potrafi
przyjmować sytuacje trudne. Dojrzała wiara pozwala zaakceptować nieuchronne
sytuacje trudne bez poczucia klęski, a takŜe dodaje sił w poszukiwaniu rozwiązań, w
podejmowaniu działań potrzebnych, czy moŜliwych do podjęcia w sytuacji trudnej.
Nadzieja płynąca z wiary daje przeświadczenie, Ŝe warto podejmować trud, warto
zaufać, zawierzyć.
Jednym z istotnych aspektów podejścia do sytuacji trudnych człowieka wiary
jest nadzieja, pomagająca widzieć rzeczywistość ze zdrowym realizmem, ale
równocześnie w pozytywny sposób, z poszukiwaniem wszelkich rozwiązań w
sytuacjach, w których moŜna pojąć jakiekolwiek działania i z przyjęciem z godnością
tej sytuacji, której nie moŜna nic zmienić. Udoskonalanie cnoty nadziei prowadzi do
rozwaŜania waŜnych „za” i „przeciw” w kaŜdej podejmowanej decyzji, w kaŜdym
10
S. Tokarski, Dojrzałość religijna, http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=191
11
działaniu. Postawa nadziei jest wyrazem zaufania do Boga, zaufania przynoszącego
wewnętrzny pokój.
Jedną więc z istotnych cech człowieka wiary jest budowanie postawy zaufania
Panu Bogu w sytuacjach trudnych, zawierzenia Mu. Nadzieja pełni szczególna rolę
w
stanach
zagroŜenia,
kryzysach,
sytuacjach
szczególnie
trudnych,
wręcz
traumatycznych. Pozwala ona zaufać, zmniejsza cierpienie oraz chroni przed
beznadzieją, wzmacnia takŜe wiarę w poprawę sytuacji, w ratunek, dodaje sił,
energii, mobilizuje do przekroczenia siebie, a takŜe do rozwoju11.
Właściwe przeŜywanie sytuacji trudnych moŜe wypracować tylko człowiek
wewnętrznie wolny, akceptujący siebie i innych, podejmujący trud rozwoju samego
siebie, zachowujący zawsze świadomość, Ŝe kaŜdy człowiek jest osobą, a więc kaŜdy
ma swoją godność, którą zawsze naleŜy szanować, nawet w najtrudniejszych
sytuacjach.
Właściwe podjęcie do sytuacji trudnych wymaga odpowiedniej dojrzałości, ale
– poprzez wiele uwarunkowań wpływa na pogłębianie osobowej dojrzałości
człowieka.
Z pewnością dojrzałość osobowości ułatwia właściwe przeŜycie sytuacji
trudnych. Człowiek autentyczny i szczery, akceptujący siebie, o prawidłowej
samoocenie,
otwarty
na
innych,
wolny
prawdziwą
wolnością
szanującą
najwaŜniejsze wartości, umiejący wybaczyć sobie i innym, człowiek, który potrafi
spotykać się z innymi w wyjątkowej relacji prawdziwej miłości, o wiele głębiej i
dojrzalej potrafi przeŜywać sytuacje trudne.
Bardzo waŜną cechą ludzi dojrzałych w wierze jest traktowanie trudności i
problemów Ŝyciowych jako zadań do spełnienia, a nie jako powodów do
zamartwiania się. Jednym więc z istotnych wymiarów dojrzałości osobowej jest
optymizm Ŝycia, wiara w siebie i innych, stałe udoskonalanie sposobów działania,
relacji z innymi, opartych o poszanowanie godności osobowej swojej własnej i
drugiego człowieka, o poszanowanie niepowtarzalności i wyjątkowości kaŜdej
osoby, szczególnych i tylko jej właściwych cech, talentów, umiejętności.
11
http://www.psycholog.alleluja.pl/tekst.php?numer=147
12
Postawy fides et ratio, szczególnie w sytuacjach trudnych, dają siłę wytrwania
i poczucie sensu cierpienia. Spełniają one takŜe funkcję motywów działań,
kształtujących sposób myślenia, wyzwalających potrzebną energię, wyznaczających
kierunek postępowania, umoŜliwiają ustalenie pewnej hierarchii spraw poprzez
określenie tego, co jest naprawdę waŜne i cenne.
Fides umoŜliwia nawet w najtrudniejszej sytuacji wyzwolenie postaw miłości,
jako postaw słuŜenia innym. Zaspokojenie potrzeby miłości, poprzez świadomość
bycia umiłowanym przez Boga, nadaje sens i wartość trudnym sytuacjom, pozwala
nie tylko na ich przetrwanie, ale na umiejętne ich wykorzystanie dla własnego
rozwoju, czy dla dobra innych.
Dojrzałe przeŜycie sytuacji trudnych staje się szansą pozwalającą na to, by
człowiek coraz lepiej rozumiał siebie i innych ludzi oraz by coraz dojrzalej kochał
siebie i innych, by bardziej dojrzale odkrywał sens swego istnienia.
JakŜe trafne jest stwierdzenie B. Pascala: „Jest dość światła, by okazała się
nierozumną niewiara tych, którzy nie wierzą i jest dość mroku, by wiara tych, którzy wierzą,
była dla nich zasługą” (za: Styczeń, 2003, s. 172).
Człowiek odkrywający swą niewystarczalność w autonomicznym wymiarze
rozumu nie traci egzystencjalnych punktów oparcia. Nie musi uciekać się do złudnej
pomocy relatywizmu lub popadać w toŜsamy z rozpaczą nihilizm. Światło łaski
dostarcza mocy nadziei czerpanej ze źródła wiary. Rozum nie jest pozostawiony
samemu sobie. Jego ostateczne przeznaczenie stanowi afirmacja wiary będącej
rezerwuarem nieskończonej potęgi wyzwalającej człowieka (Styczeń, Chudy, 2003, s.
9).
Postawy fides, mimo cierpienia spowodowanego sytuacją trudną, pozwalają
zachować świadomość tego, Ŝe jest się osobą kochaną, godną miłości, zachować –
mimo nawet samotności w cierpieniu - świadomość przynaleŜności do miłującego
Boga. Ta świadomość pozwala na uzyskanie - nawet w najtrudniejszej sytuacji poczucia bezpieczeństwa, miłości, opieki BoŜej. „Wiara wyostrza wewnętrzny wzrok
i otwiera umysł, pozwalając mu dostrzec w strumieniu wydarzeń czynną obecność
Opatrzności” (Jan Paweł II, 1998).
13
Bibliografia:
Allport G.W. (1988). Osobowość i religia. tłum. H. Bartoszewicz, A. Bartkowicz, I.
Wyrzykowska, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Allport G.W. (1967). Personal Religious Orientation and Prejudice. Journal of Personality
and Social Psychology, 5, pp. 432-443.
Batson C., Ventis W. (1982). The Religious Experience. A social psychological perspective.
New York.
Chlewiński Z. (1991). Dojrzałość, osobowość, sumienie, religijność. Poznań:
Wydawnictwo „W Drodze”.
Chlewiński Z. (1987). Postawy a cechy osobowości. Towarzystwo Naukowe KUL,
Lublin 1987.
Dąbrowski K. (1979). Osobowość jej kształtowanie poprzez dezyntegrację pozytywną.
Warszawa: PTHP.
Dąbrowski, K. (1996). W poszukiwaniu zdrowia psychicznego. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Donahue M. (1985). Intrinsic and extrinsic religiousness: the empirical research. Journal
for the Scientific Study of Religion, 4, pp. 418-423.
Gałdowa A. (1990). Rozwój i kryteria dojrzałości osobowej. Przegląd Psychologiczny, 1,
s. 23.
Grzywak–Kaczyńska M. (1988). Trud rozwoju. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Hood R. (1985). The Conceptualization of Religious Purity in Allport’s Typology. Journal
for the Scientific study of Religion, 4, pp. 413-417.
Jan Paweł II (1998). Encyklika Fides et Ratio. Wrocław: Wydawnictwo Wrocławskiej
Księgarni Archidiecezjalnej.
Kahoe R. (1985). The Development of Intrinsic and Extrinsic Religious Orientations.
Journal for the Scientific Study of Religion, 4, pp. 408-412.
Łukaszewski W. (1984). Szanse rozwoju osobowości, Warszawa: KsiąŜka i Wiedza.
PłuŜek Z. (1994). Rozwój jest procesem stawania się. W: W. Szewczyk (red.), Jak sobie z
tym poradzić. Nieuniknione pytania, Tarnów: Wydawnictwo Diecezji
Tarnowskiej „Biblos”, s. 13-26.
PręŜyna W. (1981). Funkcja postawy religijnej w osobowości człowieka. Lublin: WN KUL.
Ryś M. (1997). Ku dojrzałości osobowej w małŜeństwie. Rozwijanie dojrzałej osobowości.
Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
Ministerstwa Edukacji Narodowej.
Styczeń T. (2003). Rozum i wiara wobec pytania: Kim jestem? Refleksje wokół
encykliki „Fides et ratio”. W: T. Styczeń, W. Chudy (red.). Jan Paweł II. Fides et
Ratio. Tekst i komentarze. Lublin: Wydawnictwo KUL, s. 145-186.
Styczeń T., Chudy W. (2003) Kim jestem - Gnothi se auton („Poznaj samego siebie”).
W: T. Styczeń, W. Chudy (red.). Jan Paweł II. Fides et Ratio... dz. cyt., s. 5-10.
14
Szuman S. (1995). Natura, osobowość i charakter człowieka. Kraków: Wydawnictwo
WAM.
Tokarski S., Dojrzałość religijna,
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=191
Wierzbicki A. (2003). Zasada jednocząca ludzkiego poznania. Antropologiczne implikacje
syntezy wiary i rozumu. W: T. Styczeń, W. Chudy (red.). Jan Paweł II. Fides et
Ratio. ... dz. cyt., s. 305-318.
Wrońska I., Mariański J. (1999). Wartości Ŝyciowe młodzieŜy. Lublin: Akademia
Medyczna i Neurocentrum.
15