Zagospodarowanie terenów poeksploatacyjnych

ARCHITEKTURA
Zagospodarowanie terenów poeksploatacyjnych
Jak to robią w Krakowie?
K
raków to jedyne duże miasto w
Polsce, w którym znaczny procent
powierzchni zajmują dawne kamieniołomy. Pozyskiwane z nich materiały skalne, tj. białe wapienie jurajskie, i
w mniejszym stopniu trzeciorzędowe iły
margliste były powszechnie stosowane
w architekturze miasta i dały Krakowowi
swoisty koloryt.
Kamień wapienny stanowi niewątpliwie
dominantę wśród całego bogactwa innych kamieni, wśród których należy wymienić czarny dewoński wapień dębnicki, wiśniowobrązowy permski porfir i żółtawy dolomit triasowy.
Najstarsze dzieje miasta związane są
jednak z eksploatacją wapieni, których
wychodnie, a więc jednocześnie dogodne miejsca eksploatacji znajdowały się
najbliżej. Cechy fizykochemiczne tej skały pozwalają na uniwersalne zastosowanie w formie zarówno elementów nieobrobionych, jak i obrobionych. W niektórych odmianach wapienia, szczególnie w uławiconym i płytowym, system
spękań ciosowych wykazuje skłonność
do rozpadu na niemal prostopadłościenne bloczki. Jurajskie wapienie służyły także do wypalania wapna.
W okresie romańskim, na który przypada powszechne stosowanie wapieni,
wznoszono z niego mury budowli sakralnych, fortyfikacje, a także brukowano ulice i place
W okresie gotyckim wapień wyparła
cegła, lecz nie całkowicie. Elementy kamienne były stosowane w miejscach
szczególnie narażonych na zniszczenie.
Jest wiele przykładów architektonicznej
kamieniarki z wapieni: konsole, wsporniki, portale, okapniki, sterczyny, pinakle, maswerki, laskowania, posadzki, pomniki, pachołki i kolumny. W późniejszych czasach jurajski wapień nie znalazł tak szerokiego zastosowania, aczkolwiek kamieniołomy były nadal czynne.
Jeszcze w XIX wieku wybrukowano Rynek Główny białym wapieniem, dodając
w ten sposób unikalny i charakterystyczny element miasta. Należy wyrazić ubolewanie, że obecnie krakowski rynek pokryto obcym kamieniem.
Dawne kamieniołomy w Krakowie
Wielowiekowa eksploatacja kamienio-
Kraków, stuletni park im. W. Bednarskiego w dawnym kamieniołomie
łomów wapieni doprowadziła do powstania „ran w krajobrazie”, czyli przekształcenia pierwotnej powierzchni w tereny pogórnicze, często o znacznej powierzchni. Przeważają wyrobiska jednopoziomowe stokowe lub stokowo-wgłębne o wysokościach ścian dochodzących do kilkudziesięciu metrów.
Tereny pogórnicze w centrum dużego
miasta są problemem do rozwiązania zarówno dla mieszkańców, jak i dla władz
municypalnych. Ze zrozumiałych względów są też obiektami, które przyciągają
inwestorów. Zadaniem władz jest więc
ochrona tych wartościowych pod względem przyrodniczym terenów przed rabunkową eksploatacją.
Zasadniczo a często drastycznie zmieniony pierwotny krajobraz powinien być
poddany zbiegom humanizującym, które
przywrócą podstawowe wartości przyrodnicze. Z pomocą przychodzą nauka
i sztuka. Sztuką w tym przypadku jest
architektura krajobrazu – wyodrębniona dyscyplina artystyczna, naukowa i zawodowa. Dramat zniszczonego krajobrazu sprawił, że powstały próby jego ratowania. W społeczeństwach zasobnych,
szczególnie w krajach anglosaskich odnotowywano w tej dziedzinie coraz większe sukcesy. Były one możliwe dzięki
wzbogacaniu się społeczeństw i coraz
większej wrażliwości na zagrożenia dewastacyjne. Wiadomo powszechnie, że
ziemię mamy tylko jedną.
Nieużytki poprzemysłowe i pogórnicze można poddać dwojakiej działalności człowieka:
rekultywacji lub renaturalizacji. Przez
rekultywację rozumie się kompleksową
działalność mającą na celu przywrócenie
(w zakresie technicznie możliwym i ekonomicznie uzasadnionym) terenów zdewastowanych – do gospodarczego użytkowania. Termin renaturalizacja obejmuje procesy prowadzące do odtworzenia
w danym fragmencie krajobrazu warunków ekologicznych pierwotnego siedliska oraz naturalnych zbiorowisk roślinnych. Proces ten może zachodzić na drodze samoczynnej (spontanicznej) kolonizacji przekształconych siedlisk lub na
drodze aktywnego odtwarzania zniszczonych przez człowieka ekosystemów.
W krajach Europy Zachodniej obszary pogórnicze od dawna zagospodarowywano w rozmaity sposób m.in. jako
rezerwaty przyrody nieożywionej, tereny sportowo-rekreacyjne, magazyny czy
parkingi.
Problem nieczynnych kamieniołomów w śródmieściu
Szczęściem a także kłopotem Krakowa jest fakt, że miasto rozwinęło się na
... wielkim złożu wapieni i margli o miąższości dochodzącej do 300 metrów. Nie
dziwmy się więc, że w ciągu tysiącletniego rozwoju miasta nie ustawało zapotrzebowanie na kamień. Łomy zabierały
¤nowy Kamieniarz · NR 17 · 06/2005
40 ►
► Listopad
www.nowykamieniarz.pl ►
ARCHITEKTURA
coraz większe obszary, a tam, gdzie było to możliwe, eksploatację prowadzono w coraz niższych poziomach. Przed
kilkunastu laty z różnych powodów zaprzestano wydobycia kamienia wapiennego w ostatnich jeszcze czynnych łomach w Krzemionkach Podgórskich i na
Zakrzówku. Po dawnych skalnikach pozostały imponujące rozmiarami „dziury”,
z którymi należy coś pozytywnego zrobić. Niewątpliwie są one przeszkodą dla
urbanistów w swobodnym projektowaniu nowych dzielnic czy ciągów komunikacyjnych.
Na terenie szeroko pojętego Krakowa znajduje się przynajmniej 15 dużych,
dziś nieczynnych kamieniołomów. Oto
niepełny spis z wyszczególnieniem pozyskiwanych kiedyś skał: Bonarka (wapienie górnej jury), Kapelanka (wapienie
uławicone), Przegorzały (wapienie górnej jury), Bodzów (jurajski wapień uławicony), Bielany (wapienie jurajskie), Tyniec - Bogucianka (wapienie górnej jury
i kredy – turonu), Piekary (wapienie skaliste i uławicone), Zakrzówek (wapienie
uławicone), Skały Twardowskiego (wapienie uławicone), Kapelanka (wapienie
uławicone), Liban (wapienie uławicone),
Krzemionki Podgórskie (wapienie górnej
jury).
W ramach niniejszego artykułu nie jest
możliwe omówienie wszystkich wymienionych miejsc, z konieczności ograniczę się tylko do niektórych.
Co już zrobiono w Krakowie?
Jednym z pierwszych w Polsce, zagospodarowanych nieczynnych kamieniołomów jest obecny Park Bednarskiego.
Został on oddany do użytku ponad 100
lat temu.
Zagospodarowanie zdegradowanego
Kraków, kamieniołom Zakrzówek po zalaniu
OBIEKTY GEOLOGICZNE
1 - BONARKA - dawny kamieniołom, rezerwat, wapienie górnej jury
2 - KAPELANKA i ZAKRZÓWEK - dawne
kamieniołomy, wapienie górnej jury
3 - PRZEGORZAŁY - wapienie górnej jury
4 - BODZÓW - jurajski wapień uławicony
5 - BIELANY - dawny kamieniołom, wapienie górnej jury
6 - TYNIEC - dawny kamieniołom na
Boguciance, wapienie górnej jury
7 - TYNIEC - przełom Wisły pod klasztorem benedyktynów
8 - PIEKARY - dawny kamieniołom, wapienie górnej jury
9 - WAWEL - Smocza Jama, wapienie górnej jury
Mapa geologiczna Krakowa (bez osadów czwartorzędowych i lądowych utworów trzeciorzędowych wg. R. Gradzińskiego 1993
rejonu powydobywczego w Krzemionkach Podgórskich było inicjatywą obywatelską. Jak dotychczas jest ona wsparta przez władze miejskie bardziej werbalnie niż finansowo.
Położone w śródmiejskiej dzielnicy
Podgórze Krzemionki odegrały w przeszłości ogromną rolę w procesie rozwoju urbanistycznego Krakowa. Już w roku 1375, kiedy miasto wykupiło kamieniołom, pozyskiwano wapienie jurajskie
i margle. Pozostały liczne ściany wyrobisk, które na skutek procesów erozji i
wietrzenia upodobniły się do naturalnych wychodni. Częściowo zachowały
się obiekty budowlane oraz urządzenia
do przerobu wapienia. Nietrudno znaleźć „otwartą księgę dziejów ziemi” czyli profile charakterystyczne dla budowy
geologicznej regionu, a także przykłady naturalnej sukcesji po zaprzestaniu
eksploatacji. Pobliski kamieniołom Liban („Za Torem”) stal się ostoją licznych
gatunków roślin i zwierząt, w tym chronionych płazów i gadów. W szczelinach
wapiennych skał zagnieździły się ptaki
(m.in. sokół pustułka). Częściowo zalane
wodą dno kamieniołomu – to miejsce,
gdzie można zobaczyć zimorodki, czernice, perkozki, kaczki i czaple.
Krzemionki Podgórskie obejmują także tereny leśne, były obóz koncentracyjny „Płaszów”, hitlerowski obóz karny
nowy Kamieniarz · NR 17 · 06/2005
► www.nowykamieniarz.pl
¤
Listopad ◄
► 41
ARCHITEKTURA
Kraków, fragment parku im. W. Bednarskiego
„Liban” oraz fragmenty austriackich fortyfikacji. Wszystko to powoduje, że Krzemionki stają się atrakcyjną lokalizacją dla
projektowanego Centrum Edukacji Kulturowej i Ekologicznej. Proces zagospodarowywania rozległych terenów na potrzeby Centrum będzie wymagać znacznych nakładów. Przewiduje się m.in. pozyskiwać środki w ramach współpracy z
podmiotami komercyjnymi (pole namiotowe, schronisko młodzieżowe, nauka
wspinaczki i ratownictwa skałkowego).
Najtrudniejsze wydaje się jednak zdobycie funduszy na pierwsze realizacje, pomimo powstania specjalnej Fundacji
Miejskiej.
Innym przykładem dążenia do rozwiązania problemów rekultywacyjnych w
Krakowie jest kamieniołom Zakrzówek.
Jak wiadomo (w tym momencie odsyłam
Czytelnika do artykułu w nK nr 14/2005),
w kamieniołomie tym pracował w czasie
niemieckiej okupacji Ojciec Święty Paweł
II. Eksploatacja wapieni dla Krakowskich
Zakładów Sodowych (dawniej „Solvay”)
w okresie powojennym znacznie powiększyła i pogłębiła stary kamieniołom. W
roku 1992 wyłączono pompy odwadniające wyrobisko w rezultacie czego woda
zalała nieurządzony, częściowo zalesiony teren. Powstał akwen o powierzchni
21 ha i głębokości dochodzącej do 32 m.
Teren ogrodzono i przekazano do użytkowania Centrum Nurkowemu KRAKEN.
Szkolą oni płetwonurków i przystosowują akwen dla swoich potrzeb.
Są obecnie dyskutowane plany, by tereny Zakrzówka zachować z funkcją krajobrazu kulturowego i połączyć tematykę
przyrodniczą z kontemplacją osoby Ojca
Świętego Jana Pawła II i wartości, jakim
poświęcił swoje życie.
Dla innych nieczynnych kamieniołomów powstały lub powstają projekty
ich rekultywacji, a także opracowuje się
program tworzenia parków kulturowych
(Zwierzyniecki Park Kulturowy, Lotnisko,
Skotniki, Mydlniki, Dłubnia). Programom
tym sprzyjają, na ile mogą, władze municypalne Krakowa.
zu Komisji Urbanistyki i Architektury PAN
w Krakowie.
Wszystkie wymienione jednostki mają znaczące wyniki w rekultywacji i rewitalizacji obszarów górniczych, w tym kamieniołomów eksploatujących skały wykorzystywane w budownictwie – w całej
południowej części kraju. Potwierdziła to
Międzynarodowa Konferencja Naukowa
w Krakowie (grudzień 2003).
Reasumując podjęty temat dochodzimy do wniosku, że pozytywne społeczne inicjatywy w tym zakresie napotykają
z reguły na większy lub mniejszy opór ze
strony decydentów. Opór ten ma zwykle
podłoże finansowe, gdyż zarówno projektowanie, jak wykonanie pochłaniają
niebagatelne sumy. Jest więc oczywiste,
że z problemem rekultywacji i rewitalizacji terenów pogórniczych szybciej i skuteczniej radzą sobie kraje bogate. ▪
Henryk Walendowski
Kraków przoduje
W wielu środowiskach na terenie Pol- Źródła:
ski, reprezentujących planowanie prze- 1. Materiały Międzynarodowej Konferenstrzenne, architekturę i geologię jak: Kra- cji Naukowej „Kształtowanie Krajobrazu
ków, Kielce, Wrocław czy Warszawa – już Terenów Poeksploatacyjnych w Górnicdawno podejmowano wysiłki pracując twie”. Kraków 2003
nad możliwościami wykorzystania tere- 2. Rajchel Jacek: Kamienny Kraków. Spojnów poeksploatacyjnych. Nie ulega wąt- rzenie geologa. Wyd. AGH Kraków 2004
pliwości, że wiodącyKraków, Zakrzówek, fragment zalanego kamieniołomu.
mi w tej dziedzinie są
dwie uczelnie krakowskie: Akademia Górniczo-Hutnicza i Politechnika Krakowska.
Na AGH prace prowadzą Wydziały Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska oraz
Wydział Górnictwa i
Geoinżynierii. Na Politechnice Krakowskiej
przy Wydziale Architektury działa Instytut Architektury Krajobrazu, a w nim Zakład
Krajobrazu Otwartego i Budowli Inżynieryjnych (do 2003 roku)
oraz Zakład Krajobrazu Miejskiego i Stref
Podmiejskich. Terenami pogórniczymi zajmuje się także Instytut
Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w
Krakowie oraz Sekcja
Architektury Krajobra-
¤nowy Kamieniarz · NR 17 · 06/2005
42 ◄
► Listopad
www.nowykamieniarz.pl ◄