wstęp - Oblicza Komunikacji

WSTĘP
Trzy niebezpieczeństwa badań nad ideologiami
Ideologie codzienności to już druga książka serii „Oblicza Komunikacji” poświęcona
problemowi ideologii. Pierwsza – Ideologie w słowach i obrazach (2008) – ukazywała miejsce tytułowego zagadnienia w naukach humanistycznych i społecznych,
a także szerzej – w nauce i edukacji – zarówno w sytuacji, gdy ideologia jest przedmiotem badań i kształcenia, jak i wtedy, gdy staje się systemem przekonań samego
badacza/nauczyciela.
Nie wchodząc w szczegóły i odsyłając zainteresowanych do owej publikacji, musimy przyznać, że badania nad ideologiami są tyle trudne, co ryzykowne. Istnieją
przynajmniej trzy niebezpieczeństwa, na które badacze ideologii i ich dzieła są narażeni.
Niebezpieczeństwo pierwsze to pułapka wieloznaczności. Wyraz ideologia ma
tak wiele odcieni znaczeniowych (por. Puzynina 2008), w tym często wywołujących
negatywne konotacje, że autorzy książek o ideologiach mogą być narażeni nawet
na ryzyko konfliktu z czytelnikami. Zauważmy bowiem, że w powszechnym odczuciu utrzymuje się opinia, iż ideologia ogranicza się wyłącznie do świata przekonań
politycznych, a do tego jest zwykle nacechowana negatywnie. Tymczasem proces
ideologizacji życia społecznego jest o wiele szerszy, obejmuje bowiem swoim zasięgiem przekonania społeczne, ekonomiczne, a nawet religie.
Niebezpieczeństwo drugie – nieuchronne zaangażowanie – wynika naszym
zdaniem z konieczności przyjęcia do wiadomości faktu, iż każdy badacz jest podmiotem przyjmującym jakiś punkt widzenia świata. I jeżeli rzeczywiście wszyscy
kierujemy się w życiu jakimiś ideologiami (lub one nami kierują), i wszyscy zwykle
poddajemy je ocenie (daną ideologię uznajemy za: dobrą/złą, prawdziwą/fałszywą,
naszą/nie-naszą itp.), to sytuacja ta dotyczy także naukowca, a już szczególnie – naukowca badającego ideologie. Mówiąc szczerze, badacz próbujący opisać problem
ideologii w różnych przestrzeniach życia społecznego (instytucjonalnego, grupowego, prywatnego) narażony jest na przyjęcie, mniej lub bardziej świadome, postawy zaangażowanej. Niestety, zaproponowany przez niego sposób oglądu problemu
może być tym samym odczytany jako stronniczy i tendencyjny.
Oczywiście, nie twierdzimy, że nie należy takich badań prowadzić. Z różnych
powodów – trzeba to robić. Konieczna jest jednak wzmożona czujność metodologiczna i świadomość własnego metajęzyka, a zwłaszcza własnych pozanaukowych
założeń.
O potrzebie takich badań ideologii – właśnie refleksyjnych i krytycznych – piszą autorzy z kręgu krytycznych studiów nad dyskursem (CDS – Critical Discour-
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 7
2010-01-27 12:53:13
8
WSTĘP
se Studies). Ów mało jeszcze w Polsce znany kierunek studiów (badań i edukacji),
wyłoniony z tzw. krytycznej analizy dyskursu (CDA – Critical Discourse Analysis),
za punkt wyjścia przyjmuje przeświadczenie o subiektywizmie, a nawet społecznym
zaangażowaniu badacza, przy jednoczesnym przekonaniu o naukowości jego instrumentarium (Horolets 2007; Duszak, Fairclough 2008).
W CDS zadaniem naukowca jest nie tylko diagnoza problemu społecznego,
ale także działalność edukacyjna, której celem ma być wypracowanie trwałych kanonów postępowania w sytuacjach konfliktów społecznych i aktów przemocy (nierówności, nadużyć czy wreszcie – dyskryminacji). Nietrudno zauważyć, że przejawy
myślenia i działania o charakterze ideologicznym są szczególnie na to narażone,
gdyż ujawniają się na poziomie zbiorowych emocji i afektów (por. Karwat 2009;
Habrajska 2009). Dlatego też wydaje się, że opis zjawisk ideologizacji życia społecznego powinien iść w parze z jego przesłaniem refleksyjno-propedeutycznym.
Jest jeszcze trzecie niebezpieczeństwo – powierzchowna interdyscyplinarność.
Ideologie są bowiem przedmiotem badań wymagającym metodologii holistycznej
i integrującej ustalenia oraz narzędzia badawcze przynajmniej trzech dyscyplin. Socjologii – ponieważ ideologie są zawsze produktem praktyk społecznych, psychologii – ponieważ przyswaja je jednostka, która myśli i działa (także nieświadomie)
pod ich wpływem, i wreszcie – językoznawstwa, ponieważ ideologie są konstruowane, upowszechniane i reprodukowane w języku.
W niniejszej książce staraliśmy się owych trzech niebezpieczeństw uniknąć.
Przede wszystkim przyjęliśmy taktykę zderzania różnych punktów widzenia. Dlatego do współpracy zaprosiliśmy wielu autorów, którzy reprezentują różne dyscypliny, różne metodologie, a czasem nawet odmienne sposoby rozumienia tych
samych terminów. Mamy nadzieję, że takie konfrontowanie perspektyw pozwoli
w przyszłości wypracować wspólne instrumentarium, które ułatwi kompleksowe
badania komunikacji w służbie ideologii i ich nowej ponowoczesnej postaci – quasi-ideologii.
Ideologie codzienności – jak wskazuje sam tytuł przedstawianej Czytelnikowi
monografii – przyglądają się naszemu codziennemu życiu. A życie to jest coraz bardziej odindywidualizowane i zmediatyzowane (por. Z. Bauer 2009; Ch. Barker 2005;
L. Taylor, A. Willis 2006). Kultura masowa projektuje bowiem wzorce prywatnych
zachowań, przeżyć i opinii – sprawy codzienne stają się zaś punktem wyjścia dla
popularyzowania i przeżywania zbiorowych sądów i opinii na poziomie komunikowania masowego. Warto dodać, że badania nad ideologizacją codziennych
praktyk życia społecznego wyrastają z potrzeby dowartościowania w pracach humanistycznych sfery zwykłych, powszechnych rytuałów komunikacyjnych. Zwrot
ku codzienności i fenomenologii dnia codziennego wytyczył granice współczesnej
socjologii refleksyjnej (por. Socjologia codzienności, 2008), psychologii, a nawet językoznawstwa. Jak się okazuje – ludzkie motywy i zasady postępowania pojawiająOblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 8
2010-01-27 12:53:14
WSTĘP
9
ce się w drobnych i potocznych zwyczajach komunikacyjnych stają się miernikiem
utrwalonych w komunikacji i kulturze masowej zbiorowych przekonań, sądów wartościujących i zbiorowo wyrażanych idei.
Potrzeba tych badań wynika z faktu, że na mapie pojęć o charakterze ideologicznym pojawiają się – oprócz uniwersalnych koncepcji politycznych (np. lewica,
konserwatyzm, totalitaryzm itd.) – także koncepcje życia i wizje świata ogarniające sfery stosunków międzyludzkich (np. tolerancja, dyskryminacja, wolność słowa,
prawa człowieka itd.) oraz zasad postępowania wobec człowieka, jego wytworów
i środowiska, w którym żyje (np. ekologizm, pacyfizm, konsumpcjonizm itd. – por.
hasła zawarte w leksykonie: Dziubka, Szlachta, Nijakowski 2008). Dlatego właśnie
uwaga autorów wszystkich rozdziałów prezentowanej publikacji koncentrowała się
na opisie ideologii w najważniejszych sferach życia zwykłego uczestnika kultury
masowej i popularnej.
Pierwszą z owych sfer jest polityka, a zwłaszcza jej medialne upostaciowienie.
Książkę otwierają studia odsłaniające populistyczny wymiar współczesnej kultury
politycznej i kryzys debaty politycznej, wynikający m.in. z zawłaszczania tej przestrzeni komunikacyjnej przez media. Współczesny dyskurs publiczny okazuje się
płaszczyzną ścierania się społecznie zróżnicowanych wizji człowieka z językiem
plotki i medialnie nagłośnionego skandalu. Same zaś media zawłaszczają system
przekonań, propagując wzorce i symbole tożsamościowe oraz preferowane schematy postaw politycznych. Najsmutniejsza okazuje się konstatacja wielu autorów odwołująca się do braku wyraźnych granic między sferą zachowań publicznych a sferą
zachowań prywatnych. Głos dotyczący tabloidyzacji świata polityki, mediów i świadomości społecznej przewija się w wielu artykułach prezentowanych w pierwszej
części monografii.
Drugą sferą jest reklama, która w kulturze masowej pełni bardzo istotne funkcje.
Wbrew temu bowiem, co mówi się w dominującym, czyli perswazyjnym, paradygmacie badań reklamy, na przekazy reklamowe można też patrzeć z perspektywy
tworzenia czy reprodukowania wzorów kultury. W tym sensie reklama jest dyskursem, w którym rywalizują ze sobą ideologie o odmiennej proweniencji, jedne
– związane z wizerunkiem marki, inne z edukacją, jeszcze inne – z polityką, płcią,
a nawet z estetyką.
Dwie kolejne części książki przynoszą kolejną zmianę perspektywy. Poświęciliśmy je istotnym w sensie kulturowym kategoriom, wokół których ideologie powstają.
Pierwszą kategorią jest religia. Trzeba przyznać, że związek religii z ideologią
jest najbardziej dyskusyjny, jednak ze względu na bogatą refleksję na ten temat
– obecną na przykład w psychoanalizie kultury – zdecydowaliśmy się na włączenie do książki owego trudnego tematu. Prace prezentowane w tym rozdziale pokazują, jak niebezpieczne dla stosunków społecznych są próby zawłaszczania i instytucjonalizacji rytuału religijnego na użytek propagandy, polityki oraz działań
populistycznych. W rozdziale tym podejmowany jest również problem zachowań
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 9
2010-01-27 12:53:14
sakralnych, które w globalnym świecie Internetu i skrajnych postaw o charakterze fundamentalistycznym tracą swe hierofaniczne przesłanie (por. Kurtz 2008;
Beckford 2008).
Kolejną kategorią, której poświęcono osobny rozdział, jest płeć. Zawarte w nim
teksty są ważnym wkładem w polskie – ciągle intuicyjne – badania z kręgu gender studies. Zgromadzone w tym tomie studia stanowią uzupełnienie raczkujących
polskich badań poświęconych związkom między językiem – komunikacją i płcią
kulturową (por. Karwatowska, Szpyra-Kozłowska 2005). Autorzy poszczególnych
studiów porządkują pojęcia reprezentacji płci kulturowej na różnych poziomach
dyskursu publicznego, odsłaniając nieuprawnione zachowania komunikacyjne
związane z adaptacją tej kategorii w społecznych sporach o doktryny i zasady postępowania obywatelskiego. Pod lupą badaczy znalazły się medialne praktyki dyskryminacji, których przykładem mogą być środki językowe zdradzające seksizm
i asymetrię płci, jak również moralizatorski, a więc wyzwalający rozmaite emocje
ton dyskusji nad zasadami tolerancji i prawem do tożsamości płciowej.
Ideologie codzienności świadczą o tym, że przedstawiciele różnych dyscyplin
naukowych i nurtów badawczych, ale także po prostu ludzie o różnych światopoglądach, mogą się spotkać, wypracować wspólny język, którym – mamy nadzieję
– można mówić o rzeczach trudnych i ważnych.
Tomasz Piekot, Marcin Poprawa
• Barker Ch. (2005): Studia kulturowe. Teoria i praktyka, przeł. A. Sadza, Kraków.
• Bauer Z. (2009): Dziennikarstwo wobec nowych mediów. Historia. Teoria. Praktyka, Kraków.
• Beckford J.A. (2008): Globalizacja i religia, przeł. E. Kopczyńska, [w:] P. Sztompka i M. Boguni-Borowska (red.), Socjologia codzienności, Kraków.
• Duszak A., Fairclough N. (red.) (2008): Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście
do socjologii, Kraków.
• Dziubka K., Szlachta B., Nijakowski L.N. (2008): Idee i ideologie we współczesnym świecie, Warszawa.
• Habrajska G. (2008): Przeżywanie ideologii, [w:] I. Kamińska- Szmaj, T. Piekot i M. Poprawa (red.),
Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław.
• Horolets A. (red.) (2007): Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii, Toruń.
• Karwat M. (2008): Cechy myślenia ideologicznego, [w:] I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot i M.
Poprawa(red.), Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław.
• Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J. (2005): Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim, Lublin.
• Kurtz L. (2008): Wierzenia, rytuały, instytucje, przeł. M. Korzewski, Socjologia codzienności,
P. Sztompka i M. Boguni-Borowska (red.), Kraków.
• Puzynina J. (2008): Ideologia w języku polskim, [w:] I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot i M. Poprawa
(red.), Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław.
• Socjologia codzienności (2008): P. Sztompka i M. Boguni-Borowska (red.), Kraków.
• Taylor L., Willis A. (2006): Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy, przeł. M. Król, Kraków.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 10
2010-01-27 12:53:14