predyspozycje / talenty zawodowe

Grzegorz Filipowicz
PREDYSPOZYCJE / TALENTY
ZAWODOWE
Przyjmuję założenie założenie, że kompetencje nie są tożsame z predyspozycjami. Wyłączenie z
definicji kompetencji tych naszych charakterystyk, które możemy uznać za predyspozycje nie oznacza
tego, że dyskwalifikujemy ich wpływ na funkcjonowanie zawodowe. Wręcz przeciwnie – zarówno
doświadczenia praktyczne jak i wiele danych potwierdzają, że cechy takie jak inteligencja,
temperament i osobowość w olbrzymim stopniu wpływają na to co i jak robimy. Dla przykładu wiele badań na przykład wskazuje dość jednoznacznie, że inteligencja jest najsilniejszym w miarę
jednorodnym czynnikiem decydującym o naszym powodzeniu w realizacji zadań zawodowych.
Predyspozycje uznajemy za (względnie) trwałe cechy – szczególnie u osób dorosłych. Niezależnie od
tego czy ich źródłem są uwarunkowania genetyczne, neurologiczne czy wychowawcze predyspozycje
u osób dorosłych może uznać za ukształtowane i trwałe. Nie możemy zatem w sposób sensowny
podejmować w odniesieniu do nich działań rozwojowych. Zakładamy, że w przeciwieństwie do
predyspozycji kompetencje są dynamiczne, czyli poddające się zmianie. O dynamiczności kompetencji
świadczy to, że można je rozwijać, jak również to, że mogą ulec obniżeniu (np. na skutek braku
możliwości ich wykorzystania). Takie cechy jak inteligencja czy temperament należą natomiast do
naszych trwałych charakterystyk. Oczywiście możemy dyskutować, czy rzeczywiście takie cechy jak
osobowość lub indywidualne potrzeby są niemodyfikowalne i pewnie wiele osób mogłoby dojść do
wniosku, że pewne zmiany w tym zakresie można osiągnąć. Niezależnie od przekonania wydaje się
jednak, że miejsce pracy nie jest właściwym miejscem aby komukolwiek zmieniać osobowość bądź
modyfikować jego system potrzeb. Z tej też przyczyny uznajemy, że wszystkie wymienione czynniki są
naszą trwałą charakterystyką. Jako takie będziemy je więc traktować jak trwałe predyspozycje.
Talenty
Zupełnie nowe światło na relacje predyspozycji i kompetencji dają badania i powstała na ich bazie
koncepcja osobistych talentów. Dwie najbardziej znane w tym obszarze osoby to profesor Donald
Clifton (wieloletni prezes Gallup Institute) oraz jego znamienity uczeń, współpracownik a ostatnio
konkurent: Marcus Buckingham. Warto zapamiętać te dwie osoby także z tego względu, że będę dość
często odwoływał się do ich koncepcji.
Spróbujmy pokrótce omówić to na czym polega rewolucyjność proponowanego przez nich podejścia
oraz jaki to ma związek z kompetencjami.
Clifton oraz Buckingham w swoich badania zadali sobie szereg niezmiernie ciekawych pytań.
Jedno z pierwszych brzmi: Czy normalny człowiek jest w stanie z równym skutkiem nauczyć się
(niemal) wszystkiego? Odpowiedź może nie jest bardzo zaskakująca jednak ważne jest to, że tym
razem nie opieramy się na własnych intuicjach czy też jednostkowych doświadczeniach lecz na
rzetelnie przeprowadzonych badaniach. Jak brzmi odpowiedź? Oczywiście NIE! Różne osoby (o ile nie
mają „dziur w mózgu”) uczą się efektywnie różnych rzeczy. To czego bardzo sprawnie uczą się inni
jest makabrycznie trudnym doświadczeniem dla innych. Wszyscy tego doświadczamy chociażby w
odniesieniu do języków obcych – jedni potrzebują kilku miesięcy aby przyzwoicie opanować nowy
język, inni kilku lat a jeszcze inni pewnie nigdy tego nie zrobią. Czy to oznacza, że są głupsi?
Predyspozycje / talenty zawodowe
Grzegorz Filipowicz
Zważywszy na to że wielu prezydentów w Europie i poza nią nie zna (na poziomie komunikatywnym)
żadnego obcego języka byłaby to dość ryzykowna teza. Jeśli jednak odpowiedź jest tak oczywista to
dlaczego tak wiele organizacji posyła na takie same szkolenia większość swoich pracowników? Co
gorsza – dlaczego tak wielu z nas rozpoczyna naukę czegoś z czym niemal na pewno sobie nie
poradzimy? (czy znamy wśród naszych znajomych kogoś kto z uporem maniaka zapisuje się na
kolejny kurs jakiegoś języka). Czy przypadkiem nie powinniśmy się uczyć przede wszystkim tego co
nam przychodzi z łatwością? Inaczej bowiem tracimy czas, pieniądze, energię etc.
Następne pytanie jest związane z kwestią satysfakcji z wykonywanej pracy. Czy każdy rodzaj pracy
może być źródłem satysfakcji dla niemal każdej osoby? Znowu – odpowiedź brzmi :NIE”. To co dla
jednych jest ciekawe i satysfakcjonujące innym sprawia cierpienia. Wydalało by się zatem, że każdy z
nas będzie szukał takiej pracy która zapewni mu/jej jak najwięcej pozytywnych, satysfakcjonujących
doświadczeń. Niestety – nic bardziej mylnego. Okazuje się że według danych TMBC (firmy
prowadzonej przez M. Buckinghama), tylko 17% pracowników ma na co dzień okazję do zajmowania
się tym co sprawia pełną satysfakcję. Badania te zostały przeprowadzone głównie na rynku
amerykańskim (w latach 2010 – 2011) lecz nie sądzę by w Polsce było w tym względzie lepiej. Jest to
wynik po prostu katastrofalny, oznacza bowiem że dominującym elementem naszej pracy jest to z
czego nigdy nie będziemy mogli być zadowoleni. Już to wystarczy aby zobaczyć przed jak wielkim
wyzwaniem stoją firmy i menedżerowie, których zadaniem jest zmotywowanie i zbudowanie
zaangażowania pracowników. Być może jest to po prostu „mission impossible!”.
Trzecie pytanie wynika z dwóch poprzednich. Czy jest jakiś związek między łatwością uczenia się
określonych zadań i satysfakcją jakie daje ich realizacja. Prawdopodobnie ponownie odpowiedź jest
zgodna z naszą intuicją – TAK. Te zadania, których opanowanie przychodzi nam z łatwością są
jednocześnie źródłem satysfakcji. Inaczej mówiąc – lubimy zajmować się tym, czego łatwo się
uczymy. Czy to oznacza, że większość z nas lubi zajmować się łatwymi dla nas zagadnieniami?
Niekoniecznie – jesteśmy gotowi naprawdę ciężko pracować – a nawet ponosić porażki - pod
warunkiem, że widzimy, że to „nasza bajka”, możemy się tego nauczyć i mieć wpływ na końcowy
rezultat.
W ten sposób dochodzimy do kardynalnego pytania: co decyduje o tym, że łatwo jest się nam czegoś
nauczyć a praca w tym zakresie sprawia przyjemność ? Odpowiedź jest o tyle prosta co dla wielu osób
zaskakująca: TALENT!
Czym zatem jest Talent – a właściwie talenty, gdyż jest ich wiele? W opracowaniach Cliftona i
Buckinghama talenty to powtarzające się wzorce myślenia, odczuwania oraz zachowania, które
prowadzą do skutecznego działania! Oznacza to, że niemal zawsze kiedy robimy coś bardzo dobrze to
istnieje duże prawdopodobieństwo, że wykorzystaliśmy jakieś nasze talenty. Jest to definicja o tyle
sprytna co wieloznaczna. Spróbujmy zatem przybliżyć nieco to zagadnienie za pomocą pewnej
metafory. Wyobraźmy sobie, że nasz mózg po naszym narodzeniu przypomina dziewiczą łąkę w
pewnym stopniu tylko ukształtowaną przez nierówności terenu, kamienie oraz niewielkie krzaki
(niech to wszystko symbolizuje „wrodzone czynniki”). My musimy poruszać się na tej łące aby
osiągnąć pożądane przez nas cele – na początku będzie to pewnie pożywienie, komfort fizyczny etc. a
potem zabawki, uwaga ze strony ważnych osób etc. Jeśli rozważymy tylko jedno możliwe połącznie
punktu A i B to prawdopodobnie dość szybko okaże się, że przy uwzględnieniu istniejącego
ukształtowania wydeptaliśmy jedną, sprawdzoną” ścieżkę. A przecież wcale tak nie musiało być –
mogliśmy za każdym razem iść inną drogą a jednak wydeptaliśmy ścieżkę. Oszczędzamy w ten sposób
energię, uwagę i czas. Po pewnym czasie łąka zamienia się w układ wydeptanych ścieżek, którymi się
Predyspozycje / talenty zawodowe
Grzegorz Filipowicz
poruszamy w zależności od potrzeb danej sytuacji. Część ścieżek przekształciła się w szerokie trakty,
część pozostała wygodnymi drogami a część to ledwo widoczne ścieżynki.
Ryc. Proces kształtowania talentu
Źródło: opracowanie własne
To oczywiście tylko metafora pokazuje ona jednak, że talent jest kształtowany przez ekonomię
działania mózgu, który w trakcie naszego rozwoju wypracował optymalne dla siebie, sprawdzone
wzorce postępowania. To co dobrze działające jest jednocześnie oceniane przez mózg jako „lubiane”,
gdyż mózg w ten sposób chce zwiększyć prawdopodobieństwo działania w taki właśnie sposób. Po
pewnym czasie nie ma znaczenia czy na wzorce te bardziej wpłynęła taka czy inna cecha osobowości,
temperament, inteligencja czy uwarunkowania psych-fizyczne. Ponownie – nie negujemy wpływu
tych czynników, zwracamy jednak uwagę na ich ostateczny wpływ. Co ważne układ ten jest
kształtowany bardzo wcześnie – w większości przypadków między trzecim a piątym rokiem życia
kończy się możliwość jego kształtowania. Inaczej mówiąc między 3 a piątym rokiem życia kończy się
okres kształtowania naszych talentów – potem możemy już tylko z nich korzystać. Jest to o tyle
istotne, że w następnych okresach naszego życia dość łatwo o tych talentach zapomnieć. Zaczynamy
zatem zajmować się zadaniami do których po prostu nie mamy ani serca ani zdolności. To tak
jakbyśmy zaczęli błądzić po uporządkowanym przez nas wcześniej obszarze, przedzierać się w
poprzek szlaków i przez zarośnięte już obszary – będzie trudno i nieprzyjemnie. W znacznej części jest
to wynik procesu edukacji, który wszystkich próbuje traktować tak samo. Zmuszamy zatem wszystkie
dzieci aby uczyły się matematyki, wykonywały prace techniczne, pisały wypracowania z języka
polskiego etc., współpracowały w zespole i tak dalej. Nie chciałbym oczywiście aby zarzucono mi, że
namawiam do rezygnacji w obowiązku szkolnego (szczególnie, że koncepcja talentów to niestety nie
mój „wynalazek”). Warto jednak zdawać sobie sprawę, że w wielu przypadkach nie ułatwia on
rozwijania talentów. Nie można bowiem efektywnie rozwijać się we wszystkich dziedzinach. Nasz
mózg – a zatem i my sami – po prostu tego nie wytrzyma.
Jest też i dobra wiadomość – u każdego z nas jakieś talenty się rozwinęły. Po prostu fizycznie (a raczej
neurologicznie) nie ma innej możliwości. Każdy z nas wyrobił sobie we wczesnym dzieciństwie jakieś
Predyspozycje / talenty zawodowe
Grzegorz Filipowicz
optymalne wzorce postępowania, preferencje do działania, sposób myślenia i podejmowania decyzji.
Talenty te tkwią w nas i czekają na wykorzystanie.
Ryc. Czynniki kształtujące talenty
temperament,
osobowość,
inteligencja
etc.
neurofizjologia
wpływ
środowiska
oraz czynniki
losowe
TALENTY
Źródło: opracowanie własne
Clifton wraz Buckinghamem w trakcie swoich badań wyróżnili około 400 szczegółowych talentów
takich jak zapamiętywanie słów, operacje na liczbach, myślenie abstrakcyjne, rozpoznawanie emocji
etc. Taka ilość talentów może przyprawić o lekki zawrót głowy i w praktyce jest mało użyteczna.
Okazało się jednak, że szczegółowe talent najczęściej, w naturalny sposób samodzielnie grupują się w
pewne wiązki – lub jak kto woli w klastry. Jeśli na przykład zgrupujemy takie talenty szczegółowe jak:
operacje na danych, zauważanie prawidłowości, logiczne myślenie oraz wyciąganie wniosków to dość
łatwo zauważyć, że dana osoba ma talent analityczny. W ten sposób wspomniani autorzy wyróżnili 34
wiązki / klastry podstawowych talentów. Przygotowali także do tego ciekawe narzędzie badawcze
„Strength Finder” dzięki czemu każdy może sprawdzić jakie talenty posiada. Za pomocą tego
narzędzia określamy 5 naszych podstawowych talentów oraz 5 anty – talentów. Jest to zgodne z
prezentowanym założeniem, że nie możemy być utalentowani w każdym aspekcie. Wydeptanie
jednej ścieżki oznacza, że nie powstanie inna. Nasz mózg posiadając ograniczone możliwości musi
rozstrzygnąć konkurencję między różnymi możliwymi wzorcami postępowania.
Mapa Talentów
W trakcie kilku lat zbierania doświadczeń z działań doradczych i konsultacji z ekspertami
zawodowymi przygotowałem własne opracowanie, które nazwałem „Mapą Talentów”. W ramach
Mapy Talentów wyróżniłem 20 grup predyspozycji podzielonych na cztery kategorie.
Tab. Zestawienie predyspozycji / talentów
SFERA FIZYCZNA
Aktywność fizyczna
Ruch - działania angażujące ciało, związane z wysiłkiem fizycznym.
Operacja na rzeczach
Wykonywanie różnych działań i operacji na rzeczach, urządzeniach,
maszynach.
Wytrzymałość
Odporność na zmęczenie – szczególnie w sytuacjach wykonywania
zadań wymagających zaangażowania uwagi i/lub długotrwałego
Predyspozycje / talenty zawodowe
Grzegorz Filipowicz
Wykorzystanie zmysłów
Rzetelność
Opanowanie / odporność
Rozwój
Wyzwania
Optymizm
Racjonalizm
Język
Dane
Tworzenie / wymyślanie
Analizowanie
Relacje
Współpraca
Pomoc
Dominacja / władza
Rywalizacja
Samodzielność /
niezależność
wysiłku fizycznego.
Zdolności w zakresie wykorzystania wzroku, słuchu dotyku lub
powonienia. Może to oznaczać dobry słuch muzyczny, wyobraźnię
wzrokową / przestrzenną lub wyczuwanie zapachów oraz smaków.
SFERA OSOBISTA
Dążenie do jak najlepszego wykonania wszelkich podejmowanych
zadań. Tendencja do perfekcjonizmu i wywiązywania się z podjętych
zobowiązań.
Zachowanie równowagi emocjonalnej / spokoju nawet w trudnych
sytuacjach. Zachowanie asertywności i stabilności przy próbach
nacisku i presji.
Dążenie do ciągłego rozwoju, poznawania nowych rzeczy, wyciągania
ciekawych wniosków. Wykorzystanie każdej okazji do tego aby
nauczyć się czegoś nowego.
Dążenie do spektakularnych osiągnięć. Podejmowanie trudnych,
wymagających wyzwań. Skłonność do ciągłego podnoszenia sobie
poprzeczki i pokonywania trudności.
Koncentracja na dostrzeganych szansach, które trzeba tylko
odpowiednio wykorzystać. Przekonanie, że można osiągnąć jeśli się
tylko postaramy.
Dominujące przekonanie, że na wszystko trzeba mieć uwagę, gdyż jeśli
coś zaniedbamy, to może to prowadzić do przykrych konsekwencji.
SFERA POZNAWCZA
Skłonność do opisywania rzeczywistości za pomocą słów. Dbałość o to,
by wszystko dokładnie omówić, ustalić, opisać. Porozumiewanie się w
mowie i piśmie w sposób swobodny i zrozumiały dla odbiorcy.
Łatwość operowania danymi liczbowymi, zestawieniami, wzorami,
schematami konstrukcyjnymi etc. Szukanie okazji do wykorzystywania
tego typu danych do codziennej pracy.
Koncentracja na wymyślaniu, planowaniu nowych przedsięwzięć i
koncepcji. Może robić wrażenie bujania w obłokach, jest to jednak
postrzeganie przyszłości jako potencjału, który trzeba wykorzystać.
Skupianie uwagi na dokładnej analizie sytuacji i napotykanych
problemów. Koncentrowanie się na zbieraniu odpowiednich informacji
oraz wyciąganiu z nich właściwych wniosków.
SFERA SPOŁECZNA
Poszukiwanie kontaktu, budowanie i rozwój relacji z innymi ludźmi.
Przyciąganie uwagi innych osób.
Skłonność do pracy zespołowej, szukania porozumienia i konsensusu.
Przekonanie, że najciekawsze rzeczy dzieją się wówczas, gdy kilka osób
dobrze współpracuje ze sobą.
Przekonanie, że wartość człowieka mierzy się tym, na ile może być
pomocny dla innych. Skłonność do wspierania innych.
Dążenie do podporządkowania sobie innych osób tak ,by można było z
ich pomocą realizować założone pomysły, koncepcje i plany.
Traktowanie życia – i niemal każdej sytuacji - jak gry, w której są
wygrani i przegrani. Dążenie do uzyskania maksymalnych korzyści przy
każdej nadarzającej się okazji.
Przekonanie, że każdy sam za siebie odpowiada. Dążenie do
samodzielności w określaniu zakresu i sposobu ich realizacji.
Indywidualizm.
Predyspozycje / talenty zawodowe
Grzegorz Filipowicz
Źródło: opracowanie własne
Oczywiście to tylko podstawowa charakterystyka głównych obszarów czy też wiązek predyspozycji w
ujęciu talentów. Myśląc o swoich własnych talentach warto być dużo bardziej specyficznym. Można
więc używać dokładniejszych określeń i charakterystyk.
Całość można przedstawić graficznie, co wielu osobom ułatwia wykorzystanie tego modelu w
praktyce.
Ryc. Nowy model / mapa talentów.
Źródło: opracowanie własne
Grzegorz Filipowicz
[email protected]
Predyspozycje / talenty zawodowe