05-03 - zszarzecze

Nawozy
Najważniejszym aktem prawnym regulującym wprowadzanie do obrotu nawozów i ich
stosowanie w Polsce jest Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu. Ustawa
reguluje dodatkowo zagadnienia związane z agrochemiczną obsługą rolnictwa oraz
zapobieganiem zagrożeniom dla ludzi, zwierząt i środowiska, które mogą powstać w
wyniku przewozu, przechowywania i stosowania nawozów.
Nawozy są produktami przeznaczonymi do dostarczania roślinom składników
pokarmowych i zwiększania żyzności gleb.
Ustawa o nawozach i nawożeniu wyróżnia i definiuje cztery grupy nawozów:
1. nawozy naturalne - odchody zwierząt, obornik, gnojówka i gnojowica,
przeznaczone do rolniczego wykorzystania;
2. nawozy organiczne - substancje organiczne i ich mieszaniny, w tym komposty
zawierające składniki pokarmowe roślin;
3. nawozy organiczno-mineralne - mieszaniny nawozów mineralnych i organicznych;
4. nawozy mineralne - uzyskiwane w wyniku procesów chemicznych lub przerobu
surowców mineralnych.
W Polsce mogą być dopuszczone do obrotu tylko nawozy spełniające wymagania
jakościowe, w których zawartość zanieczyszczeń nie przekracza dopuszczalnych wartości
i które nie wykazują szkodliwego działania na zdrowie ludzi, zwierząt oraz na środowisko.
Na każdym opakowaniu lub na etykiecie dołączonej do nawozów powinna znajdować się
informacja zawierająca numer zezwolenia, dotycząca typu nawozu, zawartości składników
pokarmowych, ich formy i rozpuszczalności oraz nazwę handlową nawozu, nazwę i adres
producenta lub importera. Dodatkowo na etykiecie powinna znajdować się informacja o
masie netto nawozu lub jego objętości, instrukcja stosowania i przechowywania oraz
określony termin przydatności.
Nawozy naturalne i organiczne
Nawozy naturalne są to przeznaczone do rolniczego wykorzystania odchody zwierząt,
obornik, gnojówka i gnojowica. Natomiast nawozy organiczne są to substancje
organiczne i ich mieszaniny, w tym komposty, zawierające składniki pokarmowe roślin.
Głównym celem stosowania nawozów naturalnych i organicznych jest dostarczenie
substancji organicznej do gleby. Ze względu na zawartość składników pokarmowych w
tych nawozach można traktować je jako nawozy wieloskładnikowe, zawierające makro- i
mikroelementy.
Nawozy naturalne i organiczne powinny być stosowane pod rośliny o długim okresie
wegetacji, dobrze wykorzystujące składniki pokarmowe.
Dawki nawozów powinny być dostosowane do potrzeb pokarmowych roślin. Należy
pamiętać, że wielkość dawek nawozów naturalnych i organicznych jest ograniczona
ilością azotu, jaką wprowadza się na pole wraz z tymi nawozami. Nie może ona
przekraczać 170 kg N • ha-1.
Nawozy naturalne
■ OBORNIK
Obornik jest nawozem naturalnym, powstającym w produkcji zwierzęcej przy ściołowym
utrzymaniu zwierząt. Stanowi go przefermentowana mieszanina odchodów zwierząt i
słomy. O składzie chemicznym obornika decyduje: zawartość składników we wszystkich
jego komponentach (kale, moczu i słomie), ich wzajemny udział w masie obornika, a
także procesy zachodzące podczas jego przechowywania.
O składzie chemicznym odchodów zwierząt decyduje przede wszystkim gatunek zwierząt,
ich wiek i kondycja oraz skład chemiczny paszy.
Wzajemne proporcje komponentów obornika są uzależnione od ilości zużywanej ściółki.
Przeciętnie na jedną krowę zużywa się 3-8 kg słomy dziennie, na konia 2-4 kg, a pod
świnię 1-2 kg słomy. Na ogół 1 kg obornika o zawartości 75% wody zawiera: 5 g N, 1,3 g
P, 5,8 g K, 3,6 g Ca, 1,1 g Mg oraz 5,3 mg B, 5 mg Cu, 640 mg Mn, 0,43 mg Mo, 353 mg
Zn, 0,33 mg Co.
Obornik jest produkowany w gospodarstwie przez cały rok, a stosowany zwykle w okresie
jesieni lub wiosny. W związku z tym musi być on przechowywany w gospodarstwie.
Sposób przechowywania obornika decyduje o typie przemian zawartych w nim związków
organicznych, a przede wszystkim o wielkości strat składników i w konsekwencji wartości
nawozowej. W trakcie przechowywania obornika najbardziej dynamicznym przemianom
ulegają związki węgla i azotu. W świeżym oborniku stosunek obu pierwiastków wynosi
C:N = 30:1. Po przefermentowaniu stosunek ten ulega zawężeniu do wartości optymalnej
C:N = 20-1 5:1.
W starszym systemie produkcji zwierzęcej obornik jest przechowywany bezpośrednio pod
zwierzętami. W oborach głębokich masa obornika jest dobrze ugniatana kończynami
zwierząt, co ogranicza dostęp tlenu. Dzięki temu rozkład związków organicznych
zachodzi powoli w warunkach beztlenowych. Ponieważ intensywność beztlenowego
rozkładu związków organicznych jest stosunkowo niewielka, dlatego w trakcie
przechowywania obornika w oborze głębokiej dochodzi do małych strat masy nawozu i
azotu. Ten sposób przechowywania obornika nie jest jednak zalecany ze względu na
pogorszenie się warunków sanitarnych w budynkach inwentarskich.
W nowoczesnym systemie utrzymania zwierząt masa odchodów i ściółki jest usuwana z
budynków inwentarskich na gnojownię. Powinna być ona zbudowana w miejscu
sąsiadującym z budynkiem inwentarskim i uniemożliwiającym zalanie obornika wodą ani
jego przesuszenie. Gnojownia musi być wyposażona w utwardzoną i nieprzepuszczalną
płytę ze spadkiem (1%) i instalację odprowadzającą odciek do szczelnego zbiornika. Jej
wielkość powinna być dostosowana do ilości utrzymywanych sztuk obornikowych w
gospodarstwie, aby możliwe było przechowywanie obornika przez 6 miesięcy.
Za 1 sztukę obornikową przyjmuje się krowę dojną o masie 500 kg przebywającą przez
cały rok w oborze. W ciągu roku produkuje ona 10 t przefermentowanego obornika. W
celu określenia ilości sztuk obornikowych w gospodarstwie przyjmuje się, że 1 sztukę
obornikową stanowi: 5 cieląt do 100 kg , 1,7 buhaja lub jałówki o masie 300 kg, 1,4 konia
o masie 600 kg, 6,7 tucznika w wieku 3-6 miesięcy, 4 maciory w wieku ponad 10
miesięcy, 12,5 owcy w wieku ponad 1 rok.
Pojemność gnojowni zależy od wysokości pryzmy obornika. Przy wysokości pryzmy
równej 2 m można przechowywać 1,8 t • m-2 obornika. W praktyce przyjmuje się, że przy
wysokości pryzmy wynoszącej 2 m na jedną sztukę obornikową powinna przypadać
powierzchnia 3 m2 gnojowni. Powierzchnię gnojowni powinno się podzielić na części i
zapełniać je stopniowo obornikiem, układając warstwy o grubości 20-40cm. Po osiągnięciu zakładanej wysokości pryzmy należy przykryć ją torfem, trocinami, ziemią
ogrodową lub folią.
Dokładne ubicie obornika i przykrycie pryzmy znacznie ogranicza straty azotu
podczas przechowywania nawozu na gnojowni. Zaniedbania z tym związane
zwiększają straty azotu nawet powyżej 30% i powodują duży ubytek masy nawozu
związany z intensywną mineralizacją związków organicznych w warunkach
tlenowych.
Obornik stosuje się na jednym polu raz na 3-5 lat pod rośliny najlepiej wykorzystujące
składniki pokarmowe z tego nawozu: buraki, ziemniaki, kukurydzę, kapustę i marchew
pastewną. Pod buraki cukrowe i pastewne zaleca się stosowanie dawek obornika w
wielkości 30-40 t • ha-1 ziemniaki, kukurydzę na silos, kapustę pastewną - 25-30 t • ha-1,
ziemniaki na sadzeniaki, kukurydzę na ziarno, marchew pastewną - 20-25 t • ha-1.
Najlepszym terminem do stosowania obornika jest jesień, pod orkę odwrotkę lub
przedzimową. Z uwagi na straty składników nie powinno się wywozić obornika wczesną
jesienią (we wrześniu). Obornik można stosować również wiosną zwłaszcza pod
średniopóźne i późne odmiany ziemniaków. Zabrania się stosowania obornika na glebach
zalanych wodą, w odległości 20 m od wód powierzchniowych, pokrytych śniegiem lub
zamarzniętych do głębokości 30 cm.
Obornik powinno się rozrzucać w dni pochmurne, a pole należy zaorać tego samego dnia.
Na glebach lekkich obornik powinien być zaorany do głębokości 20 cm, a na ciężkich -1015 cm.
Wykorzystanie azotu z obornika w pierwszym roku po zastosowaniu wynosi ok. 30%,
fosforu 20-25%, a potasu 50%. W drugim i trzecim roku rośliny wykorzystują dalsze 3040% azotu i potasu. Wykorzystanie fosforu z obornika w ciągu dwóch lat wynosi ok. 30%,
a w ciągu rotacji (3-4 lata) nawet do 65%. Wartość nawozową 10 t przefermentowanego
obornika ocenia się średnio na 1,5-2 t ha-1 ziemniaków, 1,5 t ha-1 buraków i 200-300 kg
ziarna w działaniu następczym. Uwzględniając zawartość składników pokarmowych w
oborniku, można obliczyć, że wraz z dawką 20 t tego nawozu na ha wprowadza się do
gleby 100 kg N, 26 kg P i 116kg K. Z tego w pierwszym roku po zastosowaniu obornika
rośliny wykorzystują 30 kg N, 5 kg P i 58 kg K • ha-1. Są to ilości zbyt małe w stosunku do
potrzeb nawozowych roślin. Dlatego najlepszym sposobem nawożenia roślin jest
nawożenie mineralno-organiczne.
Obornik rozrzuca się roztrząsaczami lub przyczepami z adapterem z różną ilością bębnów
roztrząsających.
■ GNOJÓWKA
Gnojówka jest nawozem naturalnym, którego masę stanowi przefermentowany mocz
zwierząt. Powstaje ona w pomieszczeniach inwentarskich, z których obornik usuwany jest
codziennie na gnojownię. 1 sztuka obornikowa produkuje rocznie ok. 6 m3 gnojówki.
Gnojówkę przechowuje się w szczelnym zbiorniku w celu ograniczenia ulatniania się
amoniaku. Może ona zawierać pewne ilości kału i zanieczyszczeń, dlatego powinna
przepływać przez osadnik znajdujący się przed zbiornikiem głównym.
Skład chemiczny gnojówki zależy przede wszystkim od gatunku utrzymywanych zwierząt,
sposobu i okresu jej przechowania. Jest nawozem azotowo-potasowym. W 1 m3 gnojówki
bydlęcej znajduje się 2,6 kg N oraz ok. 6,4 kg K, a w gnojówce trzody chlewnej 1,2 kg N
oraz ok. 2 kg K. W źle przechowywanym nawozie zawartość azotu może być nawet
dziesięciokrotnie mniejsza. Straty azotu z gnojówki następują w wyniku ulatniania się
amoniaku z nieszczelnych zbiorników. Również rozlewanie nawozu na powierzchnię
gleby bez jego wymieszania z glebą przyczynia się do dużych strat azotu i wówczas
gnojówkę należy traktować wyłącznie jako nawóz potasowy. Zaleca się przedsiewne
stosowanie gnojówki z jednoczesnym mieszaniem nawozu z glebą.
Gnojówka jest nawozem szybko działającym. Należy ją stosować w terminach:
 na przełomie marca i kwietnia - pod zboża jare i użytki zielone
 w kwietniu i na początku maja - pod rośliny okopowe i inne jare
 w końcu maja i czerwcu - pod okopowe międzyrzędowo, międzyplony wtóre,
kukurydzę na silos, marchew pastewną
 w lipcu - pod międzyplony
 w końcu lipca i sierpniu - pod rzepak ozimy i łąki po II pokosie
 w październiku i listopadzie - na użytki zielone.
Gnojówki nie wolno stosować zimą, na gleby zalane wodą i zamarznięte.
W celu ograniczenia strat amoniaku gnojówkę należy wylewać w dni pochmurne i
chłodne. Wykorzystuje się do tego wozy lub przyczepy asenizacyjne z systemem
rozprowadzającym, aplikującym nawóz przez rozlewacze radełkowe. Najlepsze rezultaty
daje stosowanie gnojówki w międzyrzędzia. Na użytkach zielonych gnojówkę należy
rozcieńczyć wodą w stosunku 1:3.
Działanie plonotwórcze 1 kg N w gnojówce przy przeciętnej dawce tego nawozu (20-30
m3 ha-1) wynosi 8 kg ziarna i 60-80 kg ziemniaków lub buraków.
■ POMIOT
PTASI
Pomiot ptasi powstaje w gospodarstwach wyspecjalizowanych w tuczu drobiu. Zawartość
składników w nawozie jest uzależniona od składu chemicznego paszy i gatunku drobiu
(tab.).
Zawartość wody i składników pokarmowych w pomiocie ptasim (%)
Gatunek
zwierząt
Zawartość
P
K
0,65
0,66
Kury
woda
56%
N
1,6
Kaczki/gęsi
70%
0,5-1,0
Ca
1,71
Mg
0,42
0,22-0,60 0,50-0,75 0,57-1,14 0,12-0,18
Zawartość składników pokarmowych w pomiocie ptasim jest większa niż w oborniku.
Azot występuje przede wszystkim w kwasie moczowym, łatwo ulegającemu amonifikacji.
Dlatego pomiot powinien być przechowywany w sposób ograniczający straty azotu w
wyniku ulatniania się amoniaku. W tym celu można mieszać pomiot (100 kg) z torfem
(15-20 kg), kompostem (20-30 kg), ziemią ogrodniczą (30-50 kg) lub superfosfatem
pojedynczym (10-20 kg).
Pomiot ptasi może być stosowany w ilości 10-20 t•ha-1 pod te same rośliny i w tych
samych terminach co obornik. Należy jednak pamiętać, że jest on nawozem szybko
działającym i dlatego można go również stosować pogłówne w dawkach 3-4 t•ha-1 w
postaci zmielonej lub w postaci roztworu wodnego w stosunku - pomiot: woda = 1:4-20.
■ GNOJOWICA
Gnojowica jest przefermentowaną mieszaniną odchodów zwierząt i wody, powstającą w
budynkach
inwentarskich
przy
bezściołowym
ich
utrzymaniu.
Powinna
być
przechowywana w szczelnych zbiornikach, przykrytych płytą z instalacją wentylacyjną. W
trakcie przechowywania ulega ona rozwarstwieniu na kożuch, warstwę płynną i szlam.
Dlatego przed zastosowaniem należy ją dokładnie wymieszać.
Pojemność zbiornika na gnojowicę powinna być dostosowana do obsady zwierząt i
umożliwiać przechowanie nawozu przez okres 6 miesięcy. Roczna produkcja gnojowicy
od 1 sztuki obornikowej wynosi 20 t.
Skład chemiczny gnojowicy jest uzależniony od gatunku i wieku utrzymywanych
zwierząt, składu paszy oraz ilości wody zużywanej do zabiegów higienicznych w oborach
i chlewniach. Ze względu na ilość zużywanej wody (10 do ponad 30 l na sztukę dziennie)
zawartość suchej masy w gnojowicy waha się od 2 do 18%. Przeciętna zawartość azotu w
gnojowicy bydlęcej i od trzody chlewnej jest podobna i wynosi 0,30-0,36% w świeżej
masie na wozu. Natomiast zawartość potasu w gnojowicy bydlęcej (0,27-0,3%) jest
większa niż w gnojowicy pochodzącej od trzody chlewnej (0,14-019%). Ponad połowa
azotu w gnojowicy występuje w postaci mineralnej - amonowej i azotanowej. Pozostała
ilość azotu występuje w związkach organicznych. Gnojowica jest więc nawozem szybko
działającym. Potas z gnojowicy wykazuje podobne działanie jak w nawozach mineralnych
i jest wykorzystywany przez rośliny w 50-90%.
Dawkę gnojowicy na gruntach ornych ustala się na podstawie ilości wnoszonego wraz z
nią azotu, a na użytkach zielonych - azotu i potasu. Uważa się, że ilość składników
pokarmowych wnoszonych na pole wraz z gnojowicą powinna zapewniać pokrycie
potrzeb nawozowych roślin w 70%. Pozostała część dawki składników powinna być
dostarczona roślinom w postaci nawozów mineralnych.
Działanie nawozowe gnojowicy jest uzależnione od terminu jej stosowania oraz kategorii
agronomicznej gleby. Na glebach lżejszych dochodzi do większych strat azotu z
gnojowicy i składnik ten jest gorzej wykorzystywany przez rośliny. Mniejsze
wykorzystanie azotu jest również wtedy, kiedy termin stosowania gnojowicy jest odległy
od siewu roślin.
Przy rozlewaniu gnojowicy na polach wykorzystuje się wozy i przyczepy asenizacyjne z
łyżkowym lub bocznym systemem rozprowadzającym. Po rozlaniu konieczne jest jej
natychmiastowe przyoranie. Nie wolno przykrywać runi zbyt grubą warstwą gnojowicy
(jednorazowa dawka nie powinna przekraczać 20 m3 • ha-1) i stosować jej na glebach
zalanych wodą oraz przy poziomie wód gruntowych zalegających na głębokości 20-40cm.
Nawozy organiczne
■ SŁOMA
Słoma zbóż w gospodarstwach bezinwentarzowych, wyspecjalizowanych w produkcji
roślinnej lub przy bezściowłowym utrzymaniu zwierząt, powinna być przyorywana na
polu po zbiorze roślin.
Zawartość składników pokarmowych roślin w słomie jest stosunkowo mała. Dlatego wraz
z nią nie wnosi się do gleby dużych ilości azotu, fosforu i potasu. Niekorzystny jest
również stosunek węgla do azotu. Jest on duży i w słomie różnych gatunków zbóż wynosi
C:N = 80-100:1. Powoduje to, że po przyoraniu słoma ulega rozkładowi pod wpływem
mikroorganizmów glebowych wykorzystujących azot mineralny z gleby. Sorpcja
biologiczna azotu (pobieranie składników pokarmowych przez mikroorganizmy) w
okresie wegetacji jest zjawiskiem niekorzystnym, ponieważ
prowadzi do konkurencji o ten składnik pomiędzy mikroorganizmami glebowymi a
roślinami uprawnymi i pogorszenia się stanu odżywienia roślin azotem. Dlatego należy
zmniejszyć stosunek C:N w przyorywanej słomie poprzez mineralne nawożenie azotowe.
Przyjmuje się, że na 1 t przyorywanej słomy należy zastosować 6-8 kg N • ha-1. Przy
plonie słomy równym 5 t•ha-1 należy zastosować 30-40 kg N•ha-1 w nawozach
mineralnych, w gnojowicy lub gnojówce.
Słomę należy wymieszać z glebą na głębokość 8-12 cm poprzez talerzowanie lub
podorywkę.
■ KOMPOSTY
Komposty
są
nawozami
organicznymi
produkowanymi
z
różnych
materiałów
organicznych. Kompostowanie jest procesem mikrobiologicznym polegającym na
częściowym
rozkładzie
substancji
organicznej
w
warunkach
tlenowych.
Do
kompostowania przydatne są niemal wszystkie odpadowe materiały organiczne: słoma,
trociny, kora, odpady komunalne, fekalia, odpady z rzeźni, odchody zwierząt i inne.
Materiał wyjściowy formuje się w pryzmę o szerokości 2-2,5 m i 1,5 m wysokości,
układając na przemian materiał organiczny o dużym i małym stosunku C:N. W ciągu kilku
miesięcy należy kilkakrotnie wymieszać zawartość pryzmy w celu jej napowietrzenia
(najlepiej co 4-6 tygodni). Powierzchnię pryzmy należy przykryć ziemią ogrodniczą lub
torfem. W celu utrzymania optymalnej wilgotności (60-70%) pryzmę należy polewać
gnojówką, gnojowicą lub wodą.
Lokalizacja pryzmy w miejscu osłoniętym powinna ograniczać możliwość jej zalania i
nadmiernego parowania wody.
Przekompostowany
materiał
charakteryzuje
się
jednolitą
strukturą
i
ciemnym
zabarwieniem. W gotowym kompoście stosunek C:N = 20-30:1. Kompost gospodarski
zawiera przeciętnie 0,62% N, 0,12% P i 0,28% K. Działanie kompostów polega przede
wszystkim na uzupełnianiu zawartości substancji organicznej w glebie. Jest również
źródłem składników pokarmowych dla roślin. Jednak działanie plonotwórcze kompostów
jest nieco mniejsze niż obornika.
■ NAWOŻENIE
ROŚLINAMI ZIELONYMI
Nawożenie roślinami zielonymi polega na zaoraniu resztek pożniwnych lub specjalnie w
tym celu uprawianych roślin w plonie głównym, wtórnym i międzyplonach.
Ilość składników pokarmowych, jaka powraca do gleby wraz z masą roślin, nie zwiększa
bezpośrednio zasobności gleby, chyba że uprawiane są rośliny motylkowate. Zwiększa się
natomiast zawartość substancji organicznej w glebie.
Gatunkami roślin najczęściej uprawianymi na zaoranie są: łubiny, seradela, nostrzyk biały,
żyto i jego mieszanki z wyką, rzepak oraz gorczyca biała. Szczególnie cenna jest uprawa
roślin motylkowatych, ponieważ po przyoraniu plonu dostarczają one 120-180 kg N ha-1.
Azot z tych roślin pochodzi w dużej mierze z asymilacji atmosferycznego N2.