Primo Levi: „Czy to jest człowiek?” Wspomnienia z Auschwitz

Primo Levi: „Czy to jest człowiek?” Wspomnienia z Auschwitz,
Wydawnictwo Literackie, Kraków 1979, s. 71 – 77.
PRACA
Przed Resnykiem spal ze mn Polak, którego nazwiska
nikt nie znał; był łagodny i małomówny, miał dwie stare
rany na goleni i w nocy wydawał z siebie przykry odór,
prócz tego chorował na p cherz, wi c budził si i mnie
budził osiem do dziesi ciu razy w ci gu nocy.
Pewnego wieczoru zostawił mi na przechowanie r kawiczki i poszedł do szpitala. Przez poł godziny łudziłem si ,
i kwatermistrz zapomni, e zostałem sam na pryczy, ale
kiedy dzwonek nakazał ju cisz , prycza zatrz sła si i jaki długi i czerwony typ z numerem Francuzów z Drancy
wpakował si do mnie.
Kl sk jest mie wysokiego towarzysza łó ka, gdy oznacza to stracon noc; a mnie zawsze trafiaj si wysocy
partnerzy, gdy jestem niski, a dwaj wysocy nie mog spa
razem. Tymczasem od razu okazało si , e mimo to Resnyk
nie jest złym towarzyszem. Mówił mało i uprzejmie, był
czysty, nie chrapał, wstawał w nocy nie wi cej ni dwa razy
i zawsze bardzo delikatnie. Rano sam zaofiarował si ze
sianiem łó ka (jest to operacja skomplikowana i uci liwa,
wielce przy tym odpowiedzialna, gdy ci, którzy le je zaciel , schlechte Bettenbauer, s przykładnie karani), a on
robił to szybko i dobrze; dzi ki temu doznałem uczucia
pewnej przyjemno ci, gdy pó niej na placu apelowym zobaczyłem, e przydzielono go do mojego komando.
Maszeruj c chwiejnym krokiem w za du ych chodakach
po zamarzni tym niegu do pracy, dowiedziałem si , e
Resnyk jest Polakiem; mieszkał dwadzie cia lat w Pary u,
ale mówi nieprawdopodobn francuszczyzn . Ma trzydzie71
ci lat, lecz jak wszystkim tutaj mo na by mu da równie
dobrze siedemna cie jak pi dziesi t. Opowiedział mi swoj
historie, dzi j ju zapomniałem, lecz na pewno była to
historia bolesna, okrutna i wzruszaj ca, takie bowiem s
wszystkie nasze historie, setki tysi cy historii, ka da z nich
jest odmienna, lecz ka da wstrz saj ca sw tragiczn n dz . Opowiadamy je sobie wzajemnie wieczorami, te sprawy
prze yte w Norwegii, Italii, Algierii, na Ukrainie; s równie
proste i niezrozumiale jak historie biblijne. Ale czy te
historie nie s nowoczesn Bibli ?
Gdy przybyli my do warsztatu, zaprowadzono nas do
Eisenröhreplatz, gdzie wyładowuje si rury elazne, po
czym nast pił rytuał codzienny. Kapo zarz dził powtórny
apel, przyj ł szybko nowy materiał i uzgodnił z cywilnym
majstrem dzisiejsza prace; potem oddał nas w r ce Vorarbeitera i poszedł przespa si do szopy z narz dziami, przy
piecu; ten kapo nie jest dla nas przykry, bo nie jest ydem,
wi c nie boi si straci posady. Vorarbeiter porozdawał nam
d wignie elazne, a swym przyjaciołom lewary; wywi zała
si zwykła bójka o zdobycie l ejszych d wigni i tym razem
miałem pecha, moja była ko lawa i wa yła mo e z pi tnacie kilo; wiem, e gdybym nawet miał j d wiga pust ,
po półgodzinie skonałbym ze zm czenia.
Potem poszli my, ka dy ze swoj d wigni , potykaj c
si w taj cym niegu. Przy ka dym kroku troch
niegu
i błota przywierało do naszych drewnianych podeszw, tak
e idzie si , trac c równowag , na dwóch bezkształtnych
bryłach, od których niepodobna si uwolni ; w pewnej
chwili jedna z nich odpada i wtedy wydaje si , e jedna
noga jest krótsza.
Dzisiaj mamy wyładowa z wagonu olbrzymi walec eliwny; my l , e jest to syntetyczna rura, wa y chyba kilka
ton. Dla nas to nawet lepiej, gdy wiadomo, e wielkie
72
ci ary mniej m cz ni małe; praca jest bardziej podzielona i przydzielaj nam odpowiednie narz dzia; istnieje jednak niebezpiecze stwo: wystarczy moment nieuwagi i mo na si wywróci .
Meister Nogała, polski majster murarski, surowy, powa ny i mrukliwy, osobi cie: czuwał nad akcj wyładowania. Teraz walec le y ju na ziemi, a Meister Nogała mówi: –
Bohlen holen.
Serce ucieka nam do pi t. Znaczy to „przynie podkłady”, aby w mi kkim błocie zbudowa drog , po której walec, popchni ty d wigniami, wyl duje w fabryce. Ale podkłady s wbite w ziemi i wa osiemdziesi t kilo; to chyba
najwy sza granica naszych sił. Najsilniejsi z nas mog , we
dwóch, nie podkłady przez par godzin; dla mnie jest to
m czarnia, ci ar wpija mi si w obojczyk, po pierwszej
wyprawie głuchn i prawie lepn z wysiłku i popełniłbym
ka d podło , by unikn drugiej.
Spróbuj przył czy si do Resnyka, który wygl da na
dobrego pracownika, a ponadto, jako wy szemu, jemu przypadnie wi ksza cz
ci aru. Wiem, e naturalnym rzeczy
porz dkiem Resnyk wzgardzi moj propozycj i dobierze
sobie równie silnego partnera, wówczas zgłosz si , e
potrzebuje i do latryny i pozostan tam jak si da najdłu ej, a potem spróbuj si ukry , cho wiem, e natychmiast mnie odnajd , wydrwi i obij , ale wszystko jest
lepsze od tej tortury.
Tymczasem nie: Resnyk nie tylko zgadza si , ale sam
podnosi podkład i ostro nie opiera go o moje prawe rami ,
po czym unosi w gór drugi koniec, podkłada pod niego
lewe ramie i ruszamy w drog .
Podkład jest obro ni ty niegiem i błotem, za ka dym
krokiem uderza mnie w ucho, a nieg rozpuszcza mi si
na szyi. Po pi dziesi ciu krokach jestem ju u szczytu
normalnej ludzkiej wytrzymało ci: kolana uginaj si pode
mn , rami boli, jakby je kto ciskał kleszczami, lada
73
chwila strac równowag . Za ka dym krokiem buty nasi kaj natr tnym błotem, tym wszechobecnym polskim błotem, strasz cym nas niezmiennie całymi dniami.
Zagryzam co sił wargi; według przyj tej u nas zasady
zadawanie sobie jakiego drobnego bólu słu y do pobudzenia słabn cej energii. Nawet i kapo wiedz o tym: niektórzy
bij nas bestialsko przez czysty sadyzm, ale s i tacy,
którzy, gdy d wigamy ci ar, bij nas prawie czule, wtóruj c tym uderzeniom upomnieniami i zach t , jak post puje
wo nica z posłusznym koniem.
Doszedłszy do walca, wyładowujemy na ziemi podkład, a ja stoj jak słup, z niewidz cymi oczami, otwartymi ustami i zwisaj cymi r kami, pogr ony w przelotnej
i przewrotnej ekstazie, wywołanej zaprzestaniem bólu. B d c u kresu wyczerpania oczekuj uderzenia, które mnie
zmusi do podj cia z powrotem pracy, i staram si skorzysta z ka dej sekundy tego oczekiwania, aby odzyska troch sil.
Ale nie otrzymuj uderzenia; Resnyk tr ca mnie w łokie , najwolniej jak mo emy, wracamy do podkładów. Tam
kr c si ju inni, wszyscy usiłuj zwlec, jak najdłu ej si
da, z podniesieniem nowego ładunku.
– Allons, petit, attrape.1 – Podkład jest suchy i nieco
l ejszy, lecz po tej drugiej podró y zgłaszam si u Vorarbeitera i prosz o pozwolenie pój cia do ubikacji.
Mamy szcz cie, e nasza latryna jest raczej odległa;
upowa nia nas to raz dziennie do nieobecno ci nieco dłu szej ni normalna, nadto, poniewa nie wolno i
tam
samemu, Wachsmann, najsłabszy i najmniej zr czny w całym komando, obdarzony został funkcj Scheissbegleitera,
„towarzysz cego do ust pu”; na skutek tej nominacji Wachsmann jest odpowiedzialny za nasze ewentualne (warta
1
miechu ewentualno !) usiłowanie ucieczki i co bardziej
realne, za ka de nasze opó nienie.
Poniewa pro ba moja została przyj ta, id po błocie,
brudnym niegu i odłamkach elaza, eskortowany przez
małego Wachsmanna. Nie umiem .si z nim porozumie ,
gdy nie mamy wspólnego j zyka; ale towarzysze jego powiedzieli mi, e jest rabinem, nawet mełamedem, uczonym w Pi mie, a poza tym w swoim kraju, w Galicji1, cieszył si sław uzdrowiciela i traumaturga. Jestem skłonny
uwierzy w to, nawet kiedy pomy l , e mimo i taki w tły,
słaby i łagodny, potrafi tu pracowa od dwóch lat i nie
zachorował ani nie umarł; przeciwnie: odznacza si zdumiewaj c ywo ci spojrzenia i słowa, i przez cale długie
wieczory dyskutuje na tematy talmudyczne w niezrozumiałym jidysz lub po hebrajsku z Mendi – rabinem modernista.
Latryna jest oaz spokoju. Jest to latryna prowizoryczna, której Niemcy nie zd yli jeszcze zaopatrzy w zwykłe
przegrody drewniane, oddzielaj ce poszczególne ubikacje: Nur für Engländer, Nur fur Polen, Nur für ukrainische
Frauen, itd., nieco dalej Nur für Häftlinge. Wewn trz, rami
przy ramieniu, siedz wygłodzeni Häftlinge; stary, brodaty robotnik rosyjski, z bł kitn opask OST na lewym tamieniu; chłopiec polski z wielkim białym P na plecach i na
piersiach; wojenny jeniec angielski, o wspaniałej wygolonej i ró owej twarzy, w mundurze khaki, schludnym, czystym i wyprasowanym, zabrudzonym jedynie wielkim znakiem KG (Kriegsgefangener) na plecach. Pi ty Häftling stoi
w drzwiach i ka dego cywila, który wchodzi rozpinaj c pasek, pyta cierpliwie i szablonowo: – Étes-vous français?2
Kiedy wracam do pracy, wida przeje d aj ce ci arówki
1
Autor u ywa tu austriackiego jeszcze okre lenia Małopolski (przyp.
tłum.,
Chod mały, chwytaj.
2
74
Czy jest pan Francuzem?
75
z ywno ci , to znaczy, e jest dziewi ta, a jest to wa na
godzina, gdy popołudniowa przerwa rysuje si ju w mglistej przyszło ci i oczekiwanie na ni zaczyna zwi ksza
nasz energi .
Odbywam z Resnykiem dwie albo trzy wycieczki, usiłuj c starannie, nawet w dalej poło onych stosach, znale
podkłady l ejsze, ale ju wszystkie co lepsze zabrano, zostały tylko te straszliwe, z ostrymi kantami, ci kie od
błota i lodu, zaopatrzone na dodatek w metalowe płyty, do
jazdy po szynach.
Kiedy przychodzi Franz po Wachsmanna, eby mu pomógł przytransportowa posiłek, to znaczy, e jest jedenasta, ranek ju prawie si sko czył, a o popołudniu nikt nie
my li. Potem znów, do pól do dwunastej, odrabianie pa szczyzny i szereg stereotypowych pyta ; .ile zupy dzisiaj
i jakiej, czy z wierzchu, czy z dna kotła; staram si nie
zadawa tych pyta , lecz nie mog zakaza uszom słucha
chciwie odpowiedzi, a nosowi wdycha woni kuchennych,
płyn cych z wiatrem.
I wreszcie jak meteor niebieski, nadludzka i bezosobowa, jak znak boski grzmi południowa syrena, koj c nasze
zm czenie i nasz wspólny wszystkim głód. I znów wszystko
odbywa si tak jak zawsze: wszyscy biegniemy do baraku
i ustawiamy si w kolejce z wyci gni tymi mena kami
i wszyscy ze zwierz c chciwo ci spieszymy napełni kiszki gor cym płynem, ale nikt nie chce by pierwszy, bo
pierwszemu dostaje si najbardziej płynna racja. Jak zwykle kapo drwi i ur ga naszej arłoczno ci i starannie wystrzega si mieszania zawarto ci kotła, gdy wiadomo, e
dno nale y do niego. Potem nadchodzi rozkosz (pozytywna
tym razem i wewn trzna) odpr enia i ciepła w oł dku,
w baraku przy hucz cym piecu. Palacze nabo nym ruchem
sk pca skr caj chudego papierosa, a okrycia wszystkich,
mokre od niegu i błota, paruj w cieple id cym od pieca,
pachn c psiarni i owczarni .
76
Niepisany obyczaj ka e wszystkim milcze ; momentalnie
wszyscy zasypiaj ci ni ci łokie przy łokciu, opadaj c ku
przodowi i zaraz rozprostowuj c zesztywniałe plecy. Poza
ledwie zamkni tymi powiekami wytryskaj gwałtownie sny,
ale i one s naszymi zwykłymi snami: e jeste my u siebie
w domu, w cudownie ciepłej k pieli, e siedzimy przy stole
w swoim domu, e u siebie w domu opowiadamy o tej naszej beznadziejnej pracy, o tym naszym wiecznym głodzie,
o tym naszym spaniu niewolników.
Potem poprzez opary leniwego trawienia co bolesnego
tworzy si w nas, ro nie, kłuje, zmuszaj c do przekroczenia progu wiadomo ci i odbiera nam rado snu. Es wird
bald ein Uhr sein; jest ju prawie pierwsza. Jak nagły
i arłoczny rak zabija nasz sen i przytłacza zapowiedzi
udr ki; słuchamy wiatru gwi d cego na polu i lekkich
uderze niegu o szyby, es wird schnell ein Uhr sein. Podczas gdy ka dy z nas rozpaczliwie czepia si snu, by nas
jeszcze nie opuszczał, wszystkie zmysły napi te s dreszczem oczekiwania na sygnał, który ma nadej , który jest
za drzwiami, który ju jest tu.
Oto jest Meister Nogala rzucił gar
niegu w okno,
a teraz stoi sztywno na podwórzu i trzyma zegarek skierowany tarcz ku nam. Kapo wstaje, przeci ga si i mówi
cicho jak kto , kto nie w tpi, e znajdzie posłuch: – Alles
heraus – wszyscy wyj .
Och, móc si wypłaka ! Och, móc stawi czoło wiatrowi,
jak dawniej robili my, jak równy z równym, a nie jak bezduszne robaki!
Wyszli my i ka dy bierze swoj d wigni . Resnyk wtula
głow w ramiona, nasuwa beret na oczy i podnosi twarz
ku niskiemu i szaremu niebu, z którego sypie kł bami
bezlitosny nieg: _ Si j'avais une chien, je ne le chasse pas
dehors.1
1
Gdybym miał jaktj pies. nic wygoni go na pole.
77