Mateusz Grochowski1 Przedawnienie roszczenia o oPłatę

Mateusz Grochowski
1
Przedawnienie roszczenia o opłatę za studia
– problemy intertemporalne
1. Podjęcie odpłatnej nauki na uczelni wyższej z istoty rzeczy rodzi pomiędzy tą jednostką
a studentem stosunek zobowiązaniowy. Wynikające z niego roszczenia – w tym roszczenie
o uiszczenie opłaty za studia – mają bez wątpienia charakter cywilnoprawny, podlegając
regulacji właściwej dla zobowiązań. W dotychczasowym stanie prawnym ten aspekt relacji
pomiędzy studentem i uczelnią wyższą był
jednak pomijany przez ustawodawcę niemal
całkowitym milczeniem, wzmianki o istniejącym w tym zakresie stosunku umownym były
zaś nieliczne i rozproszone2. Sytuacja ta uległa
zmianie 1 października 2014 r., wraz z wejściem w życie nowelizacji p.s.w.3, w ramach
której do ustawy dodano art. 160a, poświęcony w całości omawianej umowie. Wprowadziła
ona jej ramową regulację, określającą przede
wszystkim sposób jej zawarcia i mechanizm
ustalenia treści.
W ust. 7 przepis ten wprowadził także odręb-
ną regulację przedawnienia roszczeń z umów
tego rodzaju, określając jego termin na trzy lata.
Choć przedmiot tego przepisu znacząco odbiega od innych elementów art. 160a, zwrócenie
przez ustawodawcę szczególnej uwagi na problem przedawnienia wydaje się jednak w pełni
zrozumiałe z perspektywy wcześniejszej, skrajnie rozbieżnej praktyki sądów powszechnych
sprzed nowelizacji. W sprawach, w których
uczelnia wyższa dochodziła od swojego studenta zapłaty czesnego (zwykle w bardzo zbliżonych okolicznościach faktycznych), określały
one długość terminu przedawnienia na dziesięć,
trzy lub dwa lata – jako podstawę prawną przyjmując różne warianty wskazane w art. 118 k.c.
lub art. 751 pkt 2 k.c.4
Wątpliwości ujawniające się w judykaturze
doprowadziły do przedstawienia Sądowi Najwyższemu, w krótkim odstępie czasu, kilku zagadnień prawnych odnoszących się do terminu przedawnienia roszczeń uczelni wyższej5.
1
Autor jest doktorem nauk prawnych, adiunktem w Instytucie Nauk Prawnych PAN i w Instytucie Wymiaru
Sprawiedliwości, dwukrotnym stypendystą Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.
2
Były one zawarte w kilku przepisach ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (tekst jedn.
Dz.U. z 2012 r. poz. 572 ze zm.) – dalej: p.s.w., wcześniej zaś w ustawie z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. nr 65, poz. 385 ze zm.) – dalej: u.s.w.
3
Ustawą z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. z 2014 r. poz. 1198 ze zm.) – dalej: ustawa nowelizująca.
4
O stanowiskach tych por. szerzej uzasadnienie omawianej niżej uchwały SN z 21 października 2015 r., III CZP
67/15 (BSN 2015, nr 10).
5
W sprawach III CZP 38/14, III CZP 42/14, III CZP 54/14, III CZP 59/14, III CZP 60/14 oraz III CZP 61/14. SN odmówił
172
7–8/2016
W rezultacie do problemu tego odniesiono się
w uchwale z 21 października 2015 r., III CZP
67/15, przyjmującej, że przed 1 października
2014 r. roszczenia omawianego rodzaju przedawniały się w terminie dziesięcioletnim. Stanowisko Sądu Najwyższego pociągnęło jednak
za sobą zasadniczą różnicę długości terminu
przedawnienia w stanie prawnym przed wejściem w życie art. 160a p.s.w. i po tej dacie.
W konsekwencji kluczowego znaczenia nabrał problem intertemporalnego rozgraniczenia wcześniejszego, dziesięcioletniego terminu
przedawnienia oraz terminu trzyletniego, obowiązującego de lege lata.
2. Skalę komplikacji powiększa rozwiązanie
międzyczasowe wprowadzone w art. 32 ustawy nowelizującej6, w myśl którego trzyletni
termin przedawnienia wskazany w art. 160a
ust. 7 p.s.w. ma zastosowanie także do umów
o odpłatności za studia zawartych przed 1 października 2014 r. Rozwiązanie to obejmuje
sytuacje, w których termin przedawnienia
danego roszczenia jeszcze nie upłynął – a zatem gdy pozostaje on nadal „w toku” lub gdy
jego bieg jeszcze się nie rozpoczął. Przepis ten
wprowadza więc rozwiązanie o charakterze
retrospektywnym (zakładając bezpośrednie
stosowanie nowej ustawy do stanów powstałych we wcześniejszym reżimie prawnym,
ale jeszcze niezakończonych), uzupełnione
o elementy prospektywne (obejmując także
Przedawnienie roszczenia o opłatę...
roszczenia powstałe po 1 października 2014 r.,
wynikające jednak z umów zawartych przed
tym dniem7). Bez wątpienia nie odnosi się on
natomiast do roszczeń już przedawnionych
dnia 1 października 2014 r. (oznaczałoby bowiem wówczas retroaktywność art. 160a ust. 7
p.s.w. – niedopuszczalną wobec dość oczywistego braku spełnienia przesłanek z art. 3
k.c.)8.
3. W praktyce zakresem stosowania art. 32
ustawy nowelizującej objęte zostały więc trzy
kategorie roszczeń: (a) których termin przedawnienia rozpoczął bieg przed 1 października
2014 r., w dniu tym nie był jednak zakończony; (b) powstałe przed 1 października 2014 r.,
których termin przedawnienia rozpoczął bieg
po tym dniu; (c) powstałe po 1 października
2014 r., wynikające jednak z wcześniej zawartych umów o odpłatności za studia. Międzyczasowa zmiana długości terminu przedawnienia – na tle opisanego wyżej stanowiska SN
o dziesięcioletnim przedawnieniu w dotychczasowym stanie prawnym – pociągnęła za
sobą nieco odmienny sposób ingerencji w sytuacje należące do pierwszej grupy w stosunku
do dwóch pozostałych.
W odniesieniu do tych ostatnich ustawa
nowelizująca zmieniła długość terminu przedawnienia jedynie pro futuro, skracając go
w stosunku do terminu, jakiego należałoby
oczekiwać w myśl opisanego wyżej poglądu
w nich podjęcia uchwały ze względu na wejście w życie art. 160a ust. 7 p.s.w. i konieczność pozostawienia przestrzeni
dla ukształtowania się jego wykładni w orzecznictwie sądów powszechnych.
6
Do przepisu tego odwołał się także SN w uzasadnieniu omawianej uchwały, wskazując go jako czasowe ramy
dla poglądu o dziesięcioletnim terminie przedawnienia.
7
W art. 32 ustawy z 2014 r. wskazano wyraźnie, że punktem odniesienia przy ustaleniu czasowych granic stosowania art. 160a ust. 7 p.s.w. pozostaje data zawarcia umowy w sprawie warunków odpłatności za studia lub usługi
edukacyjne. Równocześnie sam art. 160a ust. 7 p.s.w. otrzymał szeroką formułę, zgodnie z którą trzyletni termin
przedawnienia odnosi się „do roszczeń” wynikających z umów tego rodzaju – a zatem, jak można uznać, do wszelkich roszczeń wchodzących w skład stosunku zobowiązaniowego tworzonego przez tę umowę. Co szczególnie istotne, zależnie od sposobu ukształtowania w treści umowy świadczenia z tytułu studiów pojęcie to będzie mogło
obejmować zarówno roszczenie o uiszczenie opłaty w całości, jak również o zapłatę jej poszczególnych części (gdy
strony przewidziały wnoszenie jej w interwałach czasowych – roku, semestru itd.).
8
Odmiennie SR w Bartoszycach w wyroku z 10 października 2014 r., I C 402/14, twierdząc, że art. 32 ustawy nowelizującej „stanowi (…) ustawowy wyjątek od zasady niedziałania prawa wstecz”. Analogicznie także SO w Nowym
Sączu w wyroku z 10 marca 2016 r., III Ca 28/16 (wszystkie powołane w tekście orzeczenia sądów powszechnych
dostępne są w bazie: http://orzeczenia.ms.gov.pl).
173
Mateusz Grochowski
SN. Sytuacja ta jest najprostsza i najmniej dyskusyjna – nie rodzi istotnych wątpliwości czy
zagrożeń dla zainteresowanych. Pomijając nawet, że spodziewane przedawnienie roszczenia w określonym terminie („ekspektatywa”
przedawnienia) nie podlega z zasady ochronie
w polskim porządku prawnym9, głębokie rozbieżności w orzecznictwie przed 1 października 2014 r. nie wskazują, by przed wejściem
w życie art. 160a ust. 7 p.s.w. termin przedawnienia roszczeń uczelni wyższej mógł pociągać
za sobą uzasadnione zaufanie i nadzieje.
Bardziej złożona sytuacja powstała natomiast w odniesieniu do roszczeń, których termin przedawnienia biegł już 1 października
2014 r., ustawa nowelizująca dokonała jego
skrócenia do trzech lat. Co istotne, ustawodawca nie przewidział w tym wypadku żadnego
rozwiązania pozwalającego na proporcjonalne rozłożenie skutków upływu terminu przedawnienia pomiędzy wierzyciela i dłużnika.
W rezultacie, przy dosłownym odczytaniu
art. 32 ustawy nowelizującej, z chwilą wejścia
w życie art. 160 ust. 7 p.s.w. następowałoby automatyczne przedawnienie wszystkich
roszczeń o zapłatę czesnego powstałych przed
2 października 2011 r.
Rozwiązanie to wyraźnie odbiega od
ogólnego modelu rozstrzygania konfliktów
międzyczasowych tego rodzaju, przyjętego
w p.w.k.c. (które uważać można za wzorcowe
dla prawa cywilnego w ogólności). W wypadku
skrócenia długości terminów przedawnienia,
które biegły w chwili zmiany prawa, zgodnie
PALESTRA
z art. XXXV pkt 2 p.w.k.c. biegną one na nowo
od dnia wejścia w życie nowej ustawy, ulegając skróceniu o połowę – względnie kończą
się w terminie przewidzianym w przepisach
dotychczasowych (jeżeli przedawnienie nastąpiłoby na ich podstawie szybciej)10. Brak
analogicznego rozwiązania w odniesieniu
do art. 32 ustawy nowelizującej – i szerzej:
całkowite pominięcie problemu nieproporcjonalnego „zaskoczenia” upływem terminu
przedawnienia – są trudne do wyjaśnienia11.
Stanowisko SN, kształtując w trwały sposób
praktykę sądów powszechnych 12, „wykreowało” jednak dość wyraźną nieproporcjonalność art. 32 ustawy nowelizującej. Otwiera to
pytanie o możliwość stosowania w tym zakresie art. XXXV pkt 2 p.w.k.c. per analogiam (co
wydaje się krokiem najbardziej oczywistym)13
lub o możliwość przyjęcia innego modelu pozwalającego na moderowanie skutków, jakie
pociągnęło za sobą skrócenie terminu przedawnienia. Jeśli wziąć pod uwagę negatywne
skutki, jakie potencjalnie kryje w sobie art. 32
ustawy nowelizującej, konieczność posłużenia
się jednym z tych zabiegów nie budzi wątpliwości. Wobec milczenia ustawodawcy wybór
i ostateczny kształt tego rozwiązania spoczywają na orzecznictwie – co pociąga za sobą
konieczność kształtowania ich w drodze kolejnych kazuistycznych rozstrzygnięć na dłuższej
przestrzeni czasu.
4. Osobnym problemem pozostaje także
początkowa granica stosowania art. 32 ustawy
Wniosek ten wyprowadzić można z wielu dotychczasowych poglądów TK wyrażonych w odniesieniu do instytucji wiążących skutki prawne z upływem czasu – por. m.in. wyroki: z 25 maja 2004 r., SK 44/03 (OTK-A 2004, nr 5,
poz. 46), punkt 4; z 23 maja 2005 r., SK 44/04 (OTK-A 2005, nr 5, poz. 52), punkt 2; z 17 lipca 2012 r., P 30/11 (OTK-A 2012,
nr 7, poz. 81), punkt 3.2. i 3.4.; z 15 października 2008 r., P 32/06 (OTK-A 2008, nr 8, poz. 138), punkt 3; z 13 października
2009 r., P 4/08 (OTK-A 2009, nr 9, poz. 133), punkt 3; a także postanowienie z 7 września 2009 r., Ts 389/08 (OTK-B 2009,
nr 5, poz. 431).
10
Por. także P. Sobolewski, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Przepisy wprowadzające. Część ogólna. Własność i inne
prawa rzeczowe, red. K. Osajda, Warszawa 2013, s. 141.
11
Przyczyny określenia długości terminu przedawnienia na trzy lata są niemożliwe do jednoznacznego ustalenia
– nie wskazuje ich zwłaszcza uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej (druk nr 2085 Sejmu RP VII kadencji) ani
inne materiały z procesu legislacyjnego.
12
Por. m.in. orzeczenie wskazane w przypisie 16.
13
Rozwiązanie takie zaproponował SO w Nowym Sączu w wyroku z 10 marca 2016 r., III Ca 28/16 (zbyt szeroko
upatrując jednak w art. 32 ustawy nowelizującej skutku retroaktywnego).
9
174
7–8/2016
nowelizującej, na tle uchwały SN w sprawie III
CZP 67/15. Ustawodawca stwierdził wyraźnie,
że trzyletni termin przedawnienia ma zastosowanie do umów, „o których mowa” w art. 99
ust. 1 u.s.w. W dostępnym orzecznictwie sądów powszechnych przyjmowano jednolicie,
że zakres stosowania art. 160a ust. 7 p.s.w. obejmuje nie tylko roszczenia z umów zawartych
pod rządem p.s.w.14, lecz także inne umowy
o tym samym przedmiocie, zawarte we wcześniejszym stanie prawnym – w szczególności
w okresie obowiązywania u.s.w.15 Za wnioskiem tym przemawiać może przede wszystkim
funkcja omawianej regulacji intertemporalnej
porządkującej poglądy co do długości terminu przedawnienia roszczeń tego rodzaju. Z tej
perspektywy w pełni zgodne z intencją ustawodawcy byłoby objęcie zakresem stosowania
art. 160a ust. 7 p.s.w. wszystkich roszczeń, które
nie uległy jeszcze przedawnieniu 1 października 2014 r. Wyraźnej przeszkody dla takiego
odczytania omawianego przepisu brak także
w samej jego treści – w której mowa jedynie,
że termin trzyletni dotyczy umów, „o których
mowa” w art. 99 ust. 1 u.s.w., nie zaś umów
zawartych pod rządem tego przepisu. Sformułowanie to pozwala bronić poglądu (choć
pozostaje on dyskusyjny), że ustawodawca
odesłał w tym wypadku do typu umów wyróżnionych ze względu na swój przedmiot (określenie warunków odpłatności za studia)16, bez
względu na reżim prawny, w którym zostały
zawarte.
Przedawnienie roszczenia o opłatę...
Przy takim odczytaniu pole stosowania
art. 32 ustawy nowelizującej znacząco wykracza jednak poza zakres uchwały w sprawie
III CZP 67/15. Podejmując ją, SN – związany
granicami przedstawionego mu zagadnienia
prawnego – odniósł się wprost wyłącznie do
terminu przedawnienia roszczeń z umów zawartych pod rządem p.s.w. (w ściśle określonej dacie, wynikającej z okoliczności sprawy).
Poza zakresem tego stanowiska pozostały tym
samym roszczenia z umów zawartych w innych stanach prawnych, przede wszystkim
pod rządem u.s.w. Roszczenia te, o ile nie uległy przedawnieniu do 1 października 2014 r.,
przedawniają się na podstawie art. 160a ust. 7
p.s.w. w związku z art. 32 ustawy nowelizującej. Równocześnie nie jest jednak pewne, jaki
był ich pierwotny termin przedawnienia, co
potwierdza orzecznictwo sądów powszechnych – częściowo zawężające skutki uchwały
SN wyłącznie do umów zawartych pod rządem p.s.w.17 Przy takim założeniu art. 160a
ust. 7 p.s.w. może – w zależności od sytuacji,
a zwłaszcza poglądu co do podstawy przedawnienia mającej zastosowanie we wcześniejszym stanie prawnym – oznaczać zarówno
wydłużenie terminu (z dwóch do trzech lat),
jak i pozostawienie go bez zmian w stosunku
do stanu dotychczasowego. Określenie terminu przedawnienia, jaki ma zastosowanie do
tych roszczeń, w tym znaczenia uchwały SN
w sprawie III CZP 67/15, to już jednak temat
na osobne opracowanie.
14
O stosowaniu tego przepisu do umów zawartych pod rządem p.s.w. por., wśród dostępnych orzeczeń sądów
powszechnych, wyrok Sądu Okręgowego w Toruniu z 22 października 2014 r., VIII Ca 279/14 (http://orzeczenia.
ms.gov.pl). Co warte odnotowania, w jednym z orzeczeń mająca wejść w życie ustawa z 2014 r. (w chwili wyrokowania pozostająca jeszcze w stadium vacationis legis) została wykorzystana jako argument za przyjęciem trzyletniego
okresu przedawnienia roszczenia, mimo braku formalnego oparcia w obowiązującej normie prawnej – tak Sąd Rejonowy w Ostrołęce w wyroku z dnia 25 lipca 2014 r., I C 487/14 (http://orzeczenia.ms.gov.pl).
15
Tak m.in. Sąd Rejonowy w Bartoszycach w wyroku z 10 października 2014 r., I C 402/14 (http://orzeczenia.
ms.gov.pl). Analogiczne stanowisko zajął także SR dla Wrocławia – Fabrycznej we Wrocławiu w wyroku z 26 marca
2014 r., XI C 1621/13 oraz SR w Ostrołęce w wyroku z 25 lipca 2014 r., I C 487/14 – w obu wypadkach jeszcze przed
wejściem w życie ustawy nowelizującej, będącej w stadium projektu legislacyjnego (pierwsze orzeczenie) oraz pozostającej w stanie vacationis legis (drugie orzeczenie).
16
Por. m.in. wyrok SR w Bartoszycach z 10 października 2014 r., I C 402/14.
17
Tak m.in. SO w Łodzi w wyrokach: z 26 lutego 2016 r., III Ca 134/16 i z 15 marca 2016 r., III Ca 194/16, a także SO
w Sieradzu w wyroku z 2 marca 2016 r., I Ca 55/16. Inaczej, za objęciem poglądem SN wszystkich umów o odpłatności
za studia zawartych przed 1 października 2014 r., SO w Nowych Sączu w wyroku z 10 marca 2016 r., III Ca 28/16.
175