Co się dzieje z prawdą dziś?

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3060
Jêzyk a Kultura • tom 20 • Wrocław 2008
JADWIGA PUZYNINA
Uniwersytet Warszawski
Co się dzieje z prawdą dziś?
Prawda czeka. Lśni samotnie. Wieloznacznie. Wielokrotnie1.
Witkacy
Odpowiedź na moje pytanie tytułowe nie jest prosta. Najogólniej patrząc
na sytuację prawdy w naszej współczesności, trzeba stwierdzić, że wokół tego
pojęcia, a wraz z nim i słowa, panuje wielki zamęt obejmujący zresztą całość naszego współczesnego życia intelektualnego i duchowego. Ten zamęt najwyraźniej
daje o sobie znać w filozoficznych teoriach prawdy. Mamy w nich do czynienia
z wielką różnorodnością stanowisk, co zresztą nie jest nowością2, można tu mówić tylko o różnorodności coraz większej i o coraz większej liczbie argumentów,
na które powołują się dyskutanci.
Oto nadal aktualne jest na przykład traktowanie prawdy za Gottlobem Fregem jako pojęcia niedefiniowalnego – w językoznawstwie charakterystyczne
do niedawna dla Anny Wierzbickiej3. Epistemicznej definicji prawdy jako obiektywnego sądu o rzeczywistości bronią m.in. Bohdan Chwedeńczuk4 i Jan Woleń1
Paradoksalnie – te piękne słowa są częścią prześmiewczej dyskusji o prawdzie z utworu
Gyubal Wahazar. Na przełęczach bezsensu Witkacego.
2 Sprawą od dawna znaną jest istnienie trzech teorii prawdy: klasycznej (inaczej – korespondencyjnej w różnych odmianach), koherencyjnej oraz pragmatycznej (por. Chwedeńczuk 1984).
3 Por. Wierzbicka 1999, s. 8, gdzie wśród prawie 60 jednostek elementarnych autorka wymienia prawdę, powołując się na swoją książkę Semantics. Primes and Universals z 1996 roku. Prawda
traktowana była również jako jednostka elementarna w książce Goddarda i Wierzbickiej z 2002
roku. Ciekawe, że w polskim przekładzie Semantics. Primes and Universals z 2006 roku prawda
(już?) nie występuje wśród jednostek elementarnych.
4 Autor ten pisze m.in.: „Prawda i fałsz to [...] nazwy wartości przypisywanych naszym sądom.
// Utrzymuję, że powinniśmy te wartości rozumieć tak, jak tego chce definicja klasyczna [...]. Nasze
sądy traktujemy jako z reguły skierowane ku jakiejś zewnętrznej wobec nich rzeczywistości, jako
odniesione do faktów, stanów rzeczy itd. Zależy nam na uznawaniu i odrzucaniu sądów. Korzystamy
z nich [...], by wiedzieć, jak się rzeczy mają. Z tego punktu widzenia racjonalnie postępuje ten, kto
przyjmuje te sądy, które podają trafnie, jak się rzeczy mają, odrzuca zaś te, które czynią to nietrafnie.
Znajdujemy się w sytuacji, w której mamy do czynienia z pewnym stanem faktycznym [...] i z pew-
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 35
2008-06-06 10:14:52
36
JADWIGA PUZYNINA
ski5. Liczni uczeni atakują z kolei bądź często występującą w dyskursie o prawdzie „zgodność6 sądu z rzeczywistością”, bądź też pojęcie jego obiektywizmu,
proponując zastąpić obiektywność jakąś formą relatywizmu (tu m.in. pragmatyczno-solidarystyczna teoria prawdy Richarda Rorty’ego7) czy też potraktować
jako hipotezę wzmacnianą stopniowo przez postęp nauki (to m.in. myśl Karla
Poppera8). Pojęcie ontyczne prawdy, utożsamiające ją z „bytowością”, a po części
i z samym bytem, charakterystyczne dla różnych odmian fenomenologii9 oraz dla
tomizmu w obrębie filozofii chrześcijańskiej10, jest krytykowane zarówno przez
zwolenników teorii epistemicznej, jak i przez postmodernistów. Prawda chrześcijańska, absolutna i powszechna, która opiera się m.in. na Objawieniu, wymaga
najpierw zawierzenia, wiary – w związku z tym przez tych, którzy jej nie mają,
jest traktowana jako jedna z prawd względnych, o podłożu kulturowym. Zarówno
nym układem wartości: wartością jest osiąganie informacji, wartością jest też racjonalne osiąganie
informacji, to znaczy dochodzenie do informacji godnych przyjęcia” (Chwedeńczuk 1984: 57).
5 Por. artykuły J. Woleńskiego: Co też oni mówią o semantycznej definicji prawdy? (1996)
oraz: Semantyczna definicja prawdy i świat empiryczny (2005). Woleński, w ślad za Tarskim, pisze
o semantycznej, tj. wyrażanej zdaniami języka, definicji prawdy.
6 Wiązanie semantycznej definicji prawdy z pojęciem jej z g o d n o ś c i z rzeczywistością
krytykuje m.in. Woleński w obu wymienionych wyżej artykułach, a także w swoim podstawowym
dziele dotyczącym pojęć poznania i prawdy pt. Epistemologia (2005). Por. też słowa Heideggera: „To, że wypowiedź jest prawdziwa, znaczy: odkrywa ona byt w nim samym. Wypowiada ona,
ukazuje, »pozwala widzieć« byt w jego odkrytości. Bycie prawdziwą (prawdą) wypowiedzi należy
rozumieć jako bycie odkrywającą. Prawda nie ma wcale struktury zgodności między poznawaniem
a przedmiotem w sensie zrównania jednego bytu (podmiotu) z innym (obiektem)” (Heidegger 1984:
297; cyt. za: Stróżewski 1992: 79–80). Z krytyką pojęcia „zgodności” z rzeczywistością wiąże się
rezygnacja z terminów k o r e s p o n d e n c y j n a i k l a s y c z n a (zakładająca taką zgodność)
t e o r i a p r a w d y.
7 Rorty pisze: „[...] ci, którzy chcą sprowadzić obiektywność do solidarności – nazwijmy
ich pragmatystami – nie potrzebują ani metafizyki, ani epistemologii. Prawdę postrzegają jako
to [...] w co opłaca się nam wierzyć. [...] Z pragmatycznego punktu widzenia stwierdzenie, że to,
w czego racjonalność aktualnie wierzymy, może nie być prawdziwe, oznacza, że ktoś zaproponował
lepszy pogląd; że zawsze jest miejsce na lepsze przekonania, skoro zawsze może pojawić się nowy
dowód bądź nowa hipoteza czy całkiem nowe słownictwo”. Wypowiedź tę opatrzył autor następującym przypisem: „Ta postawa względem prawdy, w której za najważniejszy uznaje się raczej
społeczny konsens niż stosunek do rzeczywistości pozaludzkiej, kojarzy się [...] także z dziełami
Poppera i Habermasa. [...]” (Rorty 1999: 37).
8 Popper wyraża ją m.in. następująco: „filozofia tradycyjna łączyła ideał racjonalności
z ostateczną, dowodliwą wiedzą (o religijnym czy antyreligijnym charakterze [...]), podczas gdy
ja łączę racjonalność ze wzro s tem w ie dz y hipote tyc z ne j. S amą wiedzę hipotetyczną łączę
z ideą coraz lepszych przybliżeń do prawdy lub w z ra s ta ją c ym podobie ńs tw e m do pra w dy
c zy p raw d o u p o d o b n ie n iem” (Popper 1997: 208).
9 Zob. cytat z pism Heideggera w przypisie 6. Heidegger jest uważany za reprezentanta egzystencjalizmu fenomenologicznego.
10 Znane sformułowanie, którym posługiwał się św. Tomasz z Akwinu, brzmi: „Veritas est
adaequatio intellectus et rei, secundum quod intellectus dicit esse, quod est, et non esse, quod non
est”; jednocześnie św. Tomasz stwierdza: „ens et verum convertuntur” (cyt. za: Podsiad, Więckowski 1983: 290–291).
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 36
2008-06-06 10:14:52
Co się dzieje z prawdą dziś?
37
prawda religijna, jak i prawda w ujęciu fenomenologów jest odrzucana przez tych,
którzy nie uznają za władzę poznawczą intuicji, czy to w postaci recta ratio Jana
Pawła II, tj. rozumu, który „potrafi intuicyjnie uchwycić i sformułować pierwsze
i uniwersalne zasady istnienia”11, czy też w postaci „integralnego doświadczenia”,
o czym mówi Władysław Stróżewski, stwierdzając przy tym: „Prawda jest rzeczą
całego człowieka. Nie tylko intelektu, ale i uczuć, i woli”12.
Charakterystyczny dla sytuacji prawdy w filozofii współczesnej był panel
pt. „Cóż jest prawda?”, który odbył się w Warszawie 8 maja 2006 roku (jako
VI Debata Tischnerowska) z udziałem m.in. profesorów Leszka Kołakowskiego,
Krzysztofa Michalskiego i Władysława Stróżewskiego13. Każdy uczestnik ujmował prawdę inaczej, a Leszek Kołakowski zaczął swoją wypowiedź, w której
omawiał różne filozoficzne koncepcje prawdy, od następujących słów: „Jak odpowiedzieć na pytanie Piłata? Ja na nie oczywiście nie odpowiem. Na to pytanie
nie odpowiedział również, jak wiemy, Jezus”.
Zamęt w potocznym14 posługiwaniu się słowem prawda różni się od naukowego15 (choć, jak zobaczymy, pewne elementy nieporozumień i sporów są w obu
tych dyskursach wspólne). Zamęt ten wiąże się i z wielością znaczeń, jakie ma
prawda w języku ogólnym (a wraz z tym z daleko posuniętą synkretycznością
użyć tego wyrazu16, wcale nie zawsze dającą się usunąć na podstawie różnic
w łączliwości leksykalnej czy też syntaktycznej), i z niestosowaniem w myśleniu
potocznym naukowych kryteriów weryfikacji sądów.
Aby powiedzieć nieco więcej o tym, co się dzieje z prawdą we współczesnym dyskursie potocznym, spróbuję przedstawić znaczenia tego leksemu w sposób nieco pogłębiony i zmodyfikowany w porównaniu z tym, a raczej z tymi, jakie
można znaleźć w słownikach języka polskiego.
Materiał, na którym opieram się w tym artykule, pochodzi w całości z Korpusu języka polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN, który pod koniec 2004 roku
11
Por. Jan Paweł II 1998: 10. Powołując się na stwierdzenia Soboru Watykańskiego II, Papież
pisze: „[...] obok poznania właściwego ludzkiemu rozumowi, który ze swej natury zdolny jest dotrzeć nawet do samego Stwórcy, istnieje poznanie właściwe wierze. Jest to poznanie prawdy opartej
na rzeczywistości samego Boga, który się objawia [...]” (Jan Paweł II 1998: 16).
12 Dalszy ciąg tej wypowiedzi prof. Stróżewskiego jest następujący: „W integralnym doświadczeniu, w które zaangażowane są wszystkie nasze władze, zwłaszcza zaś nasza miłość, przedmiot naszego ukierunkowania potrafi ukazać się w najpełniejszym świetle i całym swoim pięknie”
(„Rzeczpospolita” 2006, s. 8).
13 Wypowiedzi uczestników panelu zostały wydrukowane w „Rzeczpospolitej” z 20–21 maja
2006, na s. 8 dodatku „Plus/Minus”.
14 Język potoczny jest tu rozumiany jako niespecjalistyczny i nieartystyczny język ogólny.
15 Odmienność dotyczy przede wszystkim samego rozumienia prawdziwości sądów i ich weryfikacji. Znamienne też jest to, że w wypowiedziach potocznych nie występuje prawda w rozumieniu koherencyjnym i wyjątkowo pojawia się w rozumieniu pragmatycznym.
16 Terminem s y n k r e t y c z n o ś ć u ż y ć posługuję się w znaczeniu możliwości przypisywania wyrazowi wieloznacznemu w danym użyciu różnych jego znaczeń.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 37
2008-06-06 10:14:52
38
JADWIGA PUZYNINA
liczył 16,5 miliona użyć, w tym 76% z lat 1990–200417. Użyć prawdy (z wyłączeniem frazeologizmów) było w tym materiale około 5300. Prócz tego uzyskałam dane z lat 2005–2006 – liczą one około 1100 wystąpień interesującego mnie
leksemu18.
Chcąc określać znaczenia słowa prawda w tekstach językowych, trzeba najpierw ustalić, czy będzie nam chodzić o prawdę w ujęciu nadawcy19 czy też odbiorcy, ponieważ często prawda nadawcy jest odbierana przez odbiorcę jako fałsz
lub kłamstwo – i odwrotnie: fałsz lub kłamstwo nadawcy są interpretowane przez
odbiorcę jako prawda. Jest też oczywiście możliwe spojrzenie na prawdę w danej
wypowiedzi „teoretycznie uzbrojonego” obserwatora (tj. „nadawcy nr 2”) ustosunkowującego się do sądów nadawcy i odbiorcy tekstu. W artykule tym spróbuję
opisać różne użycia prawdy z perspektywy n a d a w c y tekstu (zestawiając je tylko
czasem dla wykazania różnic w pojmowaniu prawdy z tym, co o nich może sądzić
ów obserwator oraz zwyczajny odbiorca). Użycia te zgrupuję w pięciu wyraźnie
odróżniających się znaczeniach, z podgrupami w dwóch pierwszych z nich.
1. Prawda jako sąd adekwatny wobec rzeczywistości
lub jej elementów20
W obrębie tak rozumianego e p i s t e m i c z n e g o ujmowania prawdy możemy odróżnić dwie grupy użyć.
1.1. Najczęściej mamy do czynienia w tekstach z rozumieniem prawdy jako
sądu o b i e k t y w n i e adekwatnego wobec rzeczywistości. Może to być sąd
nadawcy komunikatu (np.: Powiedziałem ci prawdę.), czyjś sąd przez niego przy17 Wcześniej napisane książki były uwzględniane w ogromnej większości w wydaniach, które
ukazały się w ostatnim dwudziestoleciu.
18 Jednakże o ile zbiór z lat 1990–2004 stanowił tzw. korpus zrównoważony i tematycznie,
i gatunkowo, oparty na bardzo różnych źródłach, o tyle nowy korpus obejmuje tylko słownictwo
z prasy codziennej oraz (w mniejszej ilości) – z Internetu. Źródłem internetowym są głównie tzw.
fora dyskusyjne. Bardzo serdeczne podziękowania za pomoc w uzyskiwaniu wszelkich danych
o prawdzie w Korpusie języka polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN i o konstrukcji samego
Korpusu składam Panu Doktorowi Markowi Łazińskiemu.
19 Dla analiz semantycznych istotne bywa odróżnienie nadawcy, tj. podmiotu mówiącego,
od podmiotu epistemicznego, którego wypowiedzi kontroluje nadawca (por. Danielewiczowa 2002:
76–79). W omawianym przeze mnie materiale problem ten pojawia się czasem w wypowiedziach
dotyczących sądów przytaczanych czy też referowanych.
20 Jak widać, pozostaję przy określaniu prawdy epistemicznej jako z g o d n e j z rzeczywistością (inaczej: o d p o w i a d a j ą c e j j e j, a d e k w a t n e j w o b e c n i e j). Wydaje się to właściwym wyrażeniem myśli: x sądzi, że p i p. Do definiowania prawdy wybieram świadomie leksemy
sąd i sądzić, nie zaś wiedza i wiedzieć (por. Bogusławski 1998: 118–144).
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 38
2008-06-06 10:14:52
Co się dzieje z prawdą dziś?
39
taczany – i ewentualnie oceniająco interpretowany (np.: Ona <niesłusznie> uznała jego wypowiedź za prawdę.); może to być również jakiś sąd nieokreślonego
podmiotu (lub nieokreślonych podmiotów), który nadawca uważa (bądź nie)
za adekwatny wobec rzeczywistości (np.: Ogólnie uznawana prawda jest taka,
że nic nie zastąpi przeczytania tekstu.).
Elementy rzeczywistości, których dotyczy ów sąd, to stany rzeczy lub zdarzenia. Mogą one być określone lub nieokreślone. W zdaniach tego typu, jak dwa
pierwsze cytowane wcześniej przykłady, kontekst powinien (a w każdym razie
może) poinformować o tym, o jakie to konkretne stany rzeczy czy też zdarzenia
w nich chodzi. W trzecim cytacie informuje o tym zdanie podrzędne. Określonych
elementów rzeczywistości dotyczą również wypowiedzi: Studia ciężkie? Nie no,
bez przesady. Prawdę mówi przysłowie, że trudno się dostać, ale jeszcze trudniej
wylecieć. – Czy prawdą jest, że policjanci zażądali od pana dokumentów, tzn.
prawa jazdy? – Napisałem, że mam do psów stosunek obojętny. To niezupełnie
prawda. Taka jest średnia odczuć, ale ona się bierze z dwóch skrajności.
Z kontekstu możemy dowiadywać się o bliższym zakresie prawdy, o jakiej
mowa w danej wypowiedzi; np. zdaniu dotyczącemu czyjegoś pędu do zdobywania prawdy naukowej może towarzyszyć kontekst mówiący o tym, że chodzi
o zdobywanie prawdy w zakresie jakiejś wąskiej dziedziny biologii. Ale czasem
może być w danym tekście mowa np. o prawdzie naukowej czy też historycznej
jako takiej; jest wreszcie wiele wypowiedzi dotyczących prawdy epistemicznej
w jej najogólniejszym znaczeniu, tj. o sądach adekwatnych wobec jakichkolwiek
elementów rzeczywistości, po prostu rzeczywistości jako takiej, np. w zdaniu:
Nadejdzie czas, kiedy nikt nie wypowie ani słowa prawdy. – albo też: Stefan Swieżawski to mistrz zachęcający do podjęcia trudów związanych z poszukiwaniem
prawdy. – Lepiej czasem zachować dla siebie prawdę, niż wykrzyczeć w uniesieniu
to, co naprawdę myślimy. Ten ostatni cytat jest stosunkowo rzadkim przykładem
użycia słowa prawda w znaczeniu sądu „myślanego”, a nie wypowiadanego.
Nadawca-kontroler broniący autentycznego obiektywizmu prawdy – a może
nim być równie dobrze prokurator lub sędzia na sali sądowej, jak też jakiś zwykły odbiorca wypowiedzi – może wymagać jakiejś weryfikacji tych sądów, które
podmiot wypowiedzi uznaje za obiektywnie prawdziwe. Może się też nie zgodzić,
by określać jako prawdę to, co w wypowiedziach użytkowników języka bywa niepodlegającą obiektywnej weryfikacji o c e n ą; chodzi tu o zdania takie, jak: Mówił
o Adeli, że Adela nie jest życzliwa. I to właśnie była prawda. – To przypomnienie
[...] uprzytomniło jej całą prawdę o potworności rodzaju ludzkiego. Zdania takie
mieszczą się w potocznym rozumieniu prawdy.
Wielu odbiorców przyjmie jednak bezkrytycznie niesprawdzone lub niesprawdzalne sądy o prawdziwości wypowiadane przez nadawcę bądź też będzie
je negować w sposób również niedostatecznie sprawdzony, opierając się tylko
na własnych doświadczeniach i poglądach. Potoczne rozumienie obiektywności
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 39
2008-06-06 10:14:52
40
JADWIGA PUZYNINA
prawdy jest rozumieniem zdroworozsądkowym opartym na tzw. filozofii naturalnej21 i sprawdzającym się w życiu codziennym.
Wyznawcy jakichkolwiek religii traktują jako uniwersalne (absolutne)22
wszystko to, co uważają za prawdę lub prawdy Boże, objawione, oparte na myśli (sądach) antropologicznie pojmowanego Boga. Również w myśli teologów
oprócz prawdy w sensie poznawczym pojawia się prawda, którą teologowie ci
nazywają moralną, tj. wyrażającą sądy wartościujące bądź też normatywne dotyczące moralności23.
1.2. Nadawca wypowiedzi, niebędący wcale „teoretycznie uzbrojonym” kontrolerem, może dawać wyraz r e l a t y w i s t y c z n e m u traktowaniu prawdy
epistemicznej, tj. podkreślać jej uzależnienie od światopoglądu, nastawienia życiowego czy też wpływu określonej kultury na (czasem zbiorowy) podmiot wypowiedzi. W różnego typu tekstach można znaleźć takie zdania, jak np.: Nie interesuje go prawda jako taka, lecz jego prawda, to, z czego miałby pożytek24.
– Nie ma prawdy, nie ma piękności, nie ma dobra zapewne, ale jest za to prawda
germańska, germańska piękność i germańskie dobro. – Dzieliły ich teraz światy
wsparte na innych prawdach, obce sobie i dalekie.
Charakterystyczne dla użyć, w których prawda ma sens relatywny, jest nieograniczona możliwość występowania w nich tego słowa w liczbie mnogiej. Natomiast w wypowiedziach nadawców, którzy traktują treść tego słowa jako wyraz
sądu obiektywnego, formy liczby mnogiej mogą się pojawiać, kiedy jest mowa
o prawdach wyrażających sądy s z c z e g ó ł o w e. Prawdy te albo są jakoś określane zakresowo (jako naukowe, religijne, objawione, życiowe, praktyczne, (nie)
popularne, cząstkowe itd.), albo występują z zaimkami o funkcjach kwantyfikatorów: ogólnego (każda prawda, wszystkie prawdy) lub szczegółowego (niektóre
prawdy) czy też bez żadnych określeń zakresowych (np. w zdaniu o ukryciu wielu
kłamstw w powodzi prawd)25.
Z rzadka pojawiają się w korpusie wypowiedzi o c z y j e j ś prawdzie lub
c z y i c h ś prawdach. Wydaje się, że jest to zazwyczaj prawda względna, su21 W.V. Quine pisze: „Archaiczną, naturalną filozofię przyswajamy sobie z mlekiem matki. Jako
dorośli, dzięki lekturom i własnym obserwacjom, pozyskujemy jaśniejszy obraz sprawy. Jest to jednak proces wzrostu i stopniowych zmian: nie zrywamy z przeszłością ani nie dochodzimy do nowych
standardów świadectw i realności, jakimi posługuje się dziecko czy laik” (Quine 1986: 28).
22 Por. np.: Dla Europy [prawda absolutna] była to prawda zawarta w Ewangelii. – Twierdzili,
że jest tylko jeden Bóg i jedna prawda.
23 Por. np.: To jest ostrzeżenie. Tu się przypomina prawda zawarta w pierwszym przykazaniu
z Góry Synaj.
24 Jest to bardzo rzadki w całym Korpusie języka polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN
przykład zasygnalizowania pragmatycznego rozumienia prawdy.
25 Jak z tego widać, zakres występowania prawdy w liczbie mnogiej jest o wiele szerszy, niż
to wynika z opisu w USJP, gdzie jest on ograniczony do prawdy w znaczeniu „poglądu, który większość ludzi uznaje za słuszny”.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 40
2008-06-06 10:14:53
Co się dzieje z prawdą dziś?
41
biektywna, np. w zdaniach: Gdybym posłuchał tego głosu w sobie, zaufał własnej prawdzie, wszedłbym na drogę, z której przeważnie nie ma odwrotu. – Każdy
człowiek ma swoją prywatną prawdę, nie gorszą od prawdy przyjmowanej przez
innych. Czasem jednak można sądzić (lub nawet mieć pewność), że jest to prawda ogólnie uznawana, ale w sposób szczególny ważna dla danej osoby, przez nią
przeżywana. Tak jest np. w zdaniach: (o Starzyńskim) Ma swoje przekonania,
jest wytrwały w walce, gdy wierzy w swoją prawdę. – Ja piszę pamiętniki. – Całą
prawdę, Zdzisiu? – Moją prawdę, Jasiu. (W tym wypadku dalszy kontekst wskazuje wyraźnie na to, że Zdzisiowi chodzi o prawdę obiektywną – opis wybranych
zdarzeń z przeszłości).
2. Prawda jako pogląd uznawany
przez jakieś zbiorowości
Wyraźną grupę użyć prawdy występujących (najczęściej) w liczbie mnogiej
stanowią takie, które w wielu słownikach traktowane są jako osobne znaczenie
tego wyrazu. W SWJP znaczenie to jest określone następująco: „idea, zasada, teza
uważana powszechnie za niepodważalną, wynikająca z ludzkiego doświadczenia
albo dowiedziona naukowo”26. Określenie to nie jest adekwatne wobec całości
tej podgrupy użyć prawdy, o których tu mowa, tj. użyć wyrażających sądy podzielane przez r ó ż n e , m n i e j s z e lub w i ę k s z e s p o ł e c z n o ś c i ludzkie,
por. np. prawdy obce sobie i dalekie czy też prawdę germańską. Sądy te wcale też niekoniecznie muszą być uważane powszechnie za „niepodważalne”, por.
np. prawdy nieudowadnialne z podanego wyżej cytatu. Warte uwagi są też takie
użycia notowane przez korpus, jak np.: Są to jednak prawdy ulotne, o różnej wyrazistości, często dotyczące odmiennych spraw. – Ta pani wyjawia prawdy, które
kiedyś już od dawna były znane – jak wychować dziecko (były znane w pewnych
kręgach, ale dziś trzeba je „wyjawiać”, nie są więc p o w s z e c h n i e znane,
a poza tym niekoniecznie kiedykolwiek uznawane za niepodważalne).
Tym, co stanowi o odrębności tego znaczenia, jest fakt, iż jako zbiorowo
uznawane prawdy traktuje się też – na co zwracają uwagę słowniki – normy społeczne i zasady moralne, słowem p o g l ą d y, a nie tylko sądy asertoryczne (por.
cytowane wyżej zdanie o prawdach polegających na normach i zasadach wychowywania dzieci). Również w myśli teologów oprócz prawdy w sensie poznawczym pojawia się prawda, którą teologowie ci nazywają moralną, tj. wyrażającą
sądy wartościujące bądź też normatywne dotyczące moralności27.
26 Znaczenie to pojawia się również w ISJP oraz USJP (gdzie stanowi powtórzenie w nieco innych słowach definicji z SWJP). W ISJP został złagodzony warunek powszechności; mówi się tam,
że „Jakaś prawda, np. stara lub obiegowa, to pogląd, który większość ludzi uznaje za słuszny”.
27 Por. np.: To jest ostrzeżenie. Tu się przypomina prawda zawarta w pierwszym przykazaniu
z Góry Synaj.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 41
2008-06-06 10:14:53
42
JADWIGA PUZYNINA
3. Prawda w znaczeniu tego, że / czy czyjś sąd jest
(w jakimś stopniu) prawdziwy
Użycia, w których znaczeniem prawdy jest prawdziwość czyjegoś sądu,
tj. to, że czyjś sąd odpowiada rzeczywistości, są stosunkowo rzadkie. W zawierających je wypowiedziach może chodzić o prawdę epistemiczną w jej odniesieniu do całej rzeczywistości (np.: Sięgali po niezawodne, [...] absolutne kryteria
prawdy.) lub też do jakichś jej elementów (np.: Notatki sporządzali potem sami.
Kto dziś zaręczy, ile w nich prawdy [tj. jaki jest stopień ich prawdziwości, w jakim
stopniu wyrażone w nich sądy odpowiadają rzeczywistości]. – Czujemy się tu jak
u siebie, zapewniają. W tych słowach musi być sporo prawdy [tj. wyrażone w nich
sądy muszą w dużym stopniu odpowiadać rzeczywistości], bo Polaków chcących
w Szkocji zacząć nowe życie przybywa.). Jak widać z przytoczonych przykładów,
określenia ilościowe prawdy są w rzeczywistości wykładnikami stopniowania dotyczącego stosunku sądu do rzeczywistości (inaczej mówiąc, s t o p n i a z g o d n o ś c i tego sądu z rzeczywistością).
4. Prawda jako autentyczność wypowiedzi,
postaw, zachowań
4.1. Właściwe człowiekowi zainteresowanie prawdą dotyczy nie tylko relacji sądów wobec rzeczywistości, ale też sądów w y p o w i a d a n y c h przez
nadawców wobec autentycznie przez nich „my ś l a n y c h” i p r z e ż y w a n y c h28. Do tak rozumianej prawdy docierają obecnie wykrywacze kłamstw, tak
rozumianej prawdy domagają się wszyscy ci, którzy walczą z zakłamaniem polityków czy też kłamstwem i obłudą w życiu rodzinnym i zawodowym, którzy
dostrzegają ważność w i a r y g o d n o ś c i człowieka na jakimkolwiek odcinku
życia społecznego.
To znaczenie prawdy staje się oczywiste, kiedy wspiera je szeroki kontekst
albo też kontekst bliski przeciwstawia ją wyraźnie słowom takim, jak kłamstwo
(i cała jego rodzina słowotwórcza), łgarstwo, obłuda, czy też odwrotnie – wiąże
np. z byciem szczerym29, por. np.: Kłamca lub ten, który prawdę powie. – Niektórym może rzeczywiście wydaje się, że są szczerzy, że piszą prawdę i tylko prawdę.
4.2. Wiarygodność wypowiedzi stanowi element szerszego rozumienia prawdy jako autentyczności obejmującej c a ł o ś ć n i e z a k ł a m a n y c h, n a t u r a l n y c h p o s t a w i z a c h o w a ń l u d z k i c h. Tak można rozumieć praw28 W sensie epistemicznym (tj. stosunku do rzeczywistości) mogą one stanowić prawdę lub fałsz.
29
Ujednoznaczniać użycie słowa prawda zawsze może też szerszy kontekst.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 42
2008-06-06 10:14:53
Co się dzieje z prawdą dziś?
43
dę m.in. w następujących zdaniach: Młodzieniec stroi się w pożyczane piórka,
starzec zaś zastyga we własnej prawdzie, chociażby niepięknej... – Zdecydowanie
zależy mi najbardziej na prawdzie własnego przeżycia. – Ostatni okres życia może
być przeżyty z godnością, w miłości i prawdzie. – Z jej oczu biła prawda – znamienna cecha jej osobowości. – Jest to prawda sumienia, odbita w czynach. W tej
prawdzie każdy człowiek jest zadany samemu sobie. – Prawdziwa miłość pociąga
za sobą zupełną szczerość i prawdę wzajemną.
5. Prawda jako to, co jest rzeczywistością
lub jej elementem
W normie leksykalnej języka polskiego mieszczą się również użycia słowa
prawda w jego rozumieniu o n t y c z n y m, tj. jako określenia takich stanów rzeczy, zdarzeń, sytuacji, które mówiący uważa za rzeczywistość lub jej (określone
czy też nieokreślone) elementy. Oto przykłady takich użyć: Pewnego dnia cała
prawda wyjdzie na jaw. Tylko co wtedy? – To, co napisali kronikarze, nie zawsze
odpowiada prawdzie. – Odnaleziono akta procesu, które ujawniły straszną prawdę. – Sąd uznał, że 20 oświadczeń [osób lustrowanych] zgodnych jest z prawdą.
– Najpierw prawda życia, potem konfabulacja autora. – Prawdę mi przepowiedziała Sulka, bo wkrótce zacząłem krowy paść. – Co teraz robią? Jak im się powodzi? Dla poznania tej prawdy przyjechała spod Puszczy Kampinoskiej.
Wielu filozofów neguje takie rozumienie prawdy, traktuje je jako jedno
z nadużyć właściwych językowi potocznemu30. Dla tych, którzy językiem potocznym się posługują, jest to natomiast ewidentnie jedno ze znaczeń tego wyrazu
poświadczane zresztą przez kolejne słowniki języka polskiego.
6. Prawda jako to, co jest właściwym obrazem
(elementu) rzeczywistości przekazywanym
za pomocą środków artystycznych
O tym, że obraz ten jest właściwy, mówi nadawca tekstu, nie jest to, oczywiście, prawda obiektywna, choć może być przez nadawcę poważnie uzasadniana
i odbierana podobnie przez wiele osób. Przekaz tak rozumianej prawdy jest domeną artystów i ich dzieł. Dotyczy literatury pięknej, sztuk plastycznych, teatru, filmu, także w pewnym zakresie muzyki31. Oto kilka cytatów ilustrujących
30
Por. różnice zdań na ten temat filozofów różnych orientacji, o których była mowa na s. 35–36.
O problemie prawdy w sztuce zob. m.in. Ingarden 1957: 373–381; Tatarkiewicz 1975: 350–
360; Siemianowski 1986: 53–61.
31
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 43
2008-06-06 10:14:53
44
JADWIGA PUZYNINA
to rozumienie prawdy artystycznej: Prawda artystyczna tych dramatów zasługuje
na najwyższe uznanie..– Dopiero dziś zaczynamy rozumieć głęboką prawdę biblijnego obrazu – Boga, który jak garncarz lepi człowieka. – [...] jak uchwycić syntezę formy i treści, jak namalować jednocześnie prawdę o świecie i o człowieku?
– Siłą Dymnej była i zawsze pozostała prostota. Prostota i prawda granych przez
nią postaci32.
*
Poza zamętem związanym z pluralizmem światopoglądowym oraz opisaną
tu wieloznacznością samego słowa prawda trudności w mówieniu o prawdzie
i porozumiewaniu się na jej temat sprawia też niejednoznaczność wielu jej użyć.
Jest bardzo wiele użyć wyrazu prawda, które można interpretować jako reprezentujące bądź znaczenie epistemiczne, bądź też ontyczne. Bliski kontekst
często nie pozwala odróżnić tych znaczeń. Liczne czasowniki, zwroty, frazy
mogą konotować prawdę w sensie zarówno epistemicznym, jak i ontycznym33.
Oto przykłady zdań nacechowanych tego rodzaju dwuznacznością prawdy: Boję
się, że szaleństwo prawicy poszukującej prawdy kosztem ludzi może otrzeć się
o uniwersytet. – [mają] się pojawić jakieś tajemnicze dokumenty i dziennikarze
dowiedzą się całej prawdy. – [...] znała prawdę o stryjach, o dziadku. – [...] dwu
młodzieńców odkryło prawdę o pięknie samotnych zmagań. – Kolejne zdarzenia
i dokumenty przybliżają nas do prawdy. – Informacje rektora całkowicie rozmijały
się z prawdą.
Jeszcze wyraźniejszą dwuznacznością charakteryzują się zdania typu:
A prawda jest taka, że artysta Marylin Manson jest człowiekiem normalnym.
To prawda, że proces poznania jest zarazem procesem ubogacenia naszego umysłu. – Nie jest prawdą, że przyjąłem tę rezygnację.
Szczególnie dające do myślenia są użycia, w których nie jest jasne, czy chodzi
o prawdę w znaczeniu epistemicznym bądź ontycznym czy też o prawdę w znaczeniu autentyczności czyichś zachowań słownych, tj. jako przeciwstawienie
kłamstwa lub zakłamania. Ich przykładem może być następujące zdanie: [Biorę]
udział w grze, którą nie ja wymyśliłem, która będzie bardzo bolesna. Ale w imię
prawdy i uczciwości nie mogę się z niej wycofać. Czy sformułowanie w imię prawdy oznacza troskę mówiącego o prawdę ontyczną bądź epistemiczną czy o jego
własną autentyczność, czy wreszcie o walkę z kłamstwem, walkę o ludzką autentyczność, wiarygodność? Podobnie niejasne jest użycie słowa prawda w zdaniu:
32
Wyodrębnione przeze mnie znaczenia 5 i 6 prawdy (jako antonimu kłamstwa i jako prawdy
artystycznej) w słownikach języka polskiego nie pojawiają się.
33 Są to np. czasowniki: bać się, dociekać, dowiedzieć się, szukać (prawdy), docierać do, przybliżać (się) do (prawdy), (po)znać, odkryć (prawdę), (roz)mijać się z (prawdą); zwroty: nie mieć nic
wspólnego z (prawdą), dawać świadectwo (prawdzie); frazy: taka jest prawda, jest prawdą, że...,
To prawda, że...
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 44
2008-06-06 10:14:53
Co się dzieje z prawdą dziś?
45
Odżywa moja nadzieja i wiara w ludzi, w dobro, w prawdę, w trud pracy nad
sobą. Zastanówmy się z kolei nad zdaniem, w którym jest mowa o Komisji Prawdy i Sprawiedliwości: [Robi to] wrażenie, że oto ma się do czynienia z partią ludzi
nieuczciwych. Komisja Prawdy i Sprawiedliwości może więc oddać nieocenione
usługi w kolejnej kampanii [wyborczej]. Tu znów trzeba sobie postawić pytanie,
o jak rozumianą prawdę chodziłoby w tej komisji: czy o dochodzenie do rzeczywistych faktów bądź do prawdziwych stwierdzeń, czy też o walkę z kłamstwem,
oszustwem, o prawdę rozumianą jako ‘uczciwość wewnętrzna, wiarygodność’
ludzi, jako o podstawowy fundament budowy zdrowego społeczeństwa. Sądzę,
że w obu tych przykładach mamy do czynienia po prostu z użyciami, które nazywam synkretycznymi34, potencjalnie łączącymi wszystkie wymienione znaczenia, z tym że poszczególni odbiorcy, a także nadawcy mogą koncentrować
się na jednym z nich, nie zauważając czasem pozostałych. Wtedy (jeżeli szerszy
kontekst nie przyjdzie z pomocą) łatwo o nieporozumienia w komunikacji.
Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na fakt istotny dla całej praktyki leksykograficznej: słownikarze w ogóle nie zwracają uwagi na synkretyczność użyć
wyrazów, możliwość różnego ich rozumienia także w tym samym kontekście.
To w wyraźny sposób dotyczy również leksykograficznych opracowań hasła prawda. Oto parę przykładów użyć, które właśnie z powodu dwuznaczności prawdy
znalazły się w różnych słownikach w obrębie innych znaczeń: użycie słowa prawda we frazeologizmie Mijać się z prawdą w SJPD stanowi przykład znaczenia
określonego jako „obiektywna rzeczywistość, to, co rzeczywiście jest lub było,
wydarzyło się”, w PSWP frazeologizm ten został zaś objaśniony jako „zgodność
tego, co się mówi, z tym, co jest”, w USJP w obrębie znaczenia określonego jako
„zgodna z rzeczywistością treść słów”. Naga prawda oraz przysłowie Prawda
jak oliwa na wierzch wypływa w SJPD i USJP znajdują się w obrębie znaczenia ontycznego, w PSWP – w obrębie znaczenia epistemicznego. Długo można
by cytować przykłady umieszczania w słownikach użyć dwuznacznych prawdy
w jednym znaczeniu, bez żadnego wskazania na ich dwuznaczność35.
Jakie wnioski nasuwa przyjrzenie się użyciom słowa prawda zanotowanym
w Korpusie języka polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN oraz przedstawionemu tu opracowaniu semantyczno-pragmatycznemu tego słowa?
Pierwszy z nich to zdanie sobie sprawy z dużej liczby użyć, a co za tym idzie
– wciąż trwającej we współczesnym mówieniu i myśleniu o świecie ważności
tego słowa, mimo jego nieostrości i synkretyczności znaczeń. Ów zbiór cytatów
jest świadectwem tego, jak bardzo ludzie cenią sobie autentyczną wiedzę o rze34
Por. przypis 16.
Oto kilka przykładów: w obrębie znaczenia ontycznego w SJPD Bliski prawdy; dowiedzieć
się prawdy; w PSWP Droga do prawdy wiedzie przez błędy; w USJP Czy to prawda, że on wygrał
ten konkurs? Dowiedział się prawdy o przyjacielu. W obrębie znaczenia epistemicznego w PSWP
Dać świadectwo prawdzie; prawdę owijać w bawełnę; w USJP Ten zapis odpowiada prawdzie.
35
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 45
2008-06-06 10:14:53
46
JADWIGA PUZYNINA
czywistości oraz ludzką wiarygodność w życiu prywatnym, a w ostatnich latach
z dużym nasileniem także w życiu społecznym i politycznym36. Uderza wielka
przewaga użyć epistemicznych37, po części niewątpliwych, po części mieszczących się w obrębie dwuznaczności: znaczenie epistemiczne i / lub ontyczne oraz
znaczenie epistemiczne i / lub antonimiczne wobec kłamstwa. Prawda epistemiczna zawdzięcza dużą liczbę użyć swojej łączliwości z sygnalizującymi ją wyrazami. Wyrazy te to charakteryzujące się wysoką frekwencją czasowniki mówić i pisać oraz ich nominalizacje, a także wiele innych (rzadziej występujących
w tekstach), takich jak głosić, przekazywać, rzec, stwierdzać, upowszechniać, zatajać prawdę, dowiedzieć się prawdy, dzielić się prawdą.
Odrębne znaczenia prawdy, a także ich podgrupy są wynikiem przesunięć
metonimicznych. Synchronicznie pojmujemy je jako derywaty semantyczne
prawdy o prototypowym znaczeniu epistemicznym opisanym przeze mnie jako
podgrupa 1.1. Rozwój rzeczywisty, historyczny, był prawdopodobnie częściowo
przynajmniej inny (por. Puzynina 1991: 343).
Drugi wniosek, który narzuca przyglądanie się użyciom prawdy w Korpusie
języka polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN, dotyczy wielkiego zróżnicowania postaw ludzkich ujawniającego się w tych użyciach. Zasadnicza różnica,
wspólna użytkownikom języka potocznego i filozofom, wiąże się z uznawaniem
bądź też nieuznawaniem prawdy uniwersalnej (lub też prawd uniwersalnych)
czy to jako pochodzącej (pochodzących) od Boga, czy też związanej (związanych) z uniwersalnością natury ludzkiej. Korpus poświadcza istnienie w różnych
źródłach licznych polemik dotyczących tego problemu.
Duże różnice uwarunkowane światopoglądem, charakterem lub doświadczeniami nadawców można też zaobserwować w zakresie wartościowania prawdy, zwłaszcza prawdy epistemicznej. Zwraca uwagę fakt, iż prawda o znaczeniu
zarówno osobistym, jak i społecznym oraz politycznym, odkrywana, ujawniana
czy też po prostu omawiana, w ujęciu nadawców ma bardzo często charakter negatywny. Bywa określana jako smutna, banalna, trywialna, przyziemna, płytka,
bezduszna, głupia; brutalna, odrażająca, szkodliwa, groźna, straszna, najgorsza,
najokrutniejsza; nieprzyjemna, niewygodna, nieużyteczna; nielubiana, przykra,
bolesna, do bólu. To, co jest ujawniane jako prawda, bywa nazywane potwornością, bezmyślnym okrucieństwem, szarzyzną, głupotą38. Toteż pojawiają się wy36 Zainteresowanie prawdą w życiu społecznym i politycznym charakteryzowało w nie mniejszym, jak sądzę, stopniu także lata PRL-u, jednakże wobec działalności cenzury i całego ustroju
(para)totalitarnego nie mogło to znaleźć właściwego wyrazu ani w mediach, ani w literaturze.
37 E p i s t e m i c z n e w rozumieniu potocznym, obejmującym również sądy potoczne.
38 K. Korżyk w swoim artykule poświęconym metaforycznym użyciom prawdy, w którym
kładzie nacisk na ogólnie pozytywne nacechowanie prawdy, nie odnotowuje żadnych metafor ukazujących jej negatywny charakter (Korżyk 1993: 41–64). W większości pozytywny charakter metaforyki związanej z prawdą potwierdzają również dane z Korpusu języka polskiego Wydawnictwa
Naukowego PWN. Wartościowania negatywne wyrażane są epitetami (zob. wyżej) lub szerszym
kontekstem; dotyczą one z reguły prawdy pojętej instrumentalnie.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 46
2008-06-06 10:14:53
Co się dzieje z prawdą dziś?
47
powiedzi, których nadawcy uważają, że lepiej nie znać prawdy i w ten sposób
chronić się przed okropnością życia. Z drugiej strony jednak, choć prawdzie rzadko towarzyszą pozytywne epitety, takie jak wielka, piękna, radosna, święta, Boża,
to jednak cały ten zbiór tekstów przesycony jest zdaniami o pragnieniu prawdy,
dążeniu do niej, chęci jej szerzenia, chronienia, przywracania do życia, bronienia,
gotowości dawania jej świadectwa, wypowiedziami o świadomie podejmowanym trudzie jej szukania, odsłaniania, odgrzebywania. Bo ta prawda bywa, jak
czytamy, deformowana, fałszowana, manipulowana, zatruwana fałszem, bywa
też określana jako oszustwo i pozory prawdy, co spotyka się czasem z negatywną
oceną lub wręcz protestem nadawców-kontrolerów. W tych kontekstach, a także
tam, gdzie jest ona pisana dużą literą, jej pozytywne wartościowanie przejawia się
przynajmniej jako implikatura39.
Trzeci mój wniosek dotyczy potrzeby głębszych badań nad kształtowaniem
się obrazu prawdy w języku polskim zarówno na planie współczesności40, jak
i diachronii, a także badań porównawczojęzykowych. Przy całym swoim uzależnieniu światopoglądowym i wieloznaczności jest prawda przecież jednym
z najważniejszych słów i pojęć w obszarach polskiego języka i polskiej kultury41. Wydaje się, że warto znać dzieje i osobliwości tego „samotnie lśniącego”
słowa, że warto pochylać się nad nim, by kształtować swój stosunek do niego
oraz tych ostępów ludzkiej myśli i całości ludzkiego ducha, które spoza niego
się wychylają.
39
B. Chwedeńczuk w rozdziale zatytułowanym Prawda jako wartość pozalogiczna traktuje
prawdę jako wartość przede wszystkim autoteliczną, choć także w wielu wypadkach – czego nie neguje – instrumentalną. Pisze m.in. „Myślę, że prawda narzuca się ludziom właśnie jako wystarczająco ważna rzecz, by warto było zdobywać ją dla niej samej, że jej doniosłość dostatecznie intensywnie sama się »rekomenduje«. Jest to, jak sądzę, rekomendacja na tyle silna, że jeśli nawet ludzie
początkowo cenią twierdzenia prawdziwe (w sensie klasycznym) ze względu na jakieś korzyści
płynące z ich posiadania (jeśli więc pierwotne ujęcie prawdy jest ujęciem instrumentalnym), następuje wkrótce autonomizacja prawdy jako wartości, podniesienie jej do rangi wartości samocelowej.
// Myślę więc, że ludziom, którym »narzuca się« klasyczne rozumienie prawdy, »narzuca się« też
na tyle intensywnie doniosłość tak rozumianej prawdy (doniosłość osiągania »wiernych« obrazów
świata), że skłonni są cenić ją dla niej samej” (Chwedeńczuk 1984: 67).
40 Artykuły K. Korżyka (Korżyk 1993) i mój (Puzynina 1991), podobnie jak i ten tekst, to zaledwie sygnały problemów związanych z funkcjonowaniem prawdy w języku ogólnym, a tym samym
i w kulturze polskiej.
41 Poczucie jego wagi zależy oczywiście od stopnia refleksyjności oraz światopoglądu człowieka. Dla Jana Pawła II było to słowo o pierwszoplanowym znaczeniu, dla pragmatycznie nastawionego postmodernisty może być niewiele znaczącym, „oszukańczym” świecidełkiem językowym. Wiarygodne badania ankietowe W. Pisarka (2003) ukazują przeciętny stosunek do prawdy
w społeczeństwie polskim: średnia wyboru prawdy jako czternastego na liście 54 podanych „najlepszych, najpiękniejszych, najwartościowszych” słów polskich wyniosła 33,4%. Wynik ten mówi
również o poważnej pozycji prawdy jako wartości – w tym wypadku zdecydowanie pozytywnej
– w świadomości współczesnych Polaków; oczywiście prawdy ujętej synkretycznie, z wszystkimi
jej znaczeniami, o których tu była mowa (na miejscach dalszych niż prawda znalazły się w tej ankiecie m.in. bezpieczeństwo, godność, piękno, naród, sukces, solidarność i in.).
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 47
2008-06-06 10:14:54
48
JADWIGA PUZYNINA
Bibliografia
Literatura przedmiotowa
Bogusławski Andrzej (1998), Science as Linguistic Activity, Linguistics as Scientific Activity, Warszawa.
Chwedeńczuk Bohdan (1984), Spór o naturę prawdy, Warszawa.
Danielewiczowa Magdalena (2002), Wiedza i niewiedza. Studium polskich czasowników epistemicznych, Warszawa.
Ingarden Roman (1957), Studia z estetyki, t. I, Warszawa.
Jan Paweł II (1998), Encyklika FIDES et RATIO Ojca Świętego Jana Pawła II do biskupów Kościoła katolickiego o relacjach między wiarą a rozumem, Kraków.
Korżyk Krzysztof (1993), „Prawda” w konwencjonalnych metaforach języka polskiego. Preliminaria, [w:] Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne I, pod red. Jerzego Bartmińskiego,
Małgorzaty Mazurkiewicz-Brzozowskiej, Lublin.
Lyotard Jean-François (1997), Kondycja ponowoczesna, przeł. Małgorzata Kowalska, Jacek Migasiński, Warszawa.
Meaning and Universal Grammar. Theory and Empirical Findings (2002), red. Goddard Cliff, Anna
Wierzbicka, Amsterdam–Filadelfia.
Pisarek Walery (2003), Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność, Kraków.
Podsiad Antoni, Więckowski Zbigniew (1983), Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa.
Popper Karl (1997), Nieustanne poszukiwania. Autobiografia intelektualna, przeł. Adam Chmielewski, Kraków.
Puzynina Jadwiga (1991), Co język mówi o prawdzie?, [w:] „Words Are Physicians for an Ailing
Mind”, red. Maciej Grochowski, D. Weiss, München, s. 339–347.
Rorty Richard (1999), Obiektywność, relatywizm i prawda, przeł. Janusz Margański, Warszawa.
Quine Willard V. (1986), Granice wiedzy i inne eseje filozoficzne, przeł. Barbara Stanosz, Warszawa.
Siemianowski Antoni (1986), Człowiek i prawda, Poznań.
Stróżewski Władysław (1992), W kręgu wartości, Kraków.
Tatarkiewicz Władysław (1975), Dzieje sześciu pojęć, Warszawa.
Wierzbicka Anna (1999), Język – umysł – kultura, wybór prac pod red. Jerzego Bartmińskiego,
Warszawa.
– (2006), Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, Lublin.
Woleński Jan (1996), Co też oni mówią o semantycznej definicji prawdy?, „Filozofia Nauki”, t. 4,
nr 1, s. 113–116.
– (2005a), Semantyczna definicja prawdy i świat empiryczny, [w:] Ideały nauki i konflikty wartości,
pod red. Ewy Chmieleckiej i in., Warszawa.
– (2005b), Epistemologia. Poznanie, prawda, wiedza, realizm, Warszawa.
Słowniki
Inny słownik języka polskiego, pod red. Mirosława Bańki, t. 1–2, Warszawa 2000 – ISJP.
Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, pod red. Haliny Zgółkowej, Poznań 2001 – PSWP.
Słownik języka polskiego, pod red. Mieczysława Szymczaka, t. 1–11, Warszawa 1958–1969 –
SJPD.
Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. Bogusława Dunaja, Warszawa 1996 – SWJP.
Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. Stanisława Dubisza, t. 1–6, Warszawa 2003 –
USJP.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 48
2008-06-06 10:14:54
Co się dzieje z prawdą dziś?
49
What’s wrong with the ‘truth’ nowadays?
Summary
The author discusses the meaning of a word ‘truth’. The analysis is based on contexts coming
from The Polish Language Text Corpus (5400 examples of this lexeme’s use). The research refers
to usage of ‘truth’ from a sender’s point of view. As a result of this analysis the author presents 6
meanings of this word:
1) The truth as the adequate judgment about reality or its elements.
2) The truth as an opinion accepted by certain communities.
3) The truth understood as whether somebody’s opinion is to some extent true.
4) The truth as authenticity of statements, attitudes, and behaviour.
5) The truth as reality or its element.
6) The truth as a proper image of reality (or its element) passed on through artistic means.
This lexeme has different meanings; moreover, these meanings overlap (syncretism of use).
This word is important to contemporary users of Polish. It is necessary to continue research on the
‘truth’ in synchronic, diachronic and comparative aspects.
Język a Kultura 20, 2008
© for this edition by CNS
druk_JaK_20.indd 49
2008-06-06 10:14:54