stan i zagospodarowanie zieleni miejskiej w zachodnim klinie

stan i zagospodarowanie zieleni miejskiej w zachodnim klinie

BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSK¥ ZACHODNI¥
Seria A – Geografia Fizyczna, Tom 58: 31–46
2007
DARIUSZ LOREK
STAN I ZAGOSPODAROWANIE ZIELENI MIEJSKIEJ
W ZACHODNIM KLINIE POZNANIA
JAKO PODSTAWA WYTYCZENIA SZLAKU TURYSTYCZNEGO
ZARYS TREŒCI
Na podstawie badañ terenowych i kwerendy materia³ów Ÿród³owych wykonano analizê stanu
œrodowiska przyrodniczego zachodniej czêœci Poznania. Badania prowadzone by³y pod k¹tem mo¿liwoœci wykorzystania zieleni miejskiej dla potrzeb rozwoju turystyki i rekreacji z uwzglêdnieniem
zasad kszta³towania i ochrony œrodowiska przyrodniczego. Punktem odniesienia by³ przebieg planowanego szlaku turystycznego imienia profesora Adama Wodziczki. W analizie ujêto: inwentaryzacjê terenow¹, charakterystykê szaty roœlinnej, stopieñ uzbrojenia rekreacyjnego oraz wp³yw
antropopresji.
WPROWADZENIE
Wed³ug badañ liczba mieszkañców miast
ci¹gle wzrasta; po 2025 r. 60% ludnoœci
œwiata bêdzie zgromadzona w aglomeracjach miejskich (£UKASIEWICZ, £UKASIEWICZ
2006). Zieleñ to jeden z g³ównych czynników kszta³tuj¹cych œrodowisko cz³owieka w mieœcie. W strukturze przestrzennej miasta powinno nastêpowaæ
œwiadome planowanie i konsekwentne
urz¹dzanie, a dalej tak¿e kszta³towanie
i pielêgnacja terenów zieleni. Istotne, by
przy tych dzia³aniach umo¿liwiaæ mieszkañcom dostêp do tego typu obszarów,
a szczególnie do wiêkszych kompleksów zieleni na terenie miasta. Miêdzy
innymi fakt ten by³ przes³ank¹ do wytyczenia trasy turystycznej na obszarze
lasów komunalnych i terenach przyleg³ych w zachodniej czêœci Poznania.
Szlak zlokalizowany jest w rejonie
jeziora Rusa³ka i Jeziora Strzeszyñskiego. Zosta³ on opracowany z myœl¹ o stworzeniu rozbudowanego systemu wêdrownych tras rekreacyjnych na obszarze za-
chodniego klina zieleni. Wytyczony szlak
w swym przebiegu dociera czêsto do
miejsc bardzo ciekawych, a dotychczas
nie eksponowanych ze wzglêdu na du¿¹
odleg³oœæ od g³ównych ci¹gów spacerowych. S¹ to obszary wartoœciowe pod
wzglêdem przyrodniczym i krajobrazowym, np. z drzewami pomnikowymi,
urozmaicon¹ rzeŸb¹ terenu, obiektami
o walorach historycznych (g³azy upamiêtniaj¹ce liczne rozstrzeliwania i bunkry). Szlak wielokrotnie krzy¿uje siê z innymi trasami turystycznymi, umo¿liwiaj¹c wybór wielu wariantów spacerowych.
Aby upamiêtniæ postaæ profesora Adama Wodziczki, osoby bardzo zwi¹zanej
z histori¹ kszta³towania i ochrony œrodowiska przyrodniczego miasta Poznania, szlak zosta³ nazwany jego imieniem.
Zasadniczym celem artyku³u jest analiza stanu i zagospodarowania zieleni
miejskiej w zachodnim klinie Poznania
w aspekcie zasadnoœci poprowadzenia
szlaku turystycznego. Badania przeprowadzone zosta³y na kilku p³aszczyznach: inwentaryzacji terenowej szlaku
32
DARIUSZ LOREK
oraz rozpoznania jakoœci i stanu elementów œrodowiska przyrodniczego, analizy wybranych elementów i punktów
na trasie, mo¿liwoœci zastosowania zapisu danych przestrzennych umo¿liwiaj¹cych nawigacjê satelitarn¹ (GPS). Wa¿ny
aspekt badañ stanowi równie¿ zagadnienie dzia³alnoœci cz³owieka i antropopresji na terenach zielonych na przyk³adzie omawianego obszaru.
METODYKA
W badaniach jako podstawow¹ metodê
zastosowano teoriê systemu, która umo¿liwi³a ca³oœciowe (kompleksowe) przedstawienie œrodowiska przyrodniczego.
Rozpatruj¹c cz³owieka jako element systemu, powy¿sza teoria pos³u¿y³a równie¿ badaniu wp³ywu antropopresji na
zieleñ miejsk¹ (BERTALANFFY 1984).
W kwestii metodyki istotn¹ rolê odegra³a metoda analizy danych Ÿród³owych w postaci materia³ów kartograficznych, uzupe³niona szczegó³owym kartowaniem terenowym. Proponowany przebieg szlaku zosta³ wstêpnie naniesiony
na mapê topograficzn¹ Poznania w skali 1:10 000 w uk³adzie wspó³rzêdnych
„1992”, a nastêpnie zosta³ zaktualizowany w odniesieniu do wyników prac
terenowych. Badania polega³y na skartowaniu i zwaloryzowaniu analizowanego
obszaru za pomoc¹ odbiornika turystycznego GPS i oprogramowania Fugawi.
Sporz¹dzony zosta³ profil hipsometryczny w celu zbadania, okreœlenia charakteru i wizualizacji przebiegu trasy
pod k¹tem zró¿nicowania pionowego.
Dane uzyskane dziêki zastosowaniu
powy¿szych metody zosta³y zestawione z wynikami prac przeprowadzonych
z wykorzystaniem urz¹dzenia do nawigacji. Umo¿liwi³o to wytyczenie przebiegu szlaku tak¿e w postaci ci¹gu punktów o konkretnie okreœlonych wspó³rzêdnych geograficznych.
Kolejna metoda zastosowana w pracy polega³a na stworzeniu bogatej dokumentacji fotograficznej, której celem
by³o przedstawienie obecnych warunków œrodowiska przyrodniczego i ingerencji cz³owieka.
Zastosowanie znalaz³a tak¿e metoda prognostyczna, g³ównie w miejscach
szczególnie nara¿onych na degradacjê
antropogeniczn¹ czy na obszarach wymagaj¹cych rewitalizacji. Ponadto wykorzystana ona zosta³a przy wskazaniach
dotycz¹cych uzbrojenia turystycznego
przysz³ego szlaku.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
OBSZARU BADAÑ
Proponowany szlak ma d³ugoœæ ok. 21 kilometrów, z czego nieca³e 4 km to tereny typowo miejskie (ulica Janickiego
na Je¿ycach, So³acz). Pozosta³e 17 km
przebiega w granicach lasu komunalnego wokó³ jezior. Punktem pocz¹tkowym trasy jest Park im. Adama Wodziczki, zlokalizowany miêdzy przep³ywaj¹c¹ Bogdank¹ a alej¹ Wielkopolsk¹.
Stanowi on wschodni¹ granicê obszaru
badañ, a zarazem analizowanego fragmentu zachodniego klina zieleni. Trasa
biegnie w kierunku zachodnim asfaltowymi uliczkami parkowymi, kilkakrotnie przecinaj¹c Bogdankê. Nastêpnie przechodzi przez Park So³acki i mija Ogród
Dendrologiczny Akademii Rolniczej. Ulic¹ Warmiñsk¹ doprowadza do przejœcia
kolejowego, za którym zaczynaj¹ siê lasy komunalne. W projekcie trasa mia³a
przechodziæ przez k³adkê nad tras¹ kolejow¹ tu¿ za oœrodkiem sportowym, jednak od kilku lat jest ona niedostêpna dla
ruchu pieszego. Istnieje problem w zakresie wykonania remontu obiektu, który formalnie nale¿y do kolei. Konieczne
jest jak najszybsze poddanie k³adki niezbêdnym zabiegom renowacyjnym, po-
33
[m] n.p.m.
Stan i zagospodarowanie zieleni miejskiej...
100
95
90
85
80
75
70
65
60
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11
12
13
14
15
16
17
18
19
20 21
[km]
Rys. 1. Profil hipsometryczny
Fig. 1. Hypsometric profile
niewa¿ stanowi ona barierê dla ruchu
turystycznego.
Opisany odcinek szlaku wraz z fragmentem koñcowym (ulica Janickiego) to
tereny zlokalizowane blisko centrum
miasta Poznania, na których zaznacza
siê silna ingerencja cz³owieka w œrodowisko przyrodnicze. Dotyczy to ró¿nych
przekszta³ceñ terenu, zabudowy, oddzia³ywania na powietrze atmosferyczne czy
stosunki wodne, a w rezultacie odbija
siê na stanie zieleni miejskiej. Pomimo
tego roœlinnoœæ wystêpuj¹ca w ró¿nych
formach doskonale pe³ni poszczególne
zadania. Trasa biegnie w kierunku pó³nocno-zachodnim, przecinaj¹c u¿ytek
ekologiczny „Bogdanka” i „Strzeszyn”.
Nastêpnie zawraca za Jeziorem Strzeszyñskim, kieruj¹c siê na po³udniowy
wschód. Sporz¹dzony profil hipsometryczny i badania przeprowadzone w terenie za pomoc¹ urz¹dzenia do nawigacji satelitarnej wykaza³y, ¿e najwy¿ej po³o¿onym punktem na trasie jest wzniesienie przy ulicy Biskupiñskiej (97 m n.p.m.),
a najni¿ej zlokalizowane s¹ tereny Parku
So³ackiego (nieca³e 65 m n.p.m.). Pomimo tego ró¿nice wysokoœci wzglêdnych s¹ stosunkowo ma³e i oscyluj¹ g³ównie przy poziomicy 80 m n.p.m. (rys. 1),
co oznacza, i¿ szlak jest ³atwy do przejœcia, bior¹c pod uwagê ³agodne zmiany
wysokoœci. Wyj¹tkiem jest wejœcie od
1 do 2 km, gdzie teren wznosi siê o ok.
20 m. Kluczowe znaczenie dla wyznaczenia przebiegu szlaku mia³a lokaliza-
cja interesuj¹cych obiektów pochodzenia
naturogenicznego i antropogenicznego
(tab. 1).
Ta b e l a 1. Najwa¿niejsze obiekty i formy na
szlaku
T a b l e 1. Selected objects and forms along the
trail
1 Park So³acki
2 Ogród Dendrologiczny AR
3 Bunkier przy torach z prze³. XIX i XX w.
4 Pomnik upamiêtniaj¹cy masowe zbrodnie
z czasów II wojny œwiatowej
5 Jesiony – drzewa pomnikowe* (wœród
nich najwiêkszy w Polsce); kasztanowiec
o nietypowej budowie (5 pni)
6 Okaza³y d¹b; w s¹siedztwie pozosta³oœci
drzewostanu modrzewiowego
7 Leje po bombach
8 Ulica Biskupiñska (do rzeki Bogdanki) –
aleja drzew pomnikowych
9 Stawy rybne powi¹zane z urozmaicon¹
morfologi¹ obszaru
10 Grobla
11 Hipodrom na Woli (zabytek)
12 Drewniany mostek na meandruj¹cej Bogdance
13 Stanowisko olchy na obszarze czêœciowo
podtopionym
14 Ceglany most – wiadukt kolejowy, jeden
z ostatnich w Poznaniu obiektów in¿ynieryjnych budowanych z ceg³y
* sytuacja prawna nie jest uregulowana (brak tabliczek informuj¹cych o ochronie)
34
DARIUSZ LOREK
Dziêki zastosowaniu technik GPS
mo¿liwe by³o wyznaczenie dok³adnych
wspó³rzêdnych geograficznych powy¿szych punktów, markowanych jako
„waypointy”. W ten sposób powsta³a
baza danych umo¿liwiaj¹ca uprawianie
turystyki poprzez nawigacjê satelitarn¹
wed³ug tych punktów (tzw. nawigacja
bezpoœrednia). Punkty w tabeli 1 odpowiadaj¹ miejscom przedstawionym na
rys. 1 i 2. Na rys. 2 zaprezentowano
przebieg szlaku w postaci œladu utworzonego z wykorzystaniem odbiorni-
ka GPS. Czêstotliwoœæ zapisu punktu
œladu wynosi³a 20 sekund. Ponadto
w punktach zwrotnych i przy wa¿niejszych strukturach okreœlane by³y podstawowe informacje dotycz¹ce wysokoœci, odleg³oœci czasowych, a tak¿e d³ugoœci i szerokoœci geograficznej. Szlak
w formacie wektorowym zapisano
w dwóch plikach. Pierwszy dotyczy
zapisu markowanych „waypointów”.
Drugi plik stanowi zbiór punktów tworz¹cych „track”, co umo¿liwia nawigacjê wed³ug œladu.
11
Rys. 2. Przebieg szlaku zapisany przy u¿yciu odbiornika GPS
Fig. 2. Course of the trail recorded with the help of a GPS receiver
Stan i zagospodarowanie zieleni miejskiej...
ANALIZA TYPÓW SIEDLISK,
GATUNKÓW I WYBRANYCH
ELEMENTÓW DOTYCZ¥CYCH SZATY
ROŒLINNEJ
Granicê zasiêgu lasów komunalnych
w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego
rejonu wyznacza linia kolejowa Poznañ–
–Pi³a. Na podstawie Planu urz¹dzenia
lasu komunalnego (2002) dokonano analizy siedlisk i innych elementów dotycz¹cych stanu i jakoœci drzewostanu wed³ug kolejnych oddzia³ów.
Z danych zamieszczonych w powy¿szym opracowaniu wynika, ¿e dominuj¹cym typem siedliska jest l a s m i es z a n y œ w i e ¿ y (LMœw). S¹ to tereny
stosunkowo suche, zacienione, o zwilgoceniu œrednim lub ma³ym. Zazwyczaj
porasta je drzewostan sosnowy, rzadziej
brzozowy lub dêbowy. Widoczna jest
ingerencja cz³owieka w sk³ad gatunkowy, poniewa¿ warunki siedliskowe wskazuj¹ na lasy dêbowo-sosnowe. Pod k¹tem przydatnoœci dla potrzeb rekreacyjnych, zdrowotnych i wypoczynkowych
LMœw cechuje siê wysok¹ odpornoœci¹
na procesy wynikaj¹ce z u¿ytkowania
przez ludnoœæ. Oddzia³y z przewag¹
LMœw to tereny o stosunkowo du¿ym
potencjale leczniczym, bêd¹cym efektem
warunków bioklimatycznych. Chodzi tu
o produkowane przez drzewa fitoncydy, czyli substancje o silnym dzia³aniu
bakteriobójczym. Wa¿ne znaczenie ma
drzewostan sosnowy, przewa¿aj¹cy na
analizowanym fragmencie, gdy¿ jest istotnym producentem „antybiotyków roœlinnych”, szczególnie na pocz¹tku okresu wegetacyjnego. Ponadto spoœród gatunków wystêpuj¹cych w zasiêgu badañ
tak¿e brzoza jest znacz¹cym Ÿród³em
tych substancji. Wy¿sz¹ wartoœæ zdrowotn¹ obszaru potêguje równie¿ wzmo¿ona obecnoœæ jonów ujemnych i lekkich,
wytwarzanych g³ównie przez sosny, dêby i brzozy. W przypadku przestrzeni
zielonych wolnych od zadrzewieñ jo-
35
nizacjê ujemn¹ powietrza zapewnia roœlinnoœæ ³¹kowa i zielna. W kwestii oceny
walorów estetycznych pod uwagê brane
jest zró¿nicowanie gatunkowe i udzia³
gatunków liœciastych. Odmiennoœæ poszczególnych gatunków warunkuje ciekawy przekrój pionowy, gdy¿ wystêpuje
roœlinnoœæ o ró¿nej wysokoœci. Gatunki
liœciaste zapewniaj¹ z kolei ró¿norodnoœæ barw, szczególnie w okresie jesieni.
Drugim w kolejnoœci typem siedliska
pod wzglêdem zajmowanej powierzchni
jest l a s œ w i e ¿ y (Lœw). Cechuje siê
bardzo podobnym parametrami jak
LMœw. W wiêkszoœci przypadków tereny
te pokryte s¹ przez lipy, dêby i brzozy.
Sporadycznie pojawiaj¹ siê akacje, topole
i sosny. W zale¿noœci, czy jest to siedlisko lasu œwie¿ego – silnie œwie¿ego,
czy umiarkowanie œwie¿ego, drzewostanem odpowiadaj¹cym panuj¹cym warunkom powinny byæ (odpowiednio): zbiorowiska jesionowo-dêbowe i bukowo-dêbowe. Lœw i LMœw to siedliska pokrywaj¹ce wiêkszoœæ analizowanej przestrzeni.
Bór mieszany œwie¿y zajmuje znacznie mniejsze powierzchnie. Jego wystêpowanie jest czêsto zwi¹zane z obecnoœci¹ obszarów o nieco wy¿szej wilgotnoœci.
Wysoka wartoϾ estetyczna jest wynikiem
zró¿nicowania gatunkowego i udzia³u
w nim zbiorowisk liœciastych: oprócz sosny i brzozy wystêpuj¹ sporadycznie lipy,
modrzewie, akacje i topole.
Typ siedliskowy l a s w i l g o t n y (Lw)
stanowi zaledwie ok. piêciu wydzieleñ
spoœród przeanalizowanych. Cechuj¹ go
ju¿ nieco bardziej odmienne warunki
bioklimatyczne. Istotnym elementem jest
podwy¿szona wilgotnoœæ i poziom wody gruntowej, zalegaj¹cej na g³êbokoœci
0,7–1,5 m p.p.t. Obok gleb brunatnych
pojawiaj¹ siê tam tak¿e mursze. Jeden
z takich obszarów obejmuje roœlinnoœæ
na zachód od Jeziora Strzeszyñskiego.
Jest to teren podmok³y, w s¹siedztwie
znajduj¹ siê fragmenty okresowo pod-
36
DARIUSZ LOREK
topione. Lw zlokalizowany jest jeszcze
w rejonach bagiennych w oddziale 71
(„j, r”) i 73 („j” i „w” – nad brzegiem
jeziora Rusa³ka). Nale¿y dodaæ, ¿e
w ka¿dym z tych miejsc lasy pe³ni¹
funkcjê wodochronn¹, tym samym zbiorowiska te stanowi¹ ograniczenie dla
uprawiania ró¿nych form turystyki i rekreacji. Strukturê gatunkow¹ tworz¹ g³ównie: brzoza, olsza czarna oraz miejscowo
topola, wierzba i d¹b. Zapewniaj¹ one
du¿e iloœci fitoncydów. Pojawia siê jednak jonizacja dodatnia, zagro¿enie alergenne i s³abe przewietrzenie zbiorowisk.
Ze wzglêdu na warunki siedliska w³aœciwy dla wskazanych miejsc by³by drzewostan z³o¿ony z wi¹zu, jesionu i dêbu.
Zupe³nie odmienny od pozosta³ych
typ siedliskowy to o l s. Jego wystêpowanie jest silnie zwi¹zane z obecnoœci¹
wody na danym terenie. Wody gruntowe utrzymuj¹ siê na poziomie 0,2–
–1,0 m p.p.t., dodatkowo woda okresowo wystêpuje na powierzchni terenu.
Wœród gleb przewa¿aj¹ odmiany torfowe, murszowe i mu³owo-glejowe. W olsie barierê stanowi ma³a odpornoœæ na
ruch turystyczny. Ponadto s¹ to obszary
o du¿ym zacienieniu, podwy¿szonej
wilgotnoœci powietrza, ma³ym przewietrzeniu i z tendencj¹ do wystêpowania
du¿ych stê¿eñ alergenów w powietrzu.
W rejonie badañ tereny typu ols zlokalizowane s¹ nad Jeziorem Strzeszyñskim:
pas leœny na pó³nocy zbiornika oraz fragment obszaru w czêœci po³udniowo-wschodniej. Obecnie miejsca te porasta
g³ównie olsza, rzadziej: dêby, graby,
brzozy, buki i lipy. Jednak docelowym
powinien staæ siê drzewostan brzozowo-olszowy. Ze wzglêdu na bezpoœredni
kontakt ze œrodowiskiem wodnym lasy
pe³ni¹ rolê wodochronn¹. Zatem spoœród omówionych typów siedliska ols
jest najmniej sprzyjaj¹cym dla wypoczynku. Obok stosunkowo niskiej odpornoœci na presjê ze strony cz³owieka
oraz pe³nione funkcje ochronne ols ma
niewielk¹ wartoœæ z punktu widzenia
zdrowotnego oddzia³ywania na organizm
cz³owieka (wymieniæ mo¿na m.in. dodatni¹ jonizacjê powietrza i œrednie lub
du¿e zagro¿enie alergenne). Jest to rezultat wystêpowania w œciœle okreœlonych, specyficznych warunkach œrodowiska przyrodniczego i wynikaj¹cej z tego struktury gatunkowej. Pomimo tego
ols charakteryzuje wysoka wartoϾ estetyczna.
W ocenie szaty roœlinnej danego terenu dla potrzeb turystyki i rekreacji,
oprócz odpowiedniej struktury gatunkowej i siedliskowej (omówionej powy¿ej),
wa¿n¹ rolê odgrywa stopieñ przekszta³cenia drzewostanu. Okreœla siê go poprzez zestawienie i porównanie typu
siedliska z roœlinnoœci¹, która teoretycznie powinna na nim wystêpowaæ. Fakt
ten decyduje równie¿ o odpornoœci drzewostanu na u¿ytkowanie turystyczne,
poniewa¿ przy zgodnoœci obu elementów najlepiej funkcjonuje aparat samoregulacyjno-odpornoœciowy danych grup
roœlinnych. Wœród przeanalizowanych
siedlisk w wiêkszoœci wystêpuj¹ zbiorowiska przekszta³cone, np. dla boru mieszanego œwie¿ego odpowiedni by³by las
dêbowo-sosnowy, tymczasem teren porastaj¹ g³ównie sosny i brzozy. Z analizy
operatu leœnego wynika, ¿e prowadzone
s¹ dzia³ania maj¹ce na celu przywrócenie w³aœciwego sk³adu gatunkowego.
Inn¹ wa¿n¹ cech¹ bran¹ pod uwagê
przy waloryzacji œrodowiska przyrodniczego dla potrzeb rekreacji jest wiek
drzew. Przyjmuje siê, ¿e im starszy osobnik, tym wiêksza jest jego przydatnoœæ
w omawianym zakresie. Jako doln¹ granicê przyjmuje siê 40 lat, osobniki m³odsze nie nadaj¹ siê do u¿ytkowania dla
potrzeb turystyki i rekreacji. Na trasie
wyznaczonego szlaku przewa¿aj¹ drzewa w wieku ok. 60 lat i starsze. Sporadycznie wystêpuj¹ tak¿e enklawy leœne
Stan i zagospodarowanie zieleni miejskiej...
z³o¿one ze 120-letniej sosny, np. nad
brzegiem jeziora Rusa³ka (73 „r”) i nad
Jeziorem Strzeszyñskim (52 „m”, 58 „d”).
Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ zbiorowiska w oddziale 59, gdzie wydzielenie
„a” pokrywa wiekowy drzewostan brzozowy, z kolei „g” 124-letni las sosnowy.
Pomimo tego najstarsze okazy zlokalizowane s¹ tu¿ za p³otem boiska sportowego na Golêcinie. Chodzi tu o ponad
160-letnie jesiony (prawdopodobnie najwiêksze w kraju – 73 „i”), co przyczyni³o siê do decyzji o przeprowadzeniu szlaku przez ten zak¹tek. Ponadto
w ich bezpoœrednim s¹siedztwie roœnie
ponad wiekowa akacja i równie stary
kasztanowiec o nietypowej budowie (z³o¿ony z 5 pni). Przedstawiciele grupy
drzew m³odych (poni¿ej 40 lat) wystêpuj¹ w trzech rejonach:
· na terenach podmok³ych na zachód i po³udniowy zachód od Jeziora
Strzeszyñskiego,
· w obrêbie i s¹siedztwie oddzia³u 69,
· na niewielkim obszarze u zbiegu
ulic Beskidzkiej i Lutyckiej.
W skali kraju zauwa¿alna jest tendencja do wzrostu powierzchni lasów,
którym nadawany jest status lasów
ochronnych. Wynika to z istotnych funkcji, jakie lasy ochronne pe³ni¹ w zakresie
kszta³towania klimatu, bilansu wodnego, ochrony gleb czy zachowania potencja³u biologicznego gatunków. Podobnie
sytuacja wygl¹da na badanym terenie.
Zadrzewienia w wielu przypadkach pe³ni¹ rolê wodochronn¹ ze wzglêdu na
zagro¿enie degradacji wód, wynikaj¹ce
z nadmiernego wykorzystywania (dotyczy to szczególnie obu jezior i rzeki
Bogdanki). Wed³ug danych Stanu œrodowiska w Polsce (2006) na koniec 2004 r.
37,2% wszystkich lasów w Polsce stanowi³y lasy ochronne. Pozytywne zmiany
zachodz¹ równie¿ w kwestii wzbogaca-
37
nia sk³adu gatunkowego i dostosowywania go do warunków siedlisk leœnych.
Powy¿sze przekszta³cenia podyktowane
s¹ potrzeb¹ zwiêkszenia odpornoœci zarówno na u¿ytkowanie, jak i wszelkie
zagro¿enia. Przedstawione tendencje zauwa¿alne s¹ równie¿ na analizowanej
przestrzeni (Stan œrodowiska w Polsce
2006).
W przypadku fragmentów zlokalizowanych bli¿ej centrum, poza zasiêgiem
lasów komunalnych, rozpoznanie typów
siedlisk nie jest mo¿liwe, poniewa¿ s¹ to
obszary znacznie przekszta³cone, szczególnie w zakresie œrodowiska glebowego. Przewa¿aj¹ gatunki liœciaste: klony
(zwyczajny, polny), dêby, buki, robinia,
topola czarna, grab, olsza czarna oraz
bogactwo gatunków na terenie Ogrodu
Dendrologicznego AR. Przy przejeŸdzie
pod ulic¹ Niestachowsk¹ znajduje siê
niewielkie zbiorowisko kosodrzewiny.
Na terenie Parku So³ackiego rosn¹: lipy,
klony, modrzewie, œwierki, ja³owce. Uroku i wartoœci estetycznej nadaje roœlinnoœæ okrywowa (bluszcz), pokrywaj¹ca
fragmenty parku. Odcinek szlaku od ceglanego mostu nad jeziorem Rusa³ka do
gimnazjum na Je¿ycach porastaj¹: buczyny, kasztanowce, klony, topole, brzozy i robinie. Ulica Janickiego to aleja
klonowa, wzbogacona o dwa okazy wi¹zu polnego. W przypadku omówionej
zieleni, nie zaliczanej do lasu komunalnego, nale¿y uwzglêdniæ sk³ad gatunkowy równie¿ w aspekcie zdolnoœci leczniczych. Dotyczy to g³ównie jonizacji powietrza, gdy¿ czêœæ z tych gatunków nie
wp³ywa pozytywnie na samopoczucie,
np. klony czy robinie (Plan urz¹dzenia
lasu komunalnego 2002; ZIMNY 2005).
ANTROPOPRESJA
Aby wskazaæ kierunki zmian biosfery
pod wp³ywem czynnika antropogenicznego, nale¿y omówiæ oddzia³ywanie te-
38
DARIUSZ LOREK
go czynnika na poszczególne elementy
œrodowiska przyrodniczego, a w szczególnoœci na powietrze, glebê i wodê.
Œrodowisko przyrodnicze traktowane jest
jako system, a wiêc wywarcie presji na
jeden z jego komponentów spowoduje
przekszta³cenia w pozosta³ych.
Roœlinnoœæ badanego obszaru nie wykaza³a wiêkszych objawów degradacji
wywo³anej ska¿eniem powietrza. Najbardziej nara¿one na zanieczyszczenia
atmosferyczne i o najwiêkszym uszczerbku zieleni s¹ tereny po³o¿one w centrum
i najbli¿szym s¹siedztwie, czyli: rejon
So³acza, Niestachów, ulica Janickiego,
¯eromskiego, D¹browskiego i Lutycka.
W przypadku ulicy Janickiego odnotowano pojedyncze klony pozbawione
liœci, przeznaczone do wycinki. Ich stan
jest nastêpstwem g³ównie wp³ywu tzw.
py³u zawieszonego, a wiêc mieszaniny
bardzo drobnych cz¹stek sta³ych i ciek³ych, na które sk³adaj¹ siê tlenki siarki
i tlenki azotu. Dodatkowo py³ mo¿e zawieraæ substancje toksyczne, takie jak
metale ciê¿kie czy wielopierœcieniowe wêglowodory aromatyczne. Te same zwi¹zki doprowadzaj¹ równie¿ do degradacji
gleb i wód, prowadz¹c do wyniszczania
roœlinnoœci na danym terenie. Zanieczyszczenia wprowadzane do powietrza pochodz¹ przede wszystkim z procesu spalania paliw, m.in. z transportu drogowego. W przypadku rejonu badañ emitory
liniowe stanowi¹ najwiêksze Ÿród³o ska¿enia powietrza atmosferycznego. Drugorzêdn¹ rolê w tej hierarchii odgrywa
sektor komunalno-bytowy (ze wzglêdu na ma³y udzia³ badanej powierzchni
w centrum miasta).
Ogólnie stê¿enie poszczególnych aerozoli, py³ów i mieszanin gazów w analizowanej przestrzeni utrzymuje siê na
poziomie zapewniaj¹cym egzystencjê zastanej roœlinnoœci. Poza omówionym powy¿ej przypadkiem na badanym terenie
nie stwierdzono ubytków w szacie roœ-
linnej wywo³anych ska¿eniem powietrza.
Na dobr¹ sytuacjê roœlinnoœci wp³ywa
umiejscowienie w klinie zielni, dziêki
czemu wystêpuj¹ca zieleñ nie jest odizolowana, ma po³¹czenie ze stref¹ zasilaj¹c¹, dziêki której uzyskuje m.in. w³aœciwe nawietrznie (wymianê gazow¹), zapewniaj¹ce odpowiednie warunki ¿ycia.
Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e szczególnie
wra¿liwe na zanieczyszczenia s¹ gatunki iglaste. W odró¿nieniu od typów liœciastych, ich aparat asymilacyjny dzia³a
kilka lat, przez co nastêpuje u nich kumulacja zanieczyszczeñ. Jednak i w tym
przypadku nie odnotowano negatywnych
skutków ingerencji cz³owieka w sk³ad
powietrza, a wrêcz zaobserwowano sytuacjê odwrotn¹. Przy ulicy Niestachowskiej, w miejscu o ewidentnie podwy¿szonym udziale tlenków azotu i innych
zwi¹zków pochodz¹cych z ruchu drogowego, wystêpuje populacja kosodrzewiny. Zauwa¿alne s¹ przebarwienia i niewielki ubytek, pomimo tego roœliny utrzymuj¹ siê we wskazanym miejscu od d³u¿szego czasu. Jest to uk³ad nietypowy,
poniewa¿ kosodrzewina pod wzglêdem
adaptacji do warunków miejsko-przemys³owych zaliczana jest do gatunków œrednio odpornych. Grupê tê cechuje wyraŸny niekorzystny wp³yw warunków
miejskich w miejscach najbardziej niesprzyjaj¹cych. Przejawia siê to w ograniczeniu naturalnych procesów ¿yciowych
roœlin (£UKASIEWICZ, £UKASIEWICZ 2006).
Na badanym obszarze zaobserwowaæ
mo¿na wiele przyk³adów presji wywieranej na œrodowisko glebowe. Kwestia
nadmiernego zasolenia dotyczy tylko terenów bezpoœrednio przylegaj¹cych do
tras o du¿ym natê¿eniu ruchu i w œcis³ym centrum. S¹ to ci¹gi zieleni na gruntach towarzysz¹cych g³ównym ulicom:
Niestachowskiej, Lutyckiej, alei Wielkopolskiej, Janickiego i Œwiêtego Wawrzyñca. Najgorzej sytuacja wygl¹da na
uliczkach w centrum, gdzie na nielicz-
Stan i zagospodarowanie zieleni miejskiej...
nych i stosunkowo niewielkich odcinkach pozbawionych asfaltu dochodzi do
kumulacji szkodliwych substancji. Te
obszary wymagaj¹ wymiany pod³o¿a
glebowego wzd³u¿ ulic w celu zapewnienia odpowiedniego œrodowiska dla
wystêpowania roœlinnoœci. Zabieg ten
powinien dotyczyæ gruntu w odleg³oœci
przynajmniej 0,5 m od drogi oraz 0,5 m
w g³¹b. Jednak najbardziej optymalna
wymiana pod³o¿a wynosi 1 × 1 m lub
2 × 2 m. Efektem m.in. nadmiernego
zasolenia s¹, ju¿ wczeœniej omówione,
uschniête drzewa przy ulicy Janickiego.
Inne widoczne œlady wysokiego stê¿enia
soli w gruncie to niekiedy Ÿle utrzymane trawniki wzd³u¿ ci¹gów komunikacyjnych. Zanieczyszczenie gruntu
szkodliwymi zwi¹zkami chemicznymi,
w tym równie¿ gazami, jest znikome na
badanym terenie. Podobnie jak w przypadku powietrza, tak i tu stosunkowo
najwiêksze ska¿enie z ca³ego badanego
rejonu bêdzie wystêpowaæ na terenach
po³o¿onych najbli¿ej centralnej czêœci
miasta. ród³em tych¿e zanieczyszczeñ
bêd¹ g³ównie ruch drogowy i wszelkie
obiekty emituj¹ce produkty spalania paliw (wszelkie zak³ady, jak równie¿ lokalne kot³ownie). Nie stwierdzono jednak
powa¿niejszych nastêpstw tej dzia³alnoœci cz³owieka na analizowanym obszarze.
Widoczny jest ubytek zieleni wzd³u¿
tras kolejowych, które licznie przebiegaj¹ przez ten teren. Na nasypy kolejowe celowo wylewane s¹ silne œrodki
chemiczne, jak herbicydy, w celu powstrzymania sukcesji roœlin. Zieleñ towarzysz¹ca ci¹gom kolejowym jest w du¿ym stopniu zubo¿a³a i ograniczona, pomimo tego wystêpuj¹ tam gatunki roœlin, które toleruj¹ to niekorzystne œrodowisko. Wed³ug niektórych badaczy
tereny przy torowiskach nie s¹ ubogie
w roœliny, ale wrêcz odwrotnie (ZIMNY
2005). Transport kolejowy jest jednym
39
z wa¿niejszych Ÿróde³ gatunków obcych,
ich nasiona i py³ki przenoszone s¹ kolej¹
z odleg³ych rejonów. Poza œrodkami
chwastobójczymi na torach i w ich bliskim s¹siedztwie wystêpuj¹ tak¿e produkty bêd¹ce efektem eksploatacji oraz
zu¿ycia maszyn i infrastruktury. Do najpowa¿niejszych zaliczyæ nale¿y produkty ropopochodne, wszelkie smary, oleje
o charakterze toksycznym i inwazyjnym
dla œrodowiska. Ponadto dochodz¹ elementy powsta³e w procesie eksploatacji,
np. fragmenty zu¿ytych lub uszkodzonych podzespo³ów. Transport kolejowy
w Polsce jest Ÿród³em jeszcze jednego
typu odpadów, pochodz¹cych wprost
od cz³owieka. Nieczystoœci te nadal deponowane s¹ na tory, do tego zaliczyæ
nale¿y jeszcze wszelkie odpadki wyrzucane przez podró¿nych. Grunty znajduj¹ce siê w najbli¿szym s¹siedztwie
torowisk charakteryzuj¹ siê silnym przekszta³ceniem w stosunku do obszarów
po³o¿onych nieco dalej, jednak pomimo
tego s¹ w stanie stworzyæ œrodowisko
¿ycia dla wybranych gatunków roœlin.
Pozytywnym aspektem w tej sytuacji
jest niewielki zasiêg bezpoœredniego negatywnego oddzia³ywania kolei na szatê
roœlinn¹.
Istotnym zagadnieniem jest problem
powierzchni utwardzonych w mieœcie.
Prawie ca³y badany teren le¿y w korytarzu zieleni, jedynie niewielki fragment trasy wychodzi poza jego obszar.
Pomimo tego wystêpuj¹ obiekty wyasfaltowane, s¹ to chodniki i drogi, zlokalizowane g³ównie we wschodniej
czêœci obszaru badañ. Sporadycznie tego
typu odcinki pojawiaj¹ siê tak¿e w postaci ulicy Biskupiñskiej czy drogi przy
k¹pielisku nad Jeziorem Strzeszyñskim
i Rusa³ka. Obok powierzchni nieprzepuszczalnej, jak asfalt, wynikiem antropopresji cz³owiek w œrodowisko glebowe jest równie¿ powierzchnia utwardzona powsta³a w wyniku chocia¿by
40
DARIUSZ LOREK
wydeptywania. W mieœcie problem ten
uwidacznia siê w postaci wydeptanych
trawników. Wskutek ubicia gruntu nastêpuje zmniejszenie powierzchni wodnej i powietrznej, dochodzi do obumarcia roœlinnoœci (£UKASIEWICZ, £UKASIEWICZ
2006). Badany teren pe³ni funkcje rekreacyjne, a wiêc sieæ œcie¿ek i traktów
wydeptanych i czasami utwardzonych
ingeruj¹ca w naturalny uk³ad obszaru
jest wpisana w przeznaczenie tego terenu. Przyk³ad ingerencji w pod³o¿e stanowi fragment g³ównego ci¹gu spacerowego nad Jezioro Strzeszyñskie, który
zosta³ w minionym roku utwardzony
i ograniczony po bokach betonowymi
krawê¿nikami. Sieæ dróg spacerowych
na analizowanym obszarze, z uwzglêdnieniem odcinków wy³o¿onych asfaltem, nie jest na tyle gêsta, aby znacz¹co
wp³ywaæ na obni¿enie walorów przyrodniczych i dewastacjê szaty roœlinnej.
W zakresie przemieszczania poziomów
genetycznych gleb na badanym terenie
wystêpuje wiele œladów zarówno dawnej dzia³alnoœci cz³owieka, jak i obecnie
dokonywanych zabiegów. Spoœród tych
odleglejszych nale¿y wymieniæ nasypy
kolejowe ograniczaj¹ce tereny wokó³ jeziora Rusa³ka. Istotnym przyk³adem antropopresji na tym obszarze jest równie¿
samo jezioro, sztucznie utworzone w latach 40. XX w. na miejscu dawnej glinianki. Do najbardziej widocznych skutków ingerencji cz³owieka w grunty terenów zielonych nale¿¹ budowane zbiorniki oczyszczaj¹ce na poszczególnych
ciekach uchodz¹cych do jeziora Rusa³ka,
np. na Golêcince.
Analizowany w pracy fragment korytarza zieleni ma bardzo du¿e znaczenie dla prawid³owego funkcjonowania
obiegu wody. Obszary pokryte zró¿nicowan¹ szat¹ roœlinn¹, nie zabetonowane
przestrzenie rozszerzaj¹ce siê ku peryferiom miasta, rekompensuj¹ w pewnym
stopniu straty w œrodowisku wodnym
Poznania. Najsilniej ingerencja cz³owieka na badanym obszarze zaznacza siê na
terenach najbli¿ej centrum, gdzie wystêpuj¹ liczne nieprzepuszczalne powierzchnie zabudowane (ulice, chodniki, place, dachy), uregulowane i wybetonowane koryta cieków (np. Bogdanki
– momentami zupe³nie zabudowane),
uzbrojenie terenu w sieæ kanalizacji burzowej i punktowe zrzuty œcieków. Niektóre z powy¿szych aspektów mo¿na
przypisaæ tak¿e dla terenów zabudowanych przy ulicy Lutyckiej.
W granicach analizowanej przestrzeni geograficznej zlokalizowane s¹ dwa
jeziora, z czego jedno powsta³o w wyniku antropopresji na œrodowisko przyrodnicze. Jezioro Rusa³ka zosta³o utworzone w 1943 r. poprzez zalanie do³ów
powyrobiskowych glinianki cegielnianej
w dolinie Bogdanki. Obecnie zbiornik
ten tworzy swoisty ekosystem, niestety
bêd¹cy pod nieustannym naciskiem ze
strony cz³owieka. Dotyczy to przede
wszystkim zrzutów nieoczyszczonych
œcieków. Jezioro jest bardzo podatne na
degradacjê, g³ównie za spraw¹ ma³ej
g³êbokoœci œredniej, braku stratyfikacji
wód oraz niewielkiej objêtoœci w zestawieniu z d³ug¹ lini¹ brzegow¹. Do Rusa³ki uchodzi kilka drobnych cieków odwadniaj¹cych pobliskie tereny, g³ównie
od strony po³udniowo-wschodniej. Czêœæ
z nich jest okresowo sucha, o istnieniu
niektórych œwiadcz¹ jedynie murowane
mostki i przepusty pod œcie¿kami. Jednak i tam zaznacza siê ingerencja cz³owieka – koryta cieków s¹ uregulowane,
co jakiœ czas pog³êbiane, umocnione faszyn¹. Ze wzglêdu na zbyt du¿e zanieczyszczenie wód wpadaj¹cych do jeziora powstaj¹ na nich zbiorniki oczyszczaj¹ce. W minionym roku wybudowane
takie obiekty na Golêcince. Na pogorszenie jakoœci wód w akwenie wp³ywa
równie¿ jego intensywne u¿ytkowanie
przez mieszkañców, zw³aszcza w okre-
Stan i zagospodarowanie zieleni miejskiej...
sie letnim. Poza jednym g³ównym k¹pieliskiem ludzie tworz¹ tzw. dzikie pla¿e.
Cierpi na tym mocno roœlinnoœæ nadbrze¿na, która jest szczególnie wa¿na
w okresach ciep³ych. W s³oneczne,
upalne dni stanowi Ÿród³o cienia, a wiêc
powoduje wzrost zawartoœci tlenu, dziêki czemu woda ma wiêksz¹ zdolnoœæ do
samooczyszczania. Poza tym roœlinnoœæ
ta spowalnia sp³yw powierzchniowy,
sp³yw zanieczyszczeñ oraz stanowi œrodowisko ¿ycia i umo¿liwia migracje ró¿nym gatunkom.
Wody Jeziora Strzeszyñskiego s¹
bardziej czyste ni¿ wody jeziora Rusa³ka. Zwi¹zane to jest z: rozbudowan¹
i zró¿nicowan¹ lini¹ brzegow¹, wiêksz¹
g³êbokoœci¹, mniejsz¹ liczb¹ zanieczyszczonych dop³ywów i skoncentrowanym
u¿ytkowaniem rekreacyjnym w pó³nocnej czêœci zbiornika. Negatywnie na œrodowisko oddzia³uje du¿a liczba ludnoœci, szczególnie w okresie lata. Mieszkañcy koncentruj¹ siê bardzo licznie na
stosunkowo niewielkim obszarze, czego
efektem jest podwy¿szone zanieczyszczenie wód oraz terenów przyleg³ych
(zieleni). W ogólnym ujêciu presja na
œrodowisko wodne zmniejsza siê g³ównie za spraw¹ mniejszej iloœci œcieków,
w tym tak¿e œcieków nieoczyszczonych.
Znacznie spad³o zagro¿enie ze strony
przemys³u, najwiêkszy problem stanowi¹ œcieki komunalne i wynikaj¹cy z tego stan sanitarny wód powierzchniowych oraz zanieczyszczenia obszarowe
pochodz¹ce z rolnictwa (GO£DYN i in.
1996).
Badany obszar z uwagi na wzmo¿one przebywanie ludnoœci jest czêsto
nara¿ony na dewastacje o charterze mechanicznym (bezpoœrednim). Szczególnie zagro¿one s¹ miejsca silnej koncentracji ludnoœci, czyli k¹pieliska. Szata
roœlinna wykazuje zniszczenia w postaci: po³amanych ma³ych drzew, ga³êzi,
pêdów, uszkodzenia krzewów, wydep-
41
tanych trawników i zaœmiecenia. Nierzadko zieleñ w najbli¿szym s¹siedztwie
k¹pielisk s³u¿y jako toaleta dla wypoczywaj¹cych. Ponadto sporadycznie na
badanym terenie wystêpuj¹ œlady po paleniskach i biwakowaniu w postaci skupisk œmieci. W rejonie badañ znajduj¹
siê trasy do uprawiania turystyki konnej, jednak w wielu przypadkach koniarze nie przestrzegaj¹ wyznaczonych
tras, wje¿d¿aj¹c na inne œcie¿ki i czyni¹c
je trudno dostêpnymi dla turystki pieszej czy rowerowej. Poza tym jest to
równie¿ pewna forma degradacji gruntu, powsta³a na skutek dzia³ania cz³owieka. Zieleñ zlokalizowana bli¿ej centrum jest nara¿ona przede wszystkim na
urazy zwi¹zane z remontem ulic, wykopami czy na uszkodzenia przez pojazdy (CZERWIENIEC, LEWIÑSKA 2000).
INFRASTRUKTURA TURYSTYCZNA
Wed³ug BIEÑCZYKA (2003) urz¹dzenie turystyczne to inaczej baza materialna
turystyki. Tworzy j¹ zespó³ obiektów
i urz¹dzeñ stanowi¹cych wyposa¿enie
okreœlonego terenu:
· baza komunikacyjna,
· baza noclegowa,
· baza ¿ywieniowa,
· baza towarzysz¹ca (umo¿liwia korzystanie z walorów terenu poprzez wytyczone miejsca do pla¿owania, posterunki WOPR itd.).
Przedstawiony podzia³ odnosi siê
g³ównie do rejonów typowo turystycznych, jednak po czêœci ma zastosowanie
w przypadku analizowanej przestrzeni.
W zakresie dostêpnoœci komunikacyjnej
teren cechuje dobrze rozwiniêty uk³ad
dróg i mnogoœæ po³¹czeñ oferowanych
przez komunikacjê publiczn¹. Jako ¿e
jest to obszar miasta, sieæ komunikacyjna jest dobrze rozwiniêta. Czêœæ
42
DARIUSZ LOREK
wschodnia znajduje siê prawie w centrum, zatem jest bardzo dogodny dojazd
komunikacj¹ miejsk¹ i prywatn¹. Poza
tym mo¿liwy jest tak¿e dojazd autobusem numer 95 lub 60 do ulicy Koszaliñskiej i pokonanie fragmentu ulicy
Biskupiñskiej, w któr¹ póŸniej wchodzi
szlak. Z tych samych linii nale¿y skorzystaæ, chc¹c dojechaæ w okolice k¹pieliska nad Jeziorem Strzeszyñskim. Z kolei od strony zachodniej jeziora mo¿na
dojechaæ autobusem 86 i od skrzy¿owania ulic S³upskiej z Chojnick¹ dojœæ do
szlaku. Czêstotliwoœæ kursowania autobusów jest na tyle du¿a, by zaspokoiæ
potrzeby mieszkañców w zakresie transportu do omawianych miejsc. W kwestii
dojazdu samochodem istnieje dogodna
struktura parkingów i specjalnych obszarów, na których mo¿na zostawiæ pojazd. Samochód mo¿na równie¿ zaparkowaæ przy ulicy Biskupiñskiej. Wieloma miejscami parkingowymi dysponuj¹
tereny w okolicach k¹pieliska nad Jeziorem Strzeszyñskim. Doje¿d¿aj¹c od
strony po³udniowej, auto mo¿na zostawiæ na parkingu leœnym zlokalizowanym na koñcu ulicy Beskidzkiej.
Do bazy komunikacyjnej, w przedstawionej w tej pracy klasyfikacji, zalicza siê równie¿ trasy i szlaki turystyczne. Z uwagi na dobre warunki dla
uprawiania ró¿nych form turystyki na
badanym terenie przebiegaj¹ nastêpuj¹ce trasy:
– zielony szlak turystyczny (z Golêcina do Krzy¿ownik),
– szlak rowerowy (stanowi¹cy ³¹cznik z pierœcieniem rowerowym wokó³
Poznania),
– sieæ oznakowanych dróg dla uprawiania turystyki konnej,
– œcie¿ki badawczo-dydaktyczne w ramach u¿ytków ekologicznych (np. „Bogdanka”),
– œcie¿ka biegowa „Nike” (Olimpia).
Analizuj¹c aspekty zwi¹zane z komunikacj¹, w ramach infrastruktury nale¿y równie¿ omówiæ kwestie dotycz¹ce
stanu i jakoœci dróg, jakimi przebiega
proponowany szlak. Odcinki przechodz¹ce przez centrum z oczywistych
wzglêdów s¹ wyasfaltowane lub pokryte kostk¹ brukow¹. Obszar lasu komunalnego to w wiêkszoœci drogi leœne, ale
zdarzaj¹ siê tak¿e powierzchnie wyasfaltowane, np. ulica Biskupiñska czy œcie¿ki w okolicach k¹pielisk. W ostatnim
czasie zmianie uleg³a równie¿ struktura
nawierzchni drogi prowadz¹cej nad Jezioro Strzeszyñskie. Zosta³a ona utwardzona gruzem i wyrównana. Te same
dzia³ania podjêto w tym roku z drugiej
strony jeziora. Z uwagi na przebieg szlaku g³ównie przez lasy drogi nie s¹ wyposa¿one w latarnie. Oœwietlenie istnieje
w czêœci wschodniej obszaru, w parkach
i przy ulicach, a tak¿e w obrêbie terenów zagospodarowanych, nad k¹pieliskami. Warto dodaæ, ¿e wystêpuj¹
fragmenty, na których trasa pokrywa siê
z drog¹ konn¹, przez co jej nawierzchnia
jest naruszona. Jest jeszcze jeden wa¿ny
element zwi¹zany z tematem dostêpnoœci komunikacyjnej, jednak tym razem
dotyczy on ograniczenia ruchu samochodowego w obszarze wypoczynku ludnoœci. Uwagê zwracaj¹ ograniczniki ruchu, wystêpuj¹ce zazwyczaj w postaci
drewnianych pali wmontowanych w pod³o¿e. Uniemo¿liwiaj¹ one przejazd pojazdom czteroko³owym, jednoczeœnie nie
stanowi¹c przeszkody czy utrudnienia
dla uprawiania ró¿nych form turystyki
i rekreacji. Zlokalizowane s¹ przede
wszystkim przy parkingach wokó³ obszaru badañ i na drogach ³¹cz¹cych go
z terenami przyleg³ymi o innym przeznaczeniu.
Na omawianym terenie niewielkie
znaczenie odgrywa baza noclegowa.
Obszar z uwagi na swe po³o¿enie w granicach miasta raczej nie jest wykorzy-
Stan i zagospodarowanie zieleni miejskiej...
stywany pod tym k¹tem. Miejscami noclegowymi dysponuj¹ obiekty po³o¿one
przy k¹pielisku nad Jeziorem Strzeszyñskim oraz w schronisku m³odzie¿owym
przy ul. Lutyckiej 34. Tego typu obiekt
znajduje siê te¿ w Strzeszynie. Pomimo
tego teren wykorzystywany jest g³ównie
dla potrzeb turystyki jednodniowej.
O istnieniu bazy ¿ywieniowej mo¿na
mówiæ jedynie w przypadku terenów
zlokalizowanych we wschodniej czêœci
badanego obszaru i przy okazji k¹pielisk. Pokonuj¹c szlak od ul. Janickiego
b¹dŸ od parku Wodziczki, po drodze
mo¿na napotkaæ pojedyncze, przyuliczne sklepy. Kolejne miejsca na szlaku, w których mo¿na zaspokoiæ g³ód
oraz pragnienie, to punkty ma³ej gastronomii w rejonie k¹pielisk nad jeziorami
Rusa³ka i Strzeszynek. Znajduj¹ siê tam:
bufety, sma¿alnie, lodziarnie oraz obiekty handlu artyku³ami ¿ywnoœciowymi.
Istotna jest przy tym obecnoœæ obiektów
us³ug higienicznych i sanitarnych. Poza
pe³nieniem funkcji bazy ¿ywieniowej tereny te dysponuj¹ zapleczem bazy towarzysz¹cej. Zlokalizowane s¹ place zabaw, boiska, pla¿e i strze¿one k¹pieliska
z pomostami. Istnieje mo¿liwoœæ wypo¿yczenia turystycznych sprzêtów wodnych. Wyznaczone s¹ tak¿e specjalne
miejsca do biwakowania. Ze wzglêdu na
wzmo¿ony ruch i koncentracjê ludnoœci
przy takich terenach zamontowano wiêcej ³awek i koszy na œmieci. Urz¹dzenia
te s¹ integralnym elementem wszelkich
form zieleni miejskiej. Zazwyczaj wystêpuj¹ razem, poniewa¿ skorzystanie
z mo¿liwoœci odpoczynku lub relaksu
na ³awce w parku b¹dŸ w lesie niejednokrotnie wi¹¿e siê ze spo¿yciem jedzenia lub picia. Na terenie lasu komunalnego dominuj¹ ³awki bez oparcia
ze œmietnikami typu KO. W wiêkszoœci
s¹ one zlokalizowane przy g³ównych
ci¹gach spacerowych. Podczas kartowania terenów, przez które przebiega
43
szlak, naliczono ok. 25 ³awek i towarzysz¹cych im koszy w rejonie jeziora
Rusa³ka (od ujœcia jeziora do obszarów
ograniczonych ul. Lutyck¹). Drugie tyle
znajduje siê po drugiej stronie ul. Lutyckiej, a¿ po zachodnie krañce terenu
badañ. Preferowany prosty typ ³awki
wynika równie¿ z przes³anek praktycznych, z wiêkszej trwa³oœci takich form.
Liczby powy¿ej przedstawione nie dotycz¹ ³awek i koszy zgromadzonych
przy k¹pieliskach, gdzie wystêpuj¹ one
w wiêkszych iloœciach. Na obszarach bli¿ej centrum przewa¿aj¹ kosze okr¹g³e
z bocznym wrzutem. Wœród ³awek najliczniej wystêpuj¹ tam modele zaopatrzone w oparcie, poniewa¿ s¹ to obszary wypoczynku i rekreacji dla wielu ludzi starszych i rodziców z dzieæmi. Te
elementy infrastruktury zamontowane
s¹ zazwyczaj przy placach zabaw (park
Wodziczki) lub urokliwych zak¹tkach
parkowych, np. nad wod¹ (park So³acki)
(HABER, URBAÑski 2001).
Dla turystyki pieszej, z myœl¹ o której powstaje nowy szlak, du¿e znaczenie
maj¹ miejsca, w których mo¿na siê
schroniæ przed deszczem. Bior¹c pod
uwagê fakt, ¿e znaczna czêœæ trasy biegnie przez tereny leœne, z dala od miasta
i wszelkiej zabudowy, na znaczeniu
w tym uk³adzie mocno zyskuj¹ deszczochrony. W rejonie jeziora Rusa³ka obecnie znajduj¹ siê dwa tego typu obiekty,
jeden w niedalekim s¹siedztwie szlaku.
Mo¿na stwierdziæ, ¿e jest to forma deficytowa na tym terenie. Na obszarach
wokó³ Jeziora Strzeszyñskiego i z nimi
s¹siaduj¹cych zlokalizowanych jest 5 domków przeciwdeszczowych, w tym 2 nad
jeziorem.
Ostatni z analizowanych elementów
urz¹dzenia turystycznego to tablice informacyjne. W tym aspekcie obszar
przedstawia siê bardzo s³abo. Brakuje
informacji o ciekawszych obiektach na
trasie, terenie (map) itd. Ustawiono
44
DARIUSZ LOREK
tylko tablice dotycz¹ce œcie¿ki dydaktyczno-naukowej czy trasy biegowej.
Tablice powinny byæ zlokalizowane
w punktach wêz³owych, w miejscach
krzy¿owania siê wa¿niejszych traktów
i szlaków oraz na skrajach obszaru. Ich
celem jest u³atwienie ludnoœci przemieszczania siê i planowania dogodnych tras. Ponadto maj¹ informowaæ
o przebiegu innych dróg (np. konnych),
interesuj¹cych formach i obiektach na
danym terenie oraz wskazywaæ lokalizacjê bazy ¿ywieniowej.
W œwietle powy¿szych aspektów znacz¹c¹ rolê pe³ni¹ tereny zagospodarowane przy k¹pieliskach. Wa¿ne, by jako
punkty wêz³owe czy docelowe by³y
w stanie obs³u¿yæ ruch turystyczny przy
jednoczesnym zachowaniu walorów œrodowiska przyrodniczego. W przypadku
terenów nad jeziorem Rusa³ka widoczne
s¹ zmiany i nowe inwestycje. Przed kilkoma laty postawiono nowy pomost
uzbrojony w ³awki i zadaszenie w koñcowej czêœci. Ponadto powsta³y nowe boiska i place zabaw. Dynamiczne zmiany
zachodz¹ równie¿ na terenie k¹pieliska
nad Jeziorem Strzeszyñskim. W³aœciciel
obiektu ma przygotowany plan rewitalizacji tych terenów, chce stworzyæ kompleks wypoczynkowo-kulturowy na miarê Malty, wykorzystuj¹c olbrzymie walory przyrodnicze. Spoœród widocznych
efektów dotychczasowej dzia³alnoœci wyró¿niæ mo¿na nowe lampy oraz liczne
stoliki i ³awki, a tak¿e wyremontowany
budynek dawnej restauracji.
WNIOSKI
Na podstawie badañ terenowych i analiz materia³ów Ÿród³owych mo¿na wyci¹gn¹æ nastêpuj¹ce wnioski:
1. Proponowany szlak turystyczny
jest zlokalizowany w zachodnim klinie
zieleni Poznania i prowadzi przez atrak-
cyjne obszary rekreacyjne. Jego przebieg
wytyczono w oparciu o ciekawsze
obiekty i formy wystêpuj¹ce w tym rejonie, np.: miejsca pamiêci masowych
zbrodni z czasów wojny, roœlinnoœæ obszarów podmok³ych, pomniki przyrody
i u¿ytki ekologiczne, interesuj¹ce formy
terenowe. Szlak ma charakter pieszy,
mo¿e s³u¿yæ równie¿ turystyce rowerowej. Badania w terenie wykaza³y, ¿e
d³ugoœæ trasy wynosi ok. 21 km.
2. Na terenach lasu komunalnego
wystêpuj¹ g³ównie zbiorowiska przekszta³cone z przewag¹ sosny. Struktura
wiekowa jest doœæ zró¿nicowana, zazwyczaj s¹ to osobniki ok. 65-letnie, ale
sporadycznie teren porastaj¹ zbiorowiska ponad 120-letnie. Spoœród pozosta³ych gatunków du¿y udzia³ maj¹ dêby, brzozy i olchy (g³ównie w lesie)
i inne gatunki, z przewag¹ odmian liœciastych (klony, buki, robinie, topole,
rzadziej œwierki czy ja³owce). Dominuj¹ce typy siedliskowe (LMœw, Lœw) cechuj¹ siê przydatnoœci¹ dla potrzeb turystyki i rekreacji, g³ównie z uwagi na
du¿e w³aœciwoœci estetyczne i lecznicze,
a zarazem wysok¹ odpornoœæ.
3. Badany fragment zieleni odgrywa
bardzo istotn¹ rolê w zakresie regulacji
warunków bioklimatycznych, utrzymania odpowiedniego stanu powietrza
miejskiego i poprawy warunków ¿ycia
w œrodowisku zurbanizowanym. Roœlinnoœæ obszaru znakomicie nadaje siê do
pe³nienia funkcji wypoczynkowych i turystycznych, a tak¿e spo³ecznych czy
dydaktycznych (przebieg nowego szlaku pieszego jest uzasadniony i wskazany). Tak ukszta³towana flora zapewnia œrodowisko ¿ycia dla wielu gatunków zwierz¹t i innych organizmów,
a przy tym stanowi ochronê dla niektórych typów gleb czy wód i ca³ych
obszarów przed negatywnym wp³ywem
miasta (lasy wodochronne, glebochronne, u¿ytki ekologiczne).
Stan i zagospodarowanie zieleni miejskiej...
4. Antropopresja najsilniej zaznacza
siê na obszarach zlokalizowanych blisko
centrum i nad k¹pieliskami. Negatywnie
na stan œrodowiska przyrodniczego badanego obszaru oddzia³uje transport
drogowy i stosunkowa gêsta sieæ kolejowa. Spada presja na œrodowisko
wodne, g³ównie dziêki zmniejszeniu
iloœci œcieków nieoczyszczonych odprowadzanych do Bogdanki.
5. Infrastruktura rekreacyjna jest na
dobrym poziomie, widoczne s¹ dzia³ania prowadz¹ce do jej ci¹g³ego ulepszania; szczególnie dobrze rozwiniêta
jest baza komunikacyjna. Elementem deficytowym w wyposa¿eniu turystycznym terenu s¹ przede wszystkim tablice
informacyjne, na drugim miejscu jest
ma³a liczba deszczochronów i œmietników na fragmentach oddalonych od
g³ównych ci¹gów spacerowych.
6. Newralgiczne aspekty zwi¹zane
z urz¹dzeniem terenu i jego wykorzystywaniem dotycz¹: uprawiania turystyki konnej poza wytyczonymi do
tego traktami oraz ograniczenia ruchu
turystycznego w wyniku zamkniêcia
k³adki nad torowiskiem na Golêcinie.
Na analizowanym terenie powinny pojawiæ siê tablice informacyjne, dodatkowe kosze na œmieci i deszczochrony.
Badany fragment korytarza zieleni
stanowi bardzo dogodny obszar do
uprawiania aktywnych form wypoczynku przez poznaniaków. Ogólny stan
i zagospodarowanie rozpatrywanego obRecenzent: prof. zw. dr hab. Leon Kozacki
45
szaru prezentuj¹ siê dobrze. Powy¿sza
analiza wykaza³a istnienie wielu argumentów œwiadcz¹cych o odpowiednich
warunkach i zapotrzebowaniu na utworzenie proponowanego szlaku.
LITERATURA
BERTALANFFY L., 1984: Ogólne teorie systemów.
PWN, Warszawa.
BIEÑCZYK G., 2003: Krajoznawstwo i jego zwi¹zki
z turystyk¹. Warszawa, 161–163.
CZERWIENIEC M., LEWIÑSKA J., 2000: Zieleñ w mieœcie. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa, 53–54.
GO£DYN R., JANKOWSKA B., KOWALCZAK P., PU£YK M.,
TYBISZEWSKA E., WIŒNIEWSKI J., 1996: Wody
powierzchniowe. [W:] Œrodowisko naturalne miasta Poznania. Wydzia³ Ochrony Œrodowiska Urzêdu Miejskiego w Poznaniu,
52–54, 59–65.
HABER Z., URBAÑSKI P., 2001: Kszta³towanie terenów zielonych z elementami ekologii. Wyd.
Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznañ,
183–186.
£UKASIEWICZ A., £UKASIEWICZ Sz., 2006: Rola
i kszta³towanie zieleni miejskiej. Wyd. Naukowe UAM, Poznañ, 13–14, 66–70.
Plan urz¹dzenia lasu komunalnego, t. 2: Szczegó³owe dane inwentaryzacyjne lasu wg stanu na 1.01.2003 r. Zarz¹d Zieleni Miejskiej
w Poznaniu, 2002.
Stan œrodowiska w Polsce na tle celów i priorytetów Unii Europejskiej – Raport wskaŸnikowy 2004. Inspekcja Ochrony Œrodowiska, Biblioteka Monitoringu Œrodowiska,
Warszawa 2006.
ZIMNY H., 2005: Ekologia miast. Warszawa,
37–43, 110–116.
Zak³ad Kszta³towania Œrodowiska Przyrodniczego
i Fotointerpretacji
Instytut Geografii Fizycznej
i Kszta³towania Œrodowiska Przyrodniczego
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
46
DARIUSZ LOREK
STATE AND LEVEL OF DEVELOPMENT OF URBAN GREENERY IN THE WESTERN
WEDGE OF POZNAÑ AS A BASIS FOR LAYING OUT A TOURIST TRAIL
Summary
The basic aim of the article is to analyse the
state and level of development of green urban
spaces in the western wedge of Poznañ in
terms of their usefulness for a tourist trail. The
research was carried out in several stages:
a field (GPS) inventory of the trail, followed by
a study of the quality and state of elements of
its natural environment, with special attention
paid to the human impact on the green spaces
of this area.
The field survey and an analysis of source
materials showed the idea of a tourist trail in
the area to be justified. The following facts were
established:
· the trail is about 21 km long and while
mainly for hikers, it can also be used for bicycle
tourism;
the trail connects interesting objects and
forms of both natural and man-made character;
· the plant communities found in the
western wedge of greenery are largely transfor-
med ones with a predominance of pine stands
of mixed age structure;
· the dominant habitat types are useful for
tourism because of their great aesthetic and
curative properties combined with a high resistance to recreational uses;
· the human impact is most readily visible
in areas near the centre and bathing beaches;
· road and rail transport has a detrimental
effect on the state of the natural environment of
the area;
· there is a declining pressure on the
aqueous environment, mainly due to a reduction in the amount of untreated waste
discharged into the Bogdanka;
· the recreational infrastructure is generally
good, but there is a shortage of information
tables, rain shelters, and dustbins; and a problem is the poor state of repair of some roads
resulting from the use of the area for horse
riding.