docDieta i terapia zio³owa w przewlek³ych chorobach w¹troby
download 
Reklamacja Transkrypt
Dieta i terapia zio³owa w przewlek³ych chorobach w¹troby
Zak³ócenie homeostazy oksydacyjnej hepatocytów... Dieta i terapia zio³owa w przewlek³ych chorobach w¹troby NrOsteoporoza 11-12/2007 Dr n. med. Adam Kwieciñski, Klinika w. Katarzyny w Krakowie Wątroba jest narządem odgrywającym kluczową rolę w regulacji żywienia ze względu na metabolizm produktów trawienia i wchłaniania, ich dalszą dystrybucję w organizmie człowieka oraz właściwe wykorzystanie. Niestety, deficyty żywieniowe ujawniające się w przebiegu szeregu przewlekłych chorób wątroby pogarszają już upośledzoną czynność tego narządu, wpływając niekorzystnie na układ immunologiczny człowieka chorego oraz sprzyjając rozwojowi powikłań i zakażeń. Przewlekłe choroby tego wątroby są niestety dosyć częste i obejmują wiele jednostek chorobowych. Najważniejsze z nich to: • marskość wątroby; • przewlekłe zapalenie wątroby (np. wirusowe); • toksyczne uszkodzenie wątroby; • stłuszczenie wątroby. Początkowe objawy chorób wątroby są mało uchwytne, nietypowe i często nie łączone przyczynowo z niewydolnością wątroby, dlatego bagatelizowane, np. zaburzenia trawienne, długotrwałe zmęczenie, złe samopoczucie, bóle głowy, a później bóle brzucha w okolicy podżebrowej prawej, wzdęcia, zaparcia, kamica żółciowa. W tle tych dolegliwości może pojawić się osłabienie odporności i skłonność do infekcji bakteryjnych, wirusowych oraz drożdżakowych, czy też alergia. Atypowość objawów oraz ich bagatelizowanie ma odzwierciedlenie w statystykach. Przykładowo, tylko 60% pacjentów z marskością wątroby zgłasza się z różnorodnymi objawami klinicznymi do lekarza. Z kolei u około 20% chorobę tę wykrywa się jako wynik badania lekarskiego przeprowadzonego z innej przyczyny. W pozostałych odsetkach rozpoznanie jest wynikiem badania pośmiertnego. Niemała część przypadków marskości nie jest rozpoznawana, ani za życia, ani po śmierci. Ten praktyczny punkt widzenia bardzo dobrze odzwierciedla złożoność choroby. Do najczęstszych przyczyny chorób wątroby należy zaliczyć: • niewłaściwe odżywianie (nadmiar tłuszczów "& Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy nasyconych), • nadużywanie alkoholu, • nadużywanie niektórych leków, • toksyny środowiskowe – z wody i roślin: metale ciężkie, chlor i jego toksyczne związki, itp., • choroby zakaźne: wirusowe zapalenia wątroby typu A,B,C, cytomegalia, itp., • zatrucia – np. grzybami, składnikami zepsutego pokarmu, itp. Marsk ość wątroby jest względnie częstym schoMarskość rzeniem w populacji: zapadalność wynosi 200–300 przypadków 100 tysięcy, z przewagą płci męskiej. Częstość występowania zależy od czynników lokalnych. Kształtuje ją zarówno ogólny poziom życia, powszechne picie alkoholu i nasilenie zjawiska jego nadużywania, jak również epidemiologiczne cechy zakażenia wirusami hepatotropowymi, powodującymi przewlekłe zapalenia wątroby (typy: B, C i D). Na pewno odgrywają rolę także inne czynniki, włączając uwarunkowania genetyczne i środowiskowe, mające piętno lokalne. Marskość wątroby ma bardzo liczne przyczyny etiologiczne, różną dynamikę i nie do końca jasny patomechanizm. Marskość jest rozsianą chorobą wątroby. Składa się na nią przebudowa narządu z tworzeniem guzków otoczonych tkanką włóknistą, co doprowadza do zmian w naczyniowym układzie wątroby. Wszystkie konsekwencje tej choroby są pochodną tych 3 elementów. Wyróżnia się następujące typy schorzenia: • marskość wrotną, czyli żylną (cirrhosis hepatis portalis, seu venosa); • marskość wątroby pomartwiczą (cirrhosis hepatis postnecrotica); • marskość wątroby dysmetaboliczną (cirrhosis hepatis dysmetabolica); • marskości żółciowe (cirrhosis biliaria). Wirusowe zapalenie wątroby (WZW) jest ostrą, polietiologiczną chorobą zakaźną i zaraźliwą. Stanowi ona, ze względu na częstość występowania i poważne następstwa, niezwykle istotny problem sani- Dieta i terapia zio³owa w przewlek³ych chorobach w¹troby tarny, epidemiologiczny, społeczny oraz socjologiczny, zarówno globalny, jak i lokalny. Uwarunkowania epidemiologiczne zachodzące w Polsce, pozwalają zauważyć zmniejszanie się liczby przypadków ostrego WZW. W latach 1960–1980 rejestrowano ich rocznie od 65 do 80 tysięcy (zapadalność 138 do 247/100 tysięcy mieszkańców), zaś w latach 90-tych – 10 do 37 tysięcy (zapadalność 28 do 97/100 tysięcy mieszkańców) nowych zachorowań. Na zjawiska te wpłynęło mniej zachorowań na WZW typu B (rozpowszechnienie szczepień, poprawa skuteczności sterylizacji), a ostatnio także WZW A (poprawa warunków socjalnych i kultury sanitarnej). Niewątpliwie niepokojącym zagadnieniem jest zdecydowanie większa liczba przewlekłych zapaleń wątroby typu C. Czynnik ami etiologicznymi WZW są wirusy Czynnikami hepatotropowe: hepatotropowe • hepatitis A (HAV), • hepatitis B (HBV), • hepatitis C (HCV), • hepatitis D (HDV), • hepatitis E (HEV), dla których pierwotną lokalizacją zakażenia jest wątroba. Inne wirusy wtórnie uszkadzają wątrobę. Oznacza to, że miejscem pierwotnej replikacji są narządy zlokalizowane poza wątrobą. Najistotniejsze z tych wirusów należą do rodziny herpetoviridae i są to: • wirus cytomegalii (CMV), • Epsteina-Barr (EBV), • opryszczki zwykłej typu 1 i 2 (HSV-1, HSV-2), • ospy wietrznej i półpaśca (VZV). Cechą charakterystyczną dla zakażeń herpetoviridae jest najczęściej bezobjawowe zakażenie pierwotne i przetrwanie wirusów w stanie utajenia do końca życia osoby zakażonej, z możliwością reaktywacji. W Polsce przeciwciała anty-CMV stwierdza się u ponad 60% dorosłej populacji. Załamania immunologiczne prowadzące do utraty immunokompetencji, wynikające z wszelkiego rodzaju zakażeń wirusowych, bakteryjnych, grzybiczych, inwazji pasożytniczych i innych chorób (w tym rozrostowych) lub świadomie stosowana immunosupresja, mogą prowadzić do uaktywnienia dawnego zakażenia o różnej ekspresji klinicznej. Jest to istotne w transplantologii, u osób z chorobami autoagresyjnymi, kolagenozami, zakażonych HIV, leczonych immunosupresyjnie etc. Wyróżnia się 2 zasadnicze drogi zakażenia wirusami hepatotropowymi: # Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 11-12/2007 • fekalno-oralną – typową dla HAV i HEV, • parenteralną – typową dla HBV, HDV, HCV, HGV, TTV. Ostre wirusowe zapalenia wątroby typu A, E, w mniejszej części B i D, a najrzadziej C, należą do chorób samoleczących się. Postępowanie na ogół ogranicza się do leczenia objawowego. Istnieje konieczność hospitalizacji, przynajmniej przez okres 2 tygodni. Wobec możliwości wystąpienia najpoważniejszego z powikłań – nadostrego zapalenia wątroby (hepatitis fulminans) chory musi być wnikliwie obserwowany. Nadostre zapalenie zdarza się u około 1% WZW B, może wystąpić w WZW C, stanowi problemu u 10% ciężarnych chorych na WZW E. Jedyną racjonalną metodą leczenia nadostrego zapalenia wątroby lub terminalnej marskości jest przeszczep wątroby. Najistotniejszym elementem internistycznej opieki nad chorym po transplantacji wątroby jest efektywna immunosupresja zapobiegająca odrzutowi. W leczeniu przewlekłych zapaleń wątroby dokonał się przez ostatnich kilkanaście lat znaczny postęp. W PZW typu B stosuje się leczenie przeciwwirusowe nowymi generacjami syntetycznych nukleozydów oraz interferonem-a. W hepatitis chronica typu C – interferonem-a i ribaviriną. Decyzję o podjęciu leczenia podejmują ośrodki referencyjne. Przy kwalifikacji uwzględnia się typ etiologiczny zakażenia, replikację wirusa, obecność materiału genetycznego, stopień zaawansowania morfologicznego zmian. Wielki postęp medycyny, który dokonał się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat jest niewątpliwie wielkim krokiem człowieka w walce z chorobami. Nikogo również nie trzeba przekonywać o dobroczynnym wpływie setek tysięcy opracowanych już formuł leków. Niestety, nie można zapomnieć o licznych działaniach niepożądanych niepożądanych, jakie wywołują leki stosowane w większości chorób. Do dość częstych, a przy tym syczne (po bardzo poważnych powikłań, należy tok toksyczne (po-lek owe) uszk odzenie wątroby lekowe) uszkodzenie wątroby. Problem ten jest jednak często bagatelizowany – paradoksalnie, także przez lekarzy przepisujących preparaty o szkodliwym działaniu. Tymczasem statystyki podają, że aż połowa przypadków ostrej niewydolności wątroby to wynik działania niepożądanego różnych lek ów leków ów. Eduk acja pacjenta w kwestii działań niepożąEdukacja ytetem dla far danych lek ów powinna być prior far-leków priorytetem maceuty! Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego, że ich wątrobę mogą uszkodzić leki używane bardzo Nr 11-12/2007 często – czasem wręcz nadużywane – i które mają opinię leków bezpiecznych. Sprzedając paracetamol (najczęściej stosowany lek przeciwbólowy dostępny bez recepty), należy poinformować o jego potencjalnym, szkodliwym wpływie na wątrobę! Właśnie popularność leków jest ich największym zagrożeniem. Pacjenci często nie zwracają uwagi na ostrzeżenia w ulotce dodawanej do leku, aby nie stosować go zbyt długo, czy w zbyt dużej dawce (a jest to sytuacja najczęściej grożąca powikłaniami wątrobowymi). Oprócz preparatów paracetamolu, wątrobę mogą uszkadzać też inne często stosowane leki o działaniu przeciwbólowym i przeciwgorączkowym. Niewiele rzadziej pacjenci korzystają z antybiotyków – tu szczególnie wyraźnie widać zjawisko nadarze przepisuużywania. Niejednokrotnie sami lek lekarze ją je zbyt często i zbyt pochopnie zapominając o podstawowej zasadzie racjonalnej antybiotyk oantybiotyko terapii. Tymczasem szkodzić wątrobie mogą już antybiotyki stosowane na tak banalne przypadłości, jak zapalenie gardła, migdałków i zatok, czy nawet trądzik. Groźne działania niepożądane wykazują też leki podawane w przypadku chorób wieku dziecięcego – krztusiec czy błonica. Szczególną uwagę należy zwrócić na leki przeciwgrzybiczne, stosowane na przykład w zakażeniach układu moczowego, oddechowego, jamy ustnej. Także gruźlicę leczy się substancjami o nieobojętnym wpływie na działanie wątroby, szczególnie jeśli stosujemy lek w zbyt dużej dawce lub gdy jest on przeterminowany. Istnieją również sytuacje, gdy lekarz musi podjąć trudną decyzję: leczyć pacjenta licząc się z ryzykiem nieodwracalnego uszkodzenia wątroby czy zaprzestać podawania leku, pozbawiając pacjenta możliwości wyleczenia. Takie wybory są codziennością dla lekarzy, którzy decydują się na przypisanie, wspominanego już, interferonu – leku zmieniającego działanie układu odpornościowego organizmu. Stosuje się go w takich chorobach, jak białaczki czy chorobach wirusowych – przewlekłym zapaleniu wątroby typu B i C, półpaścu. Lek ten cechuje się dużą skutecznością, ale częstość uszkadzania wątroby dotyczy nawet 10-15% pacjentów. Ryzyko powikłań związanych z wątrobą wkalkulowane jest też w przyjmowanie większości dostępnych chemioterapeutyków stosowanych w zwalczaniu różnych nowotworów. W tym jednak przypadku terapia „chemią” jest często jedyną szansą pacjenta na wyzdrowienie, więc godzi się on z ryzykiem nieodwracalnego nawet uszkodzenia wątroby. Mając na uwadze poważny i stosunkowo częsty problem polek owych uszk odzeń wątroby polekowych uszkodzeń wątroby,, należy mieć nadzieję, że medycyna skupi się wytwa- Dieta i terapia zio³owa w przewlek³ych chorobach w¹troby rzaniu preparatów coraz mniej toksycznych. Na razie jednak pozostaje tylko z rozwaga i umiar w stosowaniu lek ów leków ów,, ponieważ późniejsze naprawianie wyrządzonych przez nie szkód w wątrobie może być znacznie trudniejsze. Stłuszczenie wątroby – to nadmierne gromadzenie tłuszczu w wątrobie powodujące jej bliznowacenie. Stłuszczenie wątroby występuje w przebiegu cukrzycy, w niedoborach białka, otyłości, chorobie wieńcowej oraz podczas leczenia preparatami steroidowymi. Jednakże główną przyczyną choroby jest nadużywanie alkoholu (alkoholowe stłuszczenie wątroby). Alkohol wpływa na czynność wątroby na drodze różnych mechanizmów: • bezpośredni wpływ toksyczny i metaboliczny alkoholu na komórki wątrobowe: – zaburzenia układu redukcyjno-oksydacyjnego, – stres oksydacyjny - nasilona peroksydacja lipidów, – niedotlenienie zrazików, – wpływ aldehydu octowego na białka; • aktywacja komórek Browicza-Kupffera związana z produkcją cytokin prozapalnych; • aktywacja komórek gwiaździstych w przestrzeniach Dissego powodująca włóknienie. Ponadto, na rozwój schorzenia ma wpływ wpływ: • dieta – otyłość, gorsze odżywianie, nadmiar pokarmu • współistniejące choroby wątroby Stłuszczenie wątroby zazwyczaj przebiega bezobjawowo. Niekiedy występują niespecyficzne dolegliwości bólowe pod prawym łukiem żebrowym, a czasami hepatomegalia. W przewlekłych stanach chorobowych wątroby odpowiednia dieta bardzo ważnym postępowaniem leczniczym. Głównymi zasadami w jej opracowaniu są: • umiejętne dawkowanie białka, • unikanie potraw tłustych i smażonych, • unikanie przypraw drażniących przewód pokarmowy (pieprz, curry, cząber, itp), • eliminacja z diety alkoholu alkoholu. Bez wz ględu na rodzaj choroby wątroby należy względu pamiętać o następującej zasadzie: „ Jeśli proces zniszczenia wątroby już zaistniał, należ należyy zastosować leki i preparaty ”. preparaty,, które zniwelują negatywne zmiany zmiany”. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy # Dieta i terapia zio³owa w przewlek³ych chorobach w¹troby Dla farmaceuty najistotniejszą informacją jest fakt, że istnieją preparaty wzmacniające i osłaniające wątrobę przed toksycznym wpływem innych czynników dostępne bez recepty. Zdaniem wielu lekarzy korzystne wyniki w leczeniu przewlekłych chorób wątroby można osiągnąć stozielarskie. Ich przewaga nad środsując preparaty zielarskie k ami pochodzenia chemicznego polega na tym, że mogą być stosowane bez porównania dłużej, nie doprowadzając do poważniejszych uszkodzeń miąższu wątroby wątroby. U wieku chorych skutecznie hamują procesy chorobowe w komórce wątrobowej. Do takich środków należą wyciągi z nasion soi, ostropestu plamistego i ziela karczochów. Popularna już dziś sylimaryna, na którą składają się takie ciała czynne jak: sylibilina, sylidiamina i sylikrystyna. Korzystnie jest wzbogacać te substancje witaminami – zespołem witamin B 1, B 2, B 6 i PP – ważnych w prawidłowych procesach przemiany materii. Szukając sposobów zwiększenia efektywności leczenia wirusowych zapaleń wątroby, zainteresowano się jednym z leków wykazujących działanie hepatoprotekcyjne – wielonienasyconą fosfatydylocholiną (polyunsaturated phosphatidyl-choline – PPC), otrzymywaną z nasion soi Essentiale forte soi. Wykazano, że PPC (Essentiale forte) dobrze się wchłania po podaniu doustnym i ulega wbudowaniu do błon biologicznych, zwiększając ich płynność i pobudzając aktywny transport błonowy. Essentiale forte to sojowy ekstrakt lecytyny, w skład którego wchodzi mieszanina tzw. niezbędnych fosfolipidów fosfolipidów. Nie wywiera działania przeciwwirusowego, a mechanizm działania leku związany jest głównie ze stabilizacją błon hepatocytów i tym samym z nieswoistym oddziaływaniem chroniącym komórki wątroby przed różnymi toksynami. Podstawowym aktywnym składnikiem leku jest polienylofosfatydylocholina, w preparacie do stosowania p.o. stanowi ona 74% całkowitej masy, w postaci do stosowania i.v. – 94%. Podawanie polienylofosfatydylocholiny prowadzi do zwiększenia ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych wbudowanych w błony biologiczne. Pobudza aktywność lipazy lipoproteinowej oraz jej postaci wątrobowej, przyspieszając metabolizm VLDL. Polienylofosfatydylocholina wchłania się z przewodu pokarmowego w ponad 90%. Po podaniu p.o. polienylofosfatydylocholina pojawia się we krwi po 2 godzinach. Maksymalne stężenie leku we krwi występuje po 6 godzinach od przyjęcia i odpowiada 1020% podanej dawki. t1/2 wynosi w przybliżeniu 30 godzin. Po ponownym podaniu p.o. do wątroby prze- # Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 11-12/2007 nika 18-22% podanej dawki. Znaczna część polienylofosfatydylocholiny przenika do żółci, ale efektywne krążenie jelitowo-wątrobowe sprawia, że jedynie znikoma jej ilość, nieprzekraczająca 5%, zostaje wydalona z kałem. Z moczem ulega wydaleniu około 1% polienylofostatydylocholiny. Nie stwierdzono gromadzenia się leku w ustroju. Wyniki dotychczas przeprowadzonych randomizowanych badań klinicznych wskazywały, że PPC jest pomocna w leczeniu zarówno alkoholowego stłuszczenia wątroby, jak i zapalenia tego narządu o etiologii wirusowej lub autoimmunologicznej. Sylimaryna odtruwa wątrobę, stabilizuje i uszczelnia błony komórek wątrobowych.. Ochrania komórki wątroby atakowane przez toksyczne związki chemiczne pochodzące z otoczenia lub wytworzo wytworzo-ne w organizmie, również przez wirusy wirusy.. Substancja sza zdolności regeneracyjne wątroby ta zwięk zwiększa wątroby.. Przy Przy-puszcza się, że sylimar yna intensyfik uje kkomórk omórk osylimaryna intensyfikuje omórko we procesy syntezy białek, prowadząc do szybszej regeneracji nowych kkomórek omórek wątroby wątroby.. Swe ochronne działanie zawdzięcza m.in. silnym własnościom przeciwutleniającym. Ma też właściwości przeciwzapalne wobec wątroby wątroby,, przewodów żółciowych i pęcherzyk pęcherzykaa żółciowego. Podstawowym składnikiem sylimaryny jest sylibinina pochodna flawonowa.. Substancja ta stabilizuje i osłania błony kkomórk omórk owe hepatocytów – kkomó omó omórkowe omó-rek wątrobowych oraz miąższ wątroby przed uszk ouszko dzeniem przez toksyczne substancje. Działa rozk urczająco na mięśnie gładkie przewodów żółcio żółcio-wych, żółciotwórczo, żółciopędnie, przeciwzapalnie i silnie odtruwająco. Podobne własności ma cynareina z karczocha zwyczajnego (Cynara scolymus), która przyspiesza odtruwanie organizmu przez pobudzenie układu mo mo-czowego (usuwanie wody ów i mocznik a), wody,, chlork chlorków mocznika), ochrania i regeneruje miąższ wątroby wątroby.. Stosowanie preparatów zwierających substancje czynne z ostropestu plamistego i karczochów jest szczególnie zalecane w przewlekłych chorobach wątroby. Działają tym skuteczniej, im są wcześniej użyte, najlepiej w początkowych objawach osłabienia wątroby. Pomocne są również dla rekonwalescentów po przebytej żółtaczce zakaźnej, podczas wirusowego zapalenia wątroby, postępującej marskości, tłuszczowego nacieczenia wątroby, zapalenia pęcherzyka żółciowego i po odwykowej kuracji przeciwalkoholowej. Wykazano, że preparaty z ostropestu są przeciwutleniaczami silniejszymi od witaminy E, chroniącymi nie tylko wątrobę, ale i cały organizm (zwłaszcza mózg!) przed atakiem wolnych rodników tlenowych. Nr 11-12/2007 Działanie niepożądane ziół są bardzo rzadkie i dotyczą głównie nadwrażliwość na składniki preparatów. Przy stosowaniu większych dawek silimaryny sporadycznie może wystąpić słabe działanie przeczyszczające, a przy dołączeniu wyciągu suchego z ziela karczocha przeciwwskazaniem jest niedrożność dróg żółciowych. Istnieje też możliwość nasilania odczynów skórnych związanych z ekspozycją na światło ultrafioletowe. Uważa się obecnie, iż preparaty wzmacniające wątrobę mogą zahamować lub spowolnić proces niszczenia kkomórek omórek czynnościowych, jednak do do-racalny k onany już proces należy uznać za nieodw nieodwracalny racalny.. Mimo to, są one powszechnie zalecane we wszelkich odzenie wąchorobach wątroby. Gdy nastąpi uszk uszkodzenie troby (w przypadku braku objawów klinicznych można to stwierdzić na podstawie wzrostu warto warto-ści tzw aźtzw.. enzymów wątrobowych – czułych wsk wskaźników czynności wątroby) należy – jeśli to możliwe – jak najszybciej odstawić lek lub spróbować zastąpić go innym, mniej szkodliwym. Jeśli proces zniszczenia już zaszedł, musimy podać leki, które zniwelują zmiany, które zachodzą w całym organizmie. Podaje się wtedy leki korygujące nadciśnienie pochodzenia wątrobowego, uzupełnia niedobór białek krwi, preparaty poprawiające krzepliwość krwi (zastępujące naturalne czynniki krzepnięcia wytwarzane w nieuszkodzonej wątrobie) oraz – ewentualnie – usuwa nagromadzone we krwi i nie przekształcone w wątrobie toksyczne metabolity. Pacjent ma ogromny wpływ na postępowanie dietetyczne i farmakologiczne w przewlekłych chorobach wątroby, takich jak stan po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby, w przewlekłych toksycznych uszkodzeniach wątroby (zwłaszcza u alkoholików), w przewlekłych stanach zapalnych, w marskości wątroby i kilku rzadziej występujących stanach patologicznych. Dlatego tak ważna jest rola edukacji pacjenta – uzmysłowienia mu powagi schorzenia oraz celu terapii i profilaktyki. Na zakończenie należy wspomnieć, choć w paru słowach o profilaktyce w postaci higieny osobistej i szczepień ochronnych, która jest najlepszą bronią w walce z wieloma chorobami i zagrożeniami dla zdrowia wątroby. Szczególnie niebezpieczne dla zdrowia wątroby są zakażenia wirusowe wątroby. Trzeba pamiętać, że wirusowe zapalenie wątroby typu A (popularnie nazywane żółtaczką pokarmową) najczęściej przenosi się od chorego do zdrowego drogą „brudnych rąk”. Natomiast do przeniesienia wirusowych zapaleń wątro- Dieta i terapia zio³owa w przewlek³ych chorobach w¹troby by typu B i C niezbędny jest kontakt z krwią osoby zakażonej lub kontakt płciowy. Ten typ WZW występuje szczególnie często wśród narkomanów. Na szczęście zakażenia przeniesione podczas zabiegów medycznych są obecnie coraz rzadziej spotykane. Wobec wirusów żółtaczki zakaźnej skuteczną ochroną przed zakażeniem są szczepienia. Warto też pamiętać (i ciągle ostrzegać!), że przyczynami wielu schorzeń wątroby są tak popularne cywilizacyjne przypadłości, jak nadużywanie alkoholu, czy tłustych potraw. Mogą one spowodować stłuszczenie wątroby lub stłuszczeniowe zapalenie wątroby. Zazwyczaj nie są to choroby przebiegające dramatycznie ale zdarzają się przypadki marskości wątroby powstającej w tym mechanizmie. Należy też pamiętać o unikaniu nieznanych grzybów wrzucanych w barszcz oraz podejrzanych konserw i pokarmów. Pimiennictwo u autora Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy #!
