Doświadczenia życiowe młodzieży z okresu wczesnego dzieciństwa
Transkrypt
Doświadczenia życiowe młodzieży z okresu wczesnego dzieciństwa
Bożena Krupa Doświadczenia życiowe młodzieży z okresu wczesnego dzieciństwa i ich związek z niedostosowaniem społecznym ŁÓDŹ 2011 RECENZENCI dr hab. Zbigniew Domżał dr hab. Urszula Anna Domżał PROJEKT OKŁADKI Marcin Supera SKŁAD I ŁAMANIE mgr inż. Damian Orczykowski Copyright WSEZiNS Copyright dr Bożena Krupa DRUK I OPRAWA PRINTPAP Łódź, Starorudzka 10/12 tel: 42 6450339 ISBN 978-83-61095-13-2 ADRES WYDAWNICTWA: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej i Nauk Społecznych ul. hm. A. Kamińskiego 21, 90-229 Łódź. Tel: + 4842/ 678-78-25; Tel./fax: + 4842/ 678-78-24 Spis treści WSTĘP ...........................................................................................7 ROZDZIAŁ I NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE I JEGO UWARUNKOWANIA ..........................................................11 I II III IV V Definicje niedostosowania społecznego w literaturze przedmiotu............................................................................................11 Typologia niedostosowania społecznego .............................................19 Społeczno–środowiskowe przyczyny niedostosowania.......................25 Rozmiary i skutki niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży ............................................................................................32 Podsumowanie......................................................................................36 ROZDZIAŁ II WCZESNE DZIECIŃSTWO A ROZWÓJ OSOBOWOŚCI DORASTAJĄCEJ MŁODZIEŻY ....................39 I Rodzina jako pierwotne środowisko życia i rozwoju dziecka ............39 1.1. Systemowe ujęcie rodziny ........................................................................ 40 1.2. Typologia postaw rodzicielskich a społeczne funkcjonowanie dziecka ... 46 1.3. Relacje dziecko – matka źródłem pierwszych emocji .............................. 56 II III Okres wczesnego dzieciństwa w periodyzacji rozwoju – przegląd badań .....................................................................................59 Podsumowanie......................................................................................63 ROZDZIAŁ III UWARUNKOWANIA ZACHOWAŃ MŁODZIEŻY NIEDOSTOSOWANEJ SPOŁECZNIE ..................................65 I II III IV V Determinanty rozwoju psychofizycznego dzieci i młodzieży ............65 Uwarunkowania zachowań dewiacyjnych ..........................................68 Środowisko społeczne a zaburzenia w rozwoju dzieci i młodzieży ............................................................................................71 Kontrola społeczna w procesie socjalizacji i wychowania młodzieży ..............................................................................................80 Podsumowanie......................................................................................84 4 Doświadczenia życiowe młodzieży z okresu wczesnego dzieciństwa i ich związek z niedostosowaniem społecznym ROZDZIAŁ IV METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH ....................... 87 I II III IV V VI VI I VI I I Cele, przedmiot i charakter badań ..................................................... 87 Przyjęta koncepcja osobowości dla potrzeb badań własnych............ 89 Problemy badawcze i hipotezy robocze .............................................. 94 Typologia zmiennych i wskaźników do zmiennych ......................... 105 Metoda badań, charakterystyka narzędzi badawczych .................. 111 Wybór grupy do badań, organizacja i przebieg badań .................... 114 Sposób analizy i prezentacji materiału empirycznego .................... 115 Podsumowanie ................................................................................... 117 ROZDZIAŁ V NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE MŁODZIEŻY – PRZEJAWY, ROZMIARY I PŁASZCZYZNY ....................... 119 I Przejawy niedostosowania badanej młodzieży ................................ 119 1.1. Środowisko szkolne badanej młodzieży a przejawy niedostosowania .. 123 II III IV Aktualne warunki życia badanej młodzieży w jej opinii ................ 127 Zjawisko przemocy w percepcji badanej młodzieży......................... 133 Podsumowanie ................................................................................... 137 ROZDZIAŁ VI UWARUNKOWANIA ŻYCIA RODZINNEGO BADANEJ MŁODZIEŻY W OKRESIE WCZESNEGO DZIECIŃSTWA A PRZEJAWY JEJ NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO .............................................................. 139 I Przygotowanie rodziców do pełnienia roli rodzicielskiej a niedostosowanie społeczne................................................................ 139 1.1. Warunki poprzedzające narodziny dziecka w badanych rodzinach ..... 140 2.2. Stosunek emocjonalny rodziców do oczekiwanego dziecka .................. 145 1.3. Uwarunkowania biofizjologiczne rozwoju badanej młodzieży.............. 150 II Uwarunkowania socjalno-bytowe rodziny a niedostosowanie społeczne badanych ........................................................................... 156 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. Struktura rodziny .................................................................................. 156 Warunki materialne rodziny ................................................................. 161 Podział wśród badanych rodziców ról i obowiązków w rodzinie........... 162 Poziom wykształcenia rodziców a niedostosowanie społeczne młodzieży ................................................................................................ 164 2.5. Praca zawodowa rodziców a niedostosowanie społeczne badanej młodzieży ................................................................................................ 168 III Podsumowanie ................................................................................... 171 5 Spis treści ROZDZIAŁ VII STYL OPIEKI I WYCHOWANIA DZIECKA W RODZINIE WE WCZESNYM DZIECIŃSTWIE A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE BADANEJ MŁODZIEŻY ................................................................... I 172 Relacje interpersonalne w rodzinie a przejawy niedostosowania młodzieży ............................................................................................172 2.1. Więzi emocjonalne między rodzicami .................................................... 172 1.2. Relacje między badanymi rodzicami i dziadkami ................................. 181 1.3. Stany emocjonalne dziecka i reakcje rodziców ...................................... 184 II III Opieka nad dzieckiem a przejawy jego niedostosowania społecznego .........................................................................................188 Metody wychowania w rodzinie a niedostosowanie społeczne badanych .............................................................................................191 3.1. System nagród i kar w procesie wychowania ........................................ 192 3.2. Przemoc w rodzinie a przejawy niedostosowania społecznego badanej młodzieży .................................................................................. 195 IV Podsumowanie....................................................................................199 ROZDZIAŁ VIII DOŚWIADCZENIA ŻYCIOWE MŁODZIEŻY Z OKRESU WCZESNEGO DZIECIŃSTWA A PRZEJAWY JEJ NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO ............................ 201 I Uogólnienia i wnioski z badań ..........................................................201 ZAKOŃCZENIE .................................................................................. 217 BIBLIOGRAFIA ................................................................................. 219 SPIS TABEL I WYKRESÓW ................................................................. 235 ANEKSY ...................................................................................... 239 Wstęp „...Człowiek – jak mówił Jan Paweł II – nie jest sam, żyje z drugimi, przez drugich i dla drugich. Cała ludzka egzystencja ma właściwy sobie wymiar wspólnotowy – i wymiar społeczny. Ten wymiar nie może oznaczać redukcji osoby ludzkiej, jej talentów, jej możliwości, jej zadań...” (fragment homilii odczytanej podczas mszy św. odprawionej na Gdańskiej Zaspie 12 czerwca 1987 r.) W dobie obecnych przemian rzeczywistości, problemy współczesnej młodzieży, zajmują znaczące miejsce w dyskusjach i badaniach z zakresu wielu różnych dziedzin nauki. Mimo wielu pozytywnych zmian jak: większa dostępność do studiów, ich bogatsza oferta czy otwarcie się na świat łatwo wyliczyć te, które niestety nie niosą ze sobą pozytywnych wartości. Rodzina i szkoła nie pozostają obojętne wobec zmian cywilizacyjnych, kulturowych, gospodarczych i politycznych. Trzeba jednak zauważyć, że nie zawsze za nimi nadążają i nie są dostatecznie przygotowane do podołania wyzwaniom obecnych czasów z ich pozytywnymi, ale przede wszystkim z negatywnymi skutkami. Jednym z widocznych następstw tego stanu rzeczy jest tendencja wzrostowa niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży. Raporty szkolne i policyjne odnotowują nasilanie się zaburzeń w zachowaniu, wzrost patologii wśród młodzieży w tym także przestępczości, wzrost agresji i przemocy. Bieda i bezrobocie, które są skutkami transformacji, dla dzieci i młodzieży oznaczają zapowiedź znacznie ostrzejszych nierówności społecznych w przyszłości wynikającą m.in. z braku możliwości indywidualnego inwestowania we własną przyszłość. Stan zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych ma bezpośrednie przełożenie na postawy i zachowania młodzieży, szczególnie dzisiaj, gdy wszędzie, a już w szczególności przez media, lansowany jest kult pieniądza i materialistyczne podejście do życia. Dla prawidłowego rozwoju niezbędne jest rozwijanie zainteresowań. Tu też pojawia się kolejna bariera. Ośrodki pozaszkolne posiadają bogatą ofertę zajęć, lecz są to zajęcia płatne, a tym samym dostępność do nich jest, siłą rzeczy, ograniczona. Każdego dnia widać wałęsającą się z miejsca na miejsce młodzież, która sama nie wie co ma ze sobą zrobić. Nuda i chęć rekompensaty niezaspokojonych potrzeb to czynniki, które popychają ku zachowaniom ryzykownym, a stąd już niedaleko do konfliktu z prawem i obowiązującymi normami. Szkoła, mimo że ciągle przypisuje się jej odpowiedzialność za kształtowanie korzystnych postaw społecznych u dzieci i młodzieży nie jest 8 Doświadczenia życiowe młodzieży z okresu wczesnego dzieciństwa i ich związek z niedostosowaniem społecznym w stanie wywiązać się ze swojej funkcji socjalizacyjnej. Uległa ona znacznej pauperyzacji i zbiurokratyzowaniu jak również pozbawiona została instrumentów egzekucyjnych w odniesieniu do zachowania uczniów. Upadek autorytetów, załamanie wartości, słabo rozwinięte organizacje młodzieżowe, niestabilne warunki życia - gwałtowny wzrost poziomu stawianych wymagań, przepływ i dostępność informacji oraz wzrost możliwości wyboru, w połączeniu z szybkością zmian, brakiem umiejętności oraz niedostatecznym wsparciem i pomocą ze strony rodziny i szkoły wywołują chaos, poczucie bezradności oraz nasilenie działań destrukcyjnych. Głównym problemem młodzieży stają się trudności w określeniu swojej tożsamości i znalezienie „sposobu na życie”. Przejawem tego są coraz częściej spotykane akty agresji i przemocy, rosnąca przestępczość nieletnich, rosnący poziom spożycia alkoholu i środków odurzających. Ciągle zbyt duża ilość młodzieży znajduje się w obszarze zagrożenia patologią społeczną, w obszarze wysokiego ryzyka. Programy profilaktyczne i wszelkie przedsięwzięcia zmierzające do niwelowania skutków niedostosowania społecznego, ograniczenia jego seskalacji można podjąć jedynie wówczas, jeśli zostaną wykryte czynniki odpowiedzialne za jego powstawanie. Wydaje się wobec tego zasadne zwrócenie uwagi na proces wzrastania w środowisku rodzinnym jako tym, które najsilniej i najdłużej oddziałuje na jednostkę. Jako potwierdzenie obranego kierunku odwołuję się do słów zawartych w adhortacji Familiaris Consortio, w której to Jan Paweł II zwraca uwagę na konieczność rozeznania rzeczywistej sytuacji rodziny: zwrócenie większej uwagi na jakość stosunków międzyosobowych w małżeństwie, na podnoszenie godności kobiety, odpowiedzialne rodzicielstwo, na wychowanie dzieci, a także na świadomość potrzeby zacieśnienia więzów między rodzinami celem niesienia wzajemnej pomocy duchowej i materialnej, oraz pełniejsze odkrycie posłannictwa właściwego rodzinie i jej odpowiedzialności za budowanie społeczeństwa bardziej sprawiedliwego (FC, 5). Współczesny świat idący w kierunku globalizacji, coraz bardziej się demokratyzuje i liberalizuje. W podstawowych założeniach demokracji nie brak miejsca na problemy rodziny. W praktyce jednak coraz bardziej mamy do czynienia z fiaskiem programów polityki prorodzinnej. Liczne współczesne propozycje prorodzinne napotykają na trudności natury ekonomicznej, a co za tym idzie, prawnej i politycznej, a w efekcie społecznej. Przejawem tego jest dysfunkcja rodziny, kryzys tradycyjnego modelu rodziny, a w następstwie patologie dzieci i młodzieży (ks. Z.P. Cieszkowski, Nr 03-04/2004). We współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństwach utrwalają się nowe wzory i wymogi odnoszące się do życia rodzinnego i społecznego, które są pochodną szeroko rozumianych zmian modernizacyjnych na wszystkich płaszczyznach życia. Nasila się trend w kierunku indywidualizacji, tendencja do samorealizacji i promocji własnych osiągnięć, dążenie do kreowania własnego życia oraz jednostkowej tożsamości, co nie pozostaje bez wpływu na relacje pomiędzy członkami rodziny i pojmowany wieloaspektowo stosunek człowieka do człowieka. Wstęp 9 W przeprowadzonych badaniach, relacjonowanych w niniejszej pracy, poszukiwałam związku między doświadczeniami z okresu wczesnego dzieciństwa wyniesionymi z modelu wychowania rodzinnego a niedostosowaniem społecznym, którego skutki zostały ujawnione w okresie adolescencji. Praca składa się z ośmiu rozdziałów. Pierwszy dotyczy niedostosowania społecznego jako zjawiska – ujęć definicyjnych, typologii i społeczno– środowiskowych przyczyn. Pokazane są w nim skutki i rozmiary niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży w oparciu o raporty i badania. Scharakteryzowałam symptomy, modele diagnostyczne oraz kryteria przystosowania i niedostosowania. Rozdział drugi przybliża okres wczesnego dzieciństwa i ukazuje jego wpływ na rozwój osobowości dorastającej młodzieży. Dokonałam przeglądu systemów rodzinnych, klasyfikacji postaw rodzicielskich z podkreśleniem znaczenia więzi rodzinnych. Trzeci rozdział poświęcony jest charakterystyce zachowań młodzieży niedostosowanej społecznie. Na bazie literatury określiłam determinanty rozwoju psychofizycznego młodzieży w okresie dorastania, czynniki wpływające na podejmowanie przez młodzież zachowań dewiacyjnych i ryzykownych oraz wpływ zewnętrznej kontroli społecznej na proces wychowania młodzieży. Wskazałam także na oddziaływanie niekorzystnych zjawisk, w tym przemocy na proces rozwoju dzieci i młodzieży. Czwarty rozdział dotyczy metodologii przeprowadzonych badań, zawarłam w nim między innymi cele prowadzonych badań, przyjętą koncepcję osobowości, problemy i hipotezy badawcze. Kolejne trzy rozdziały mają charakter analityczny i są ilustrowane mikrostudiami przypadku. Zaprezentowałam w nich kolejno: diagnozę niedostosowania społecznego na tle doświadczeń wyniesionych z dzieciństwa (rozdział V), uwarunkowania życia rodzinnego badanej młodzieży w okresie wczesnego dzieciństwa, w tym przygotowanie rodziców do pełnienia funkcji wychowawczo-opiekuńczej, strukturę i warunki socjalno-bytowe rodzin (rozdział VI), model opieki i wychowania realizowany w okresie dzieciństwa ze zwróceniem uwagi na więzi i relacje interpersonalne zachodzące w badanych rodzinach (rozdział VII). Każdy z rozdziałów analitycznych kończy się weryfikacją postawionych hipotez. W zakończeniu pracy (rozdział VIII) przedstawiłam wyprowadzone wnioski końcowe. Badania nad społecznym niedostosowaniem mają bogatą tradycję, prowadzone były w kilku dyscyplinach i w przeważającej mierze dotyczyły uwarunkowań tego zjawiska, ale relacjonowane w niniejszej pracy badania dotyczą kwestii podejmowanych dotąd w zupełnie innym świetle, więc ich wyniki mogą okazać się przydatne dla pedagogicznej praktyki. Zagadnienia uwarunkowań niedostosowania społecznego nie zostały wyczerpane, toteż inspirujące byłoby prowadzenie badań longitudinalnych, ukazujących dynamikę zmian oraz metod modyfikowania zachowań czy też badań nad zjawiskiem odporności.