Techniki niewerbalne – erystyka ciałem

Techniki niewerbalne – erystyka ciałem.
„Jakim Cię widzą tak Cię opisują“ głosi jedna z domen, która jest wpajana
człowiekowi niemal od samego początku jego istnienia.
Publikacja
poświęcona
dyskusji
nad
pojęciami
z zakresu
technik
niewerbalnych jest niestety skazana w pewnej swej podstawowej formie na
normatywne samobójstwo. Jako autor jedyne co mogę zrobić to przytoczyć pewne
wzorce albo raczej wostrzyć obraz doskonale przez lata wypracowanych kształtów
ludzkiej zewnętrznej powłoki.
Ludzki odbiór świata zewnętrznego ogranicza się w dość zasadniczy sposób
zmysłem wzorku i utartymi w umyśle symbolami, których znaczenie zostało
wypracowane przez całe życie. To właśnie zakotwiczone w ludzkim przeświadczeniu
stereotypy – heurystyki – wydają sądy nad otaczającym światem. Ów mechanizm
został obrazowo przedstawiony na przykładach odzienia widzianego człowieka:
garnitur kojarzyć się będzie z biznesmenem i osobą sukcesu, z kolei dres albo ze
sportowcem, a częściej już z młodzieńcem pasjonującym się meczami piłkarskimi.
Gama stereotypów jakimi ludzie się kierują w ocenach otaczającego świata jest
zdumiewająco duża, barwna, a także niezwykle wszechstronna. Przez całe życie
potencjalny Kowalski buduje w każdej sytuacji, przy każdym spotkaniu oraz
doświadczeniu pewne „szablony“, umożliwiające mu odczytywanie – często mylne –
znaków jakie docierają do niego w innych, takich samych lub pozornie podobnych
zdarzeniach. Najczęściej taka forma interpretacji znaków obejmuje kontakty
międzyludzkie, czyli wszystko to, co dany rozmówca przedstawia, a przede
wszystkim komunikuje swoją osobą, gestami, postawą, mimiką, wzrokiem, etc.
Zrozumienie siły komunikacji niewerbalnej, inaczej pisząc mowy ciała, oraz jej roli w
interakcjach międzyludzkich jest kluczem do zrozumienia wszelkich założeń
panujących w tych wypowiedzianych i niewypowiedzianych „słowach“.
Komunikacja niewerbalna to inaczej „mowa ciała, język ciała – zespół
niewerbalnych komunikatów nadawanych i odbieranych przez ludzi na wszystkich
niewerbalnych kanałach jednocześnie. Informują one o podstawowych stanach
emocjonalnych, intencjach, oczekiwaniach wobec rozmówcy, pozycji społecznej,
pochodzeniu, wykształceniu, samoocenie, cechach temperamentu itd. Komunikaty te
nadawane są i odbierane najczęściej na poziomie nieświadomym, jednak mogą być
również nadawane i odbierane świadomie (tak jak większość gestów – emblematów
czy wiele wyrazów mimicznych).”1
Powyższa definicja w lakoniczny sposób opisuje czym jest sama w sobie
komunikacja niewerbalna, pomijając przy tym bardzo ważną naukową tezę: mowa
ciała stanowi podstawowe źródło informacyjne dla odbiorcy danego komunikatu.
Brak jednolitości w mowie werbalnej i niewerbalnej będzie stanowił o złym odbiorze,
a co gorsza uwypukli fałsz nadawcy. Kolejne etapy podniesionej teraz kwestii
potwierdzą
przy
pomocy
odpowiednich
przykładów
oraz
naukowych
doświadczeniach bezsprzeczną dominację mowy ciała nad mową werbalną.
Do powyższego opisu komunikacji niewerbalnej warto dodać, za Antonim
Benediktem, iż mowy ciała „nie można całkowicie zatrzymać“, zatem informacje
niewerbalne są „ciągłe oraz powszechne“. 2 Obszar badania mowy niewerbalnej to
trzy różne charakterystyczne sfery:
1. warunki i ogólny obraz środowiska, w którym prowadzona jest komunikacja;
2. warunków i cech fizycznych każdej ze stron interakcji;
3. samego zachowania podczas prowadzonego dialogu.
Samo zrozumienie i uściślenie obszaru, w którym zachodzą procesy komunikacji
niewerbalnej daje również możliwość uświadomienia wagi owego procesu w
prezentacji przekazów oraz stanowi punkt wyjściowy wszelkich dalszych opisów.
Każda próba maskowania naturalnych odruchów towarzyszących wypowiadanej
informacji powoduje lawinę skutków ubocznych w postaci: braku porozumienia
między stronami, a w najlepszym wypadku fałszywego odbioru nadawcy.
Jeśli przyjąć za pewnik, iż komunikacja niewerbalna stanowi o ludzkim
powodzeniu w procesie przekazywania informacji, trzeba dojść do kwestii jakie
rozróżnia się rodzaje owej komunikacji:
1. mimika czyli obraz twarzy i reakcje jakie wchodzą w skład ogólnej postawy;
2. pantomimika – stanowi ekspresywną część przekazu; na jej kształt składają się
gesty oraz wszystkie ruchy członków będące miernikiem zaangażowania w
rozmowę:
•
ekspresja pantomimiczna, a w tym:
•
emblematy – można zastąpić terminem werbalnym (na przykład
pokazanie środkowego palca)
1
2
http://www.fotonika.pl/files/mowa/mowac.htm
Antoni Benedikt Mowa ciała; Wydawnictwo Astrum; Wrocław 2002; str. 14.
•
regulatory – towarzyszą wypowiedzi (np. podanie ręki)
•
ilustratory – ilustrują wypowiedź (np. "taaaki duży")
•
adaptory – pomagające przystosować się do sytuacji (opanowanie
emocji, przebywanie z ludźmi, zaspokojenie potrzeb – dotykanie warg,
drapanie się po karku, pocieranie nosa, poprawianie okularów itp.);
3. zachowania przestrzenne (proksemika) – sympatia/niechęć, pozycja społeczna
4. czynniki paralingwistyczne (ton głosu, tempo mowy, intonacja, przerwy,
chrząknięcia, eeee, mmmm...) – sfera odzwierciedlająca stany emocjonalne;
5. powierzchowność (rodzaj ubrania, zegarki, kolczyki, makijaż, komórka,
sygnety, buty itp.) – obszar wpływający na odbiór w oczach rozmówcy; status,
pochodzenie; etc.;
6. stany fizjologiczne (zapach, rumieńce, łzawienie oczu) – stan emocjonalny
7. budowa ciała – np. szerokie plecy, mała głowa, silne nogi, biodra wypięte do
przodu, duże kości itp. – uwarunkowania fizyczne odpowiedzialne są również
za odbiór, pierwsze wrażenie, ale także uwydatniają cechy temperamentu i
styl charakteru;
8. postawa ciała (jak ciało stoi, siedzi itp.) – relacje interpersonalne oraz
zaangażowanie w rozmowę;
9. oczy (ruchy oczu, odruch źreniczny i wielkość źrenic, częstość mrugania,
kierunek patrzenia, kontakt wzrokowy, wielkość oczu itp.) – ukierunkowanie
uwagi, rodzaj wyobraźni (wzrokowiec, słuchowiec, kinestetyk), stan
emocjonalny, przykrość-przyjemność, lubienie-nielubienie. 3
Każdy z wyżej wymienionych punktów jest formą komunikatu niewerbalnego.
Jego obraz wpływa na kondycję, przebieg i w konsekwencji ostateczny wynik danej
konwersacji. Oczywiście każdy z tych punktów badany jest również przez
uczestników interakcji na trzech wcześniej wspomnianych płaszczyznach: warunkach
środowiska, usposobienia fizycznego oponenta oraz samego jego zachowania.
Automatyczna, a co również ważne, często nieświadoma analiza wskazanych wyżej
dziewięciu narzędzi mowy niewerbalnej odbywając się w tych trzech obszarach
pomaga w ocenie szczerości intencji nadawcy.
Skoro mowa ciała stanowi o ludzkim powodzeniu w prowadzeniu rozmów,
gdyż jej ostateczny obraz jest za każdym razem poddawany analizie, a do tego
Funkcje komunikacji niewerbalnej opracowane na podstawie: książki A. Benedikta Mowa Ciała oraz
strony internetowej www.fotonika.pl
3
wszystkiego nie ma żadnej sposobności by ją w naturalnie powstrzymać, badacze tej
dyscypliny wypracowali definicję funkcjonalności mowy niewerbalnej. Zakłada ona,
iż komunikacja w sferze „bezsłownej“ jest wielofunkcyjna oraz spełnia równocześnie
wiele zadań – funkcji:
•
jest zamiennikiem mowy werbalnej,
•
stanowi wzmocnienie przekazu słownego,
•
ukierunkowuje charakter rozmowy,
•
komunikowanie emocji.
Wielokonałowość mowy niewerbalnej również potwierdza jej nieuchronność w
komunikacji międzyludzkiej. Skoro niewerbalność pobudza, nakreśla kierunek oraz
wzmacnia przekazy werbalne oznacza to również o innych jej cechach:
spontaniczności,
dwuznaczności,
dominacji
nad
słowami
wypowiedzianymi,
ewentualnej kulturowej determinacji. I tak kolejno. Jeśli badania potwierdzają regułę
naturalności mowy niewerbalnej oraz prawie niemożliwości jej wyeliminowania
oznacza, że jest ona spontaniczna. Cecha dwuznaczności potwierdza swój porządek
względem różnych interpretacji sygnałów niewerbalnych przez odbiorców. Opierając
się o całą masę badań przeprowadzonych w tym obszarze waga mowy niewerbalnej
jest znacząco ważniejsza od słów wypowiadanych. Ludzie widząc występującą
niezgodność między słowami a gestami, bardziej są przychylni wierzyć „intuicji“,
która podpowiada o prawdziwość mowy niewerbalnej niż mowy werbalnej.
Oczywiście odczytywanie ludzkich gestów czy mimiki jest zdeterminowane pewnymi
wzorcami lub inaczej utartymi schematami panującymi w danym społeczeństwie. Dla
przykładu: w różnych kulturach szeroko otwarta dłoń posiada zupełnie odmienne
znaczenie. W Polsce uniesienie otwartej dłoni w stronę drugiego człowieka jest
odczytywane jako pozdrowienie, często też podziękowanie, jednak ten sam gest
przeniesiony na „podwórko“ kultury greckiej będzie synonimem wulgarności,
niechęci, gniewu, obrazy.
Obszar działania mowy niewerbalnej posiada wewnętrzny, trójstopniowy podział,
którego cechą znamienną jest siła oddziaływania, a ta z kolei uzależniona jest od
odległości występującej między stronami. Mowa niewerbalna najskuteczniej działa w
sferze:
•
kontaktu wzrokowego – obszar, który umożliwia dostrzeganie źrenic,
z równoczesnym zachowaniem sfery prywatnej rozmówcy;
kolejny podział obszaru rozmowy na dystans występujący między stronami
uwydatnia swobodę, bądź jej brak w interakcji:
•
relacje przestrzenne – dystans interakcji:
 strefa intymna – strefa prywatna, najmniej komfortowa, naruszająca
bezpieczny obszar rozmówcy (jest to obszar do 0,5 m),
 strefa osobista – obszar również mało komfortowy dla stron, w tym obszarze
może dojść również do kontaktu fizycznego, co może prowadzić do
wystąpienia dyskomfortu jednej ze stron (do 1,2 m),
 strefa społeczna – dystans, który pozwala na prowadzenie swobodnego,
niezobowiązującego fizycznie, dialogu ( do 3,5 m),
 strefa publiczna – sfera audytowa, służy do prowadzenia wszelkiego rodzaju
wykładów, etc. (obszar 7,5 m i więcej);
i w końcu sam:
•
kontakt fizyczny, prowadzący bezpośrednio do spoufalenia, na zasadach
obopólnego przyzwolenia, jednostronnej dezakceptacji, jako forma rytualna,
inaczej dotyk zinstytucjonalizowany.
Konkluzjując naukowe analizy cech, funkcji, normatywnych definicji oraz
zagadnień, które choćby pośrednio dotykały przestrzeń mowy niewerbalnej trzeba
przenieść całą tą gamę kwestii na obszar samego odbioru i jego przełożenia na
codzienność. To znaczy: przyłożyć powyższe zagadnienia do przykładów, te z kolei
zilustrują
faktyczną
kondycję
komunikacji
niewerbalnej
w
interakcjach
międzyludzkich. Niech wstępem do kolejnej części rozważań nad naturą będzie cytat:
„[…] widz oglądający telewizję zachowuje się często tak, jakby słabo słyszał głos
z odbiornika […]. O jego ogólnym wrażeniu i ocenie oglądanych w okienku osób
decyduje to, co widzi. Skrótowym ujęciem tej prawidłowości jest zasada 80:20.
Osiemdziesiąt procent wrażenia to obraz, dwadzieścia – tekst.“ 4
Każdy z powyższych rzeczowych wyznaczników przybliżających naturę mowy
niewerbalnej właściwie sprowadza do potwierdzenia reguły, iż komunikacja w tym
obszarze odbierana jest na płaszczyznach: wygląd, zachowanie oraz przestrzeń, która
odgrywa wbrew pozorom, również kluczową rolę.
Marek Kochan Pojedynek na słowa. Techniki erystyczne w publicznych sporach; Wydawnictwo
Znak; Kraków 2005; str. 19.
4
Wygląd
Największy, a na pewno już najbardziej znany kochanek świata, Giovanni
Giacomo Casanova, napisał: „Uroda to weksel honorowany na całym świecie za
okazaniem.“ 5 Ileż prawdy ma w sobie formuła tego osiemnastowiecznego
awanturnika. Wygląd człowieka świadczy prawie o wszystkim. To jak ludzie
odbierają drugiego jest stosunkowo łatwe do przewidzenia: kierują się w swym
osądzie w pierwszej kolejności ubiorem, jego schludnością, dopasowaniem,
gatunkiem i ogólnym wizażem. Oczywiście kwestia wierzchniego okrycia może
stanowić w różnych kulturach, sferach czy grupach społecznych zawsze problem
dyskusyjny. Niemniej jednak w dobie światowego globalizmu i pewnych ujednoliceń
wzorców osobowych całe społeczeństwa zgodne są w materii czystości oraz
wielkości ubrania noszonego przez człowieka – ma być czyste, świeże oraz
dopasowane do swojego właściciela. Przy całym odzieżowym dorobku można
zauważyć
pewne
obowiązujące,
mimo
wszystko
schematy w
szczególnie
charakterystycznych dziedzinach życia: role publiczne, artyści, negocjatorzy,
biznesmeni, ubezpieczyciele, studenci, itd. Ogólnie przyjętym wzorcem ubrania
biurowo – publicznego jest, w przypadku mężczyzn – garnitur, krawat, odpowiednio
dobrana koszula oraz buty wizytowe; u kobiet – żakiet, spódnica lub spodnie skrojone
w systemie szwedzkim. Wzorzec takiego stylu prezentacji w komunikacji
międzyludzkiej jest utożsamiany z człowiekiem poważnym, zajmującym się
sprawami niebłahymi, równocześnie budzi zaufanie oraz szacunek. Garnitur lub
żakiet wzbudza w odbiorcy pozytywne emocje, a ta świadomość niestety daje szansę
do nadwerężania tych uczuć, manipulując nimi. Jeśli chodzi o inne przykłady norm w
ubiorze
to
podlegają
one
naprawdę szerokim
relacjom
z kulturą
danego
społeczeństwa.
W dobie maniakalnych obsesji współczesnych ludzi na punkcie swoich
kształtów jedną z ważniejszych pozycji mowy niewerbalnej są gabaryty – kształty
nadawcy komunikatu. Oczywiście stosunkowo trudno wywierać wpływ swoimi
kształtami jeśli dana osoba jest zbyt szczupła bądź zbyt postawna, tym bardziej, że
wygląd tego elementu często nie może być uzależniony od jego właściciela. Wiele
badań z dziedziny rozpoznania wpływu kształtu człowieka na odbiór jego komunikatu
5
Giovanni Giacomo Casanova Pamietniki; Wyd. Siedmiogrod; Wroclaw 1997; str. 68.
„wskazują, że atrakcyjne osoby postrzegane są stereotypowo jako posiadające
również społecznie bardziej pożądane cechy.“ 6
Badania nad analizą poziomu odbioru ludzi atrakcyjnych idą znacznie dalej.
W. Głowacki wnioskuje, iż „atrakcyjne kobiety […] otrzymują wyższe oceny zarówno
w szkołach średnich, jak i podczas studiów; są bardziej skuteczne, gdy chodzi o
zmianę czyjegoś nastawienia, zwłaszcza, kiedy ich argumenty są przekonujące.“.
O faworyzowaniu atrakcyjnych kobiet wypowiedział się, idąc znacznie dalej w
analizie, znany amerykański behawiorysta – Adams – „atrakcyjne kobiety są rzadziej
skazywane za współudział w popełnieniu czynów karalnych i ogólnie otrzymują
łagodniejsze wyroki.“ Społeczeństwo różnych kultur oczywiście w sobie tylko
właściwy sposób wypracowało wzór ideału piękna i zewnętrznej atrakcyjności ale
wcześniej wspomniana medialna globalizacja, a z nią kult jednostki współczesnych
celebrietes, stworzyli pewne kanony urody. Przez takie ujednolicenie wzorca
piękności we współczesnych ludziach zostało stworzone przeświadczenie, iż zbliżanie
się urodą do owych „bohaterów“ czyni ludzi bardziej sympatycznymi, towarzyskimi,
miłymi, społecznie cenionymi, a nawet bogatymi wewnętrznie.
W kwestiach zewnętrznej budowy nadawcy komunikatu leży jeszcze fryzura.
Również i tu zostały wprowadzone pewne kanony, szczególnie w obszarze biznesu:
krótkie lub kompletny brak włosów wywołuje złudzenie postawy radykalnej,
natomiast zbyt długie budują obraz nieuczciwej oraz niezbadanej. Sprawa zupełnie
ma się inaczej w sferze życia artystycznego.
Zachowanie
Nerwowość, przesadna gestykulacja, ponure miny, przygnębienie w głosie i
spojrzeniu, niepewne ruchy, brak koordynacji i zgodności między słowami a gestami,
garbienie się, unikanie wzroku.
Radość, pogodne usposobienie, entuzjazm, stateczność gestów, zgodność
mimiki oraz gestykulacji z komunikatem mówionym, pewność siebie, stanowczość,
komunikatywność, otwartość, szczerość, spokój, symbioza z otoczeniem.
Powyższe dwie grupy zachowań są reprezentatywnymi przykładami sposobu
bycia podczas prowadzenia komunikacji. Jasne jest, iż jedna od drugiej różni się
przede wszystkim dwiema rzeczami: pozytywnym ładunkiem oraz samym odbiorem.
W. Głowacki Bez słowa. Komunikacyjne funkcje zachowań niewerbalnych; Hansa Communications;
Warszawa 1999; str. 30 – 42.
6
Pierwsza z grup należy do przedziału behawioryzmu negatywnego, wywołującego
mieszane, a nawet złe emocje w odbiorze. Człowiek będąc świadkiem komunikatu,
który jest „okraszony“ taką postawą nadawcy odczytuje go jako nie wartego uwagi,
coś ukrywającego i ogólnie źle traktującego prezentowany przez siebie przedmiot.
Z kolei zachowanie przytoczone w drugim przykładzie buduje pozytywne
relacje. Stwarza podwaliny do nawiązania szerszej komunikacji, gdyż osoba o takich
cechach kojarzona będzie jako pogodna, wnosząca do sprawy wiele optymizmu, a
przede wszystkim sympatyczna.
Zatem zachowanie w komunikacji niewerbalnej rozkłada się na mimikę,
wzrok, pozę ciała oraz całą jego ruchliwość, gestykulację, ton głosu. Jednym słowem
jest to podstawowy obszar analiz behawiorystów zajmujących się dziedziną mowy
niewerbalnej.
Środowisko interakcji
Jeden z najznakomitszych strategów w dziejach historii świata Sun Zi napisał:
„Kto używa wojska, musi z góry poznać warunki terenowe. […] Jeżeli wie, gdzie
teren jest ciasny, a gdzie przestronny, może obliczyć wielkość potrzebnych sił.“7
Dyskusje prowadzone są zawsze w jakimś określonym środowisku, często
charakterystycznym dla jednej ze stron. Co więcej, każde środowisko może służyć
jako teren niezwykle pomocny w realizacji strategii komunikacyjnej, bądź zupełnie na
odwrót – przyczyną przegranej.
Przestrzeń, w której prowadzona jest komunikacja, a więc i również działanie
o podłożu wpływania na ludzi, oraz wszelkie przedmioty będące w jej towarzystwie
również należą no ludzkiej mowy niewerbalnej. Nie dziwi zatem, iż przed ustaleniem
miejsca negocjacji, każda ze stron walczy o prowadzenie takich działań w swojej
firmie, na swoim terenie. Działania perswazyjne czy czynności manipulacyjne
prowadzone w określonych warunkach środowiskowych przy użyciu dostępnych i
znajdujących się tam przedmiotów, w wysokim stopniu zapewniają osiągnięcie celu.
Oczywiście musi to iść w parze z wysoko rozwiniętą wiedzą teoretyczną i praktyczną
nadawcy komunikatu. Odbiorca niewerbalnej informacji zauważa, iż każdy element
otoczenia służy wszelkim przekazom nadawcy, czyniąc go bardziej wiarygodnym.
7
Sun Zi Sztuka wojenna; Wydawnictwo vis-a-vis Etiuda; Kraków 2003; str. 16.
Nie wspominając już o kwestiach stricte z synchronizowanych, czyli jednolitości oraz
porządku w koordynacji nadawcy z otoczeniem.
Z ważniejszych zasad mowy niewerbalnej służebności otoczenia oraz
przedmiotów ludzkiego komunikatu, należy wymienić:
•
siedzenie tak, by nie było między nadawcą a odbiorcą „barier“, czyli żadnych
przedmiotów mogących służyć jako ściana,
•
wszelkie ustawienia przedmiotów na lini bezpośredniej komunikacji są
również formą rozproszenia uwagi,
•
stół zawsze będzie stanowił swoistą barierę między nadawcą a odbiorcą
dlatego zasadą jest prezentowanie rąk podczas interakcji.
Bogaty, obszerny oraz empirycznie zbadany obszar zasad mowy niewerbalnej
pomaga w wkupieniu się w łaski swoich „ofiar“ w pierwszych chwilach spotkania.
Dzięki naprawdę dogłębnej wiedzy o ludzkich odruchach, postrzeganiu i wydawaniu
sądów został stworzony system 80:20, który potwierdza, iż w osiemdziesięciu
procentach komunikat nadawcy jest odczytywany przede wszystkim z jego
zachowania. Praca nad erystyką ciała oczywiście nie musi iść tylko i wyłącznie po
torze nieetycznej manipulacji, ale weryfikując podstawowe dwa przykłady
nadawców, również dojdzie się do wniosku o interesowności w kształtowaniu swojej
umiejętności przekonywania innych swoim zachowaniem, gestem, ubiorem, mimiką,
etc.