Autoreferat

Autoreferat
Moje zainteresowania filozoficzne obejmują przede wszystkim historię filozofii
starożytnej. W tym obszarze wydałem trzy prace: Jedna tylko droga. Parmenides (Szczecin
2003), Heraklit. Fragmenty, nowy przekład, komentarz (Warszawa 2004) oraz Parmenides.
Ścieżka prawdy (Warszawa 2012).
W kontekście starań o otrzymanie tytułu doktora habilitowanego, w moim dorobku
naukowym wyróżniam właśnie publikacje poświęcone filozofii starożytnej: przede wszystkim
pracę Parmenides. Ścieżka prawdy, przygotowaną w ramach grantu NCN, nr NN 101018138 i
opublikowaną staraniem Wydawnictwa Naukowego PWN. W drugiej kolejności, pracę
Heraklit. Fragmenty, nowy przekład, komentarz, wydaną przez Wydawnictwo Naukowe
Scholar.
Omówię wymienione monografie.
1. Jedna tylko droga. Parmenides.
Pierwszym rezultatem badań nad filozofią starożytną była polska edycja fragmentów
poematu Parmenidesa O naturze, opatrzona tłumaczeniem i przystępnym, lakonicznym
komentarzem.
Myśl Parmenidesa nazywam „drugim początkiem filozofii”, bo to właśnie racjonalizm
eleaty stał się zaczynem racjonalnej kultury Zachodu. Jednocześnie dokonuję zabiegu, który
w pierwszym odbiorze może się wydać zaskakujący: filozofię Parmenidesa umieszczam w
nurcie greckiej tradycji mistycznej, której źródło bije w Delfach. Źródłem inspiracji stały się
dla mnie, oprócz dzieła samego Parmenidesa, a zwłaszcza proemu O naturze, dociekania
włoskiego filozofa i zarazem historyka filozofii starożytnej, Giorgio Colliego. Autor
niedokończonego dzieła La Sapienza greca wyprowadza przekonywująco filozofię grecką z
tradycji mitologicznej bóstw opozycyjnych Dionizosa i Apollina. Ja sam wiążę filozofię
Parmenidesa z kulturą Delf.
W trzeciej części
pracy używam pojęcia „szału parmenidejskiego”, które
wyprowadzam z pojęcia „szału apolińskiego”. Platon wspomina o nim w Fedonie (244 ab). W
1
prologu poematu Parmenides maluje obraz mistycznej podróży filozofa do bogini, która
symbolizuje prawdę. Jest to pierwszy opis mistycznej ekstazy filozoficznej (wyjście z siebie,
przekroczenie granic ludzkich, po to, by zdobyć upragnioną, boską prawdę), antycypującą
sokratejski model erosa-filozofa, zawarty w Uczcie Platona.
Punktem wyjścia dla takiego doświadczenia jest pragnienie przekroczenia granic
jednostkowości, które człowiekowi narzuca natura, a które to zamykają go w określonym
czasie, określonym miejscu, określonym ciele. W filozoficznej ekstazie następuje
przekroczenie naturalnej kondycji człowieka i jego wejście w uniwersalną przestrzeń jednego,
prawdziwego bytu. Jak już wspomniałem, „szał parmenidejski” związany jest z „szałem
apolińskim” (wieszczenie Pytii w Delfach), a także z „szałem dionizyjskim” (Dionizje), ale
od tych dwóch ostatnich różni się swym charakterem czysto filozoficznym: wyzwolenie
człowieka z ograniczeń natury dokonuje się przez myślenie. To właśnie rozum otwiera
człowieka na wymiar uniwersalny, to w samym myśleniu drzemie ekstatyczna moc, która w
doświadczeniu prawdy daje człowiekowi zaspokojenie jego pragnienia poznania.
Dzisiaj sądzę, że prócz pewnej wartości samego przekładu na język polski oraz
zamysłowi trzeciej części, praca Jedna tylko droga. Parmenides jest niedojrzała. Niemniej
jednak, zrozumienie tego było dla mnie inspiracją do podjęcia opracowania krytycznego
wydania Parmenidesa.
2. Heraklit. Fragmenty, nowy przekład, komentarz.
Kolejnym owocem badań nad filozofią przedsokratejską jest monografia poświęcona
filozofii Heraklita. Książka obejmuje dwujęzyczne wydanie zachowanych fragmentów dzieła
O naturze. Wydanie jest krytyczne, tj. opatrzone aparatem krytycznym oraz obszernym
komentarzem, który można podzielić na część filologiczną (słabiej zarysowaną, ale
zawierającą wszystkie konieczne uwagi krytyczne oraz rozwinięcia) i filozoficzną
(hermeneutyczną). Chronologicznie, jest to pierwsze polskie wydanie dzieła Heraklita z
obszernym komentarzem.
Podobnie jak w przypadku poprzedniej pracy, punktem wyjścia jest dla mnie
umieszczenie Heraklita w historycznym procesie rozwoju kultury. Rozwijam tu idee ledwie
zarysowane w mojej poprzedniej książce poświęconej dziełu Parmenidesa: chodzi głównie o
prześledzenie historii przejścia od mitu do logosu, od mitologii do filozofii oraz o określenie
2
współzależności między opowieścią mityczną, a racjonalnym dyskursem zawartym w
heraklitejskim pojęciu logosu.
We wstępie oraz w komentarzu akcentuję narodziny oraz racjonalny charakter
ontologii Zachodu na przełomie VI i V wieku, nauki, w której zawiera się jądro mądrości
każdej cywilizacji, która wypracowała naukę o bycie. Można powiedzieć, że w pojęciu
„logosu” filozofia Zachodu znalazła właściwe słowo na wyartykułowanie owego
ontologicznego stanu ducha (np. philosophia perennis Leibniza), który zanurza się w
odwiecznej rzeczywistości, a którą w kontekście niniejszej pracy nazywam praontologią.
Praontologia jest wspólną podstawą dla mitologii i rodzącej się filozofii. Odrzucam
tym samym hipotezę radykalnego przerwania związku między mitem i logosem, między
mitologią i filozofią (przeciwko, np. Burnet, Nestle). Logos Heraklita miał kapitalne
znaczenie dla narodzin ontologii racjonalnej.
Nazwanie rzeczywistości Logosem i jednocześnie uczynienie go dyskursem o tej
rzeczywistości jest po pierwsze, ustanowieniem filozofii jako racjonalnej opowieści o
świecie, po drugie, uprzywilejowaniem jej wobec innych rodzajów dyskursów, a zwłaszcza
mitologii i poezji. Słowo rzeczywistości staje się słowem filozofii. Dyskurs filozofii jest
zarazem logosem adekwatnym do Logosu rzeczywistości, a więc jest dyskursem
prawdziwym, w odróżnieniu od fałszywych opowieści mityczno-poetyckich.
3. Parmenides. Ścieżka prawdy (Analiza fragmentów B 1-B 8, w. 1-51).
Mimo obfitej literatury przedmiotu dotyczącej poematu Parmenidesa, polski czytelnik
ma bardzo ograniczony wybór opracowań filozofii eleaty. Praca Parmenides. Ścieżka prawdy
jest pierwszym polskojęzycznym krytycznym wydaniem poematu Parmenidesa z obszernym
komentarzem analitycznym. Nie jest to jednak poemat wydany w całości, lecz pierwsza część,
zawierająca wykład bogini na temat prawdy. Rozdzielenie obu części jest moim świadomym
wyborem: chodzi mianowicie o symboliczne oddzielenie drogi prawdy od drogi mniemań.
Nowe wydanie poematu Parmenidesa wpisuje się więc w jednoznaczne rozdzielenie
dokonane przez boginię ścieżki prawdy od ścieżki mniemań. Parmenides znany jest i ceniony
głównie za tezy umieszczone w pierwszej części poematu, które stały się kamieniem
milowym w filozofii i kulturze.
Część kosmologiczną poematu, według tej samej metody, opublikowałem w dwóch
artykułach: 1) K. Mrówka, Analiza B 8, w. 51-61 Poematu Parmenidesa w: „Logos i Ethos”,
3
2/2011 (31), s. 183-201. 2) Poemat Parmenidesa. B 9-17, B 19 w: „Zagadnienia Filozoficzne
w Nauce”, L (2012), s. 118-139.
Ważną cechą Parmenidesa jest jego „otwartość”, zarówno metodologiczna, jak i
aksjologiczna. Specyfika otwartości metodologicznej polega na tym, że autorskie wydanie
przygotowałem w ten sposób, aby czytelnik miał możliwość poznania najważniejszych
interpretacji dotyczących zwłaszcza problematycznych miejsc, których w poemacie jest
sporo. Natomiast specyfika otwartości aksjologicznej polega na tym, że nawet jeśli
opowiadam się wyraźnie za konkretną interpretacją, to staram się przedstawić obiektywnie i
wyczerpująco odmienne stanowiska.
W wymiarze filologicznym, oryginalność mojego wydania zawiera się przede
wszystkim we fragmencie B 6, w. 3 (oznaczenie za Dielsem-Kranzem), gdzie wprowadzam
koniekturę o)/rei, w znaczeniu „rozpoczniesz”, w miejsce ei)/rgw, czyli koniektury
zaproponowanej przez Dielsa, a która została zaakceptowana przez zdecydowaną większość
wydawców. ei)/rgw (forma attycka); e)/rgw (forma jońska, epicka), „zamknąć”, „otoczyć”;
„wyłączyć”, „wykluczyć”, „odciąć”; „powstrzymać”, „przeszkodzić”.
W świetle korekty Dielsa można powiedzieć, że bogini zamyka przed młodzieńcem
drogę, wyklucza jakąkolwiek możliwość pójścia nią, łącznie z błądzeniem na niej. Nie jest to
jednak droga, która prowadzi donikąd, lecz taka, której w ogóle nie ma. Jednak aby
koniektura Dielsa ei)/rgw miała sens należałoby ją uzupełnić partykułą przeczącą mh/. W ten
sposób otrzymalibyśmy – przeciwnie do intencji niemieckiego wydawcy – wyrażenie „nie
powstrzymuję”. Bogini mówi przecież o drodze ukazanej w B 6, w. 1-2: „Trzeba to mówić i
myśleć, że będące jest: jest bowiem być, wcale zaś nie jest”. To najpierw trzeba właśnie
mówić, o tym należy myśleć, to należy dociekać, badać. Jeśli jednak zaprzeczy się ei)/rgw,
czyli mh/ ei)/rgw, to w takiej budowie wyrażenia problematycznym staje się uzgodnienie
uzupełnienia z metrum, co zasadne z filozoficznego punktu widzenia mh/ ei)/rgw czyni tu
bezużytecznym. Sensu wypowiedzi bogini nie burzy natomiast zaproponowane przeze mnie
o)/rei, w znaczeniu „rozpoczniesz” badać drogę. Tym bardziej, że o)/rei dobrze wpisuje się w
dynamikę podróży młodzieńca.
Na koniec tej części autoreferatu, wspomnę, że moje badania poświęcone filozofii
starożytnej przyjęły również charakter owocnej współpracy nad historią filozofii i matematyki
greckiej z dr. hab. Piotrem Błaszczykiem, Profesorem Uniwersytetu Pedagogicznego.
W ramach kolejnego grantu MNiSW, nr N N101 287639 przygotowaliśmy wydanie
ks. V Elementów Euklidesa, opatrzone obszernym komentarzem. Jest to pierwsza w Polsce
4
edycja części dzieła Euklidesa, oparta na języku greckim, a nie na językach nowożytnych, i
opatrzona obszernym komentarzem historycznym, filologicznym i matematycznym; dzieła,
które w historii kultury Zachodu doczekało się najwięcej przekładów, jeśli nie liczyć Biblii.
Księgę V można określić mianem „królewskiej”: jest najważniejszą i zarazem najtrudniejszą
częścią Elementów. Przekład Księgi V Elementów oraz komentarz zostały przyjęte do druku i
ukażą się w formie dwóch obszernych artykułów w 2012 roku w Kwartalniku Historii Nauki i
Techniki. Innym ważnym rezultatem naszej współpracy jest artykuł Między oczywistością a
dedukcją: Platon i Euklides o równości, opublikowany w „Zagadnieniach Filozoficznych w
Nauce” (2011, nr 48, s. 127-147).
Przechodzę teraz do drugiego obszaru zainteresowań naukowych, jakim jest filozofia
francuska. Prócz pracy doktorskiej pt. L‘Origine et nature de l’action volontaire dans la
philosophie de Maine de Biran (Pochodzenie i natura działania woli w filozofii Maine de
Birana), ograniczam się tu do przekładów prac w języku francuskim na język polski. Dotyczy
to zwłaszcza dzieł: M. Merleau-Ponty, Pochwała filozofii (Kraków 2003), M. Henry, Słowa
Chrystusa (Tarnów 2010), D. Lambert, Droga duchowa Georgesa Lemaître’a (wspólnie z W.
Załuskim, Tarnów 2012, w druku).
Pośrednio, w znaczeniu genezy powstania, z filozofią francuską związana jest praca
Filozoficzny sens przebaczenia. Wychodząc od dociekań filozoficznych francuskich
myślicieli: Lévinasa, Jankélévitcha i Derridy, a jednocześnie czerpiąc z tradycji
chrześcijańskiej, konstruuję pojęcie „przebaczenia” i stawiam problem jego możliwego
funkcjonowania w wymiarze pozareligijnym. W tym miejscu wspomnę, że pracę Filozoficzny
sens przebaczenia przedstawiłem Radzie Wydziału PAT w Krakowie jako rozprawę
habilitacyjną w lutym 2009 roku. Została ona oceniona negatywnie, uznana za esej, a nie
rozprawę naukową. Wspierające ją wydanie dzieła Heraklita, wyposażone w warsztat
naukowy, w świetle obowiązujących wtedy przepisów zostało ocenione jako praca
translatorsko-wydawnicza, nie zaś monografia naukowa. Tym samym nie dopuszczono mnie
do kolokwium habilitacyjnego. Odmowę przyjąłem z pokorą i odebrałem ją jako krytyczną
zachętę do dalszej wytężonej pracy nad uzupełnieniem oraz udoskonaleniem dorobku.
W filozofii i literaturze francuskiej, ale również w filozofii starożytnej czerpałem
inspirację redagując pracę pt. Androgyn. Rzecz o ontologii płci. Analizuję fenomen miłości
wykorzystując wzorcowy model androginii opisany przez Platona w dialogu Uczta. Pojęcie
androginii interpretuję jako ideał miłości między mężczyzną i kobietą, wyrażający się dążeniu
5
do przekroczenia różnicy – przeciwieństw determinowanych płcią i utworzenie duchowej
jedności, którą nazwać można androgyniczną komunią miłości.
W ramach wspomnianej już wcześniej współpracy z Profesorem Piotrem
Błaszczykiem, przygotowujemy pierwszy polski przekład Geometrii Kartezjusza, ważnego
dzieła zarówno dla filozofii jak i matematyki, a które dotąd nie doczekało się polskiego
wydania. W zamierzeniu Kartezjusza Rozprawa o metodzie była wstępem do trzech dzieł, w
tym właśnie do Geometrii. Fragment pierwszej księgi opublikowaliśmy w „Konspekcie”,
2010, nr 4 (37). W projekt włączył się pan Tomasz Zacharski, znawca typografii, który
opracował specjalną metodę edycji dla Geometrii, dzięki czemu opublikowany fragment
pracy mógł ukazać się w postaci kopii oryginalnej XVII-wiecznej formy. W kolejnym
numerze „Konspektu”, 2011, nr 1 (38), w artykule Jak powstał nowy starodruk, T. Zacharski
przedstawił zarys metody edycji Geometrii.
W końcowej części autoreferatu chciałbym wspomnieć o działalności pozanaukowej,
popularyzatorskiej. W tym kontekście interesuje mnie szczególnie zagadnienie tzw. filozofii
drogi, również inspirującej się spotykanym w filozofii starożytnej motywem drogi, zwłaszcza
w poemacie Parmenidesa.
Wydałem dwie książki, które wpisują się w interesującą mnie tematykę: Wenecja
(Kraków 2009) oraz Rowerem. Antologia literatury polskiej (Kraków 2010). W przypadku
drugiej z wymienionych prac, napisałem wstęp, zakończenie, jeden rozdział oraz
zredagowałem całość. Moje prace „podróżnicze” mają również wartość edukacjyjną,
ponieważ promują pracę nad sobą, kształcą filozoficzną postawę ciekawości wobec świata i
zarazem postawę krytyczną wobec konsumpcyjnego modelu życia.
6