Pobierz_Uwagi na temat redagowania tekstów

-1-
Uwagi na temat redagowania tekstów w języku polskim
KaŜde porozumiewanie się jest oparte o wspólny system znaków i zasad ich stosowania. Aby
komunikat formułowany z myślą o jego upowszechnieniu – przekazaniu jednej lub wielu osobom –
był czytelny, musi respektować ogólnie przyjęte w danym środowisku zasady. Siła przekonywania,
walory informacyjne tekstu zaleŜą od jasnego przedstawienia określonych treści przy uŜyciu
umownych znaków. Nie bez znaczenia jest teŜ forma zapisu słownego przekazu – tekst estetyczny,
świadczący o znajomości reguł językowych przez autora ma większą szansę dotarcia do czytelnika.
Współcześnie coraz rzadziej porozumiewamy się w tradycyjnej formie pisanej. Po co pisać listy,
jeśli są powszechnie dostępne telefony. Pisanie w szkole wypracowań wydaje się sztuką dla sztuki.
Lecz oto rozwój i upowszechnianie elektronicznych środków porozumiewania się czyni z nas coraz
częściej autorów błyskawicznie przesyłanej poczty elektronicznej. Domowy komputer coraz
powszechniej słuŜy do prowadzenia prywatnych zapisków, tworzenia profesjonalnych tekstów oraz
prowadzenia korespondencji. Przekonują się do niego dotychczasowi uŜytkownicy długopisów oraz
maszyn do pisania. Młodzi ludzie od razu zasiadają do klawiatury.
Opanowując tajniki klawiatury komputerowej oraz podstawowych programów, nie moŜna
pominąć reguł pisania tekstów w języku polskim i ich redagowania. Nie są one tak Ŝelazne jak na
przykład te dotyczące języka programowania – jeśli nie będziesz ich respektować, nie stworzysz
nawet najprostszego programu komputerowego. Z drugiej strony są bardziej bezlitosne – łamiąc je
stworzysz komunikat, który, jeśli zechcesz, upowszechnisz, ale moŜe on być źle rozumiany i dawać
złe świadectwo nadawcy.
Pominę w tym tekście rzeczy oczywiste: problemy ortografii, gramatyki, czy, na wyŜszym nieco
poziomie, stylu wypowiedzi. Tego się trzeba nauczyć na szkolnych lekcjach języka polskiego. I
pamiętać, Ŝe najlepsze programy i słowniki komputerowe nie zastąpią nas całkowicie i nie zwolnią od
odpowiedzialności. Jednocześnie, dysponując owymi pomocami, nauczmy się z nich korzystać. Po to
są, by nam słuŜyć, a przy okazji poprawiania błędów takŜe czegoś nas nauczyć. A w ogóle nie ma
lepszego sposobu nauki, niŜ uwaŜne śledzenie dobrych wzorów.
Postaram się zawrzeć na kilku stronach jak najwięcej praktycznych porad edytorskich,
pomagających rozwiązać problemy, o istnieniu których część autorów korzystających z komputera
moŜe nawet nie wiedzieć.
AKAPITY
Akapit (inaczej ustęp) to najmniejsza część kompozycyjna, wynikająca z logicznego podziału
tekstu. Rozpoczyna się wierszem akapitowym a kończy wierszem końcowym.
Najpowszechniejszym sposobem zaznaczania początku akapitu jest ustalenie stałego wcięcia
wiersza akapitowego (wcięcie pierwszego wiersza). Winno ono pozostawać w stosownej proporcji do
szerokości wiersza. MoŜna równieŜ wybrać rozwiązanie bez wcięć wiersza akapitowego. Wtedy
jednak tekst w wierszu końcowym powinien być krótszy w takiej proporcji, jak w przypadku wcięć
akapitowych, co moŜe się okazać trudne do osiągnięcia. Sposobem zaznaczania akapitów moŜe być
takŜe zastosowanie dodatkowego odstępu (powiększonej interlinii) między kaŜdym wierszem
końcowym a wierszem akapitowym. To rozwiązanie jest typowe dla publikacji internetowych.
Ilość tekstu w wierszu końcowym powinna być co najmniej dwa razy większa od wcięcia
akapitowego.
-2-
Zastosowanie inicjału (powiększonej lub ozdobnej pierwszej litery) naleŜy raczej zarezerwować
dla oznaczania początku większej jednostki porządkowej tekstu, np. rozdziału. RównieŜ numerowanie
lub opatrywanie tytułem lepiej stosować do wyróŜniania większych partii tekstu.
TYTUŁY
Tytuły, czyli napisy odnoszące się do treści całości lub poszczególnych fragmentów tekstu,
rządzą się równieŜ określonymi prawami. Powinny być umieszczane w oddzielnych wierszach,
róŜniąc się od zasadniczego tekstu stopniem (większym) lub odmianą pisma (wersaliki – czyli duŜe
litery, pogrubienie). Tytułów nie kończymy kropką. JeŜeli składają się np. z dwóch zdań, wtedy po
pierwszym zdaniu stawiamy kropkę. W tytułach nie przenosimy wyrazów, treść zaś długiego tytułu
dzielimy w wierszach logicznie, a nie mechanicznie.
Rangę tytułu moŜna podkreślić, dodając przed tekstem cyfrę lub literę (rzadziej moŜe to być
sama cyfra, bez tekstu). Przyjmuje się następujące oznaczenia ukazujące hierarchię tytułów: I, II, III...
(cyfra rzymska, tytuł pierwszego rzędu), 1, 2, 3... (cyfra arabska, tytuł drugiego rzędu), a dalej A, B,
C... (litera wersalikowa), a, b, c... (litera tekstowa), a, b, c... (litera grecka). Popularna jest ostatnio
tzw. numeracja dziesiętna, czyli 1. (tytuł pierwszego rzędu), 1.1., 1.2. (tytuły drugiego rzędu), 1.1.1.,
1.1.2., 1.2.1., 1.2.2. (tytuły trzeciego rzędu) i tak dalej.
Tytuł główny winien być oddzielony od tekstu interlinią, przynajmniej równą stopniowi pisma.
Natomiast śródtytuły winny respektować zasadę, Ŝe są bliŜsze tekstu, do którego się odnoszą, a nie
tekstu przed nimi.
WYRÓśNIENIA
Często chcemy w tekście wyróŜnić dłuŜszy lub krótszy fragment. MoŜna to zrobić przez
składanie innym stopniem pisma lub jego odmianą, np. pismem pochyłym (kursywą), pogrubionym
lub podkreślonym. Jednak dla wyróŜnień w tym samym wierszu nie naleŜy stosować innego kroju i
stopnia pisma.
Podkreślenie wydaje się odpowiednie dla tekstów o charakterze prywatnym (listy) i zdecydowanie dla
krótkich fragmentów, nie sprzyja bowiem czytelności, takŜe sąsiedniego wiersza.
Sposobem wyróŜnienia, nie oferowanym przez standardowe edytory tekstu, jest spacjowanie
(nazywane czasem drukiem rozstrzelonym). Maksymalnie kilkuwyrazowe fragmenty moŜna odróŜnić
od reszty tekstu wstawiając spacje między kaŜdym znakiem, między wyrazami spacjowanymi a
sąsiednimi zaś podwajając spację (oto s p a c j a).
Wybór sposobu wyróŜnienia zaleŜy od autora edytującego tekst. Warto jednak wiedzieć, Ŝe z
reguły pismem pochyłym składa się litery oznaczające liczby i wielkości zmienne oraz wszystkie
łacińskie nazwy systematyczne i ich skróty. Zaleca się stosowanie kursywy do składu motta,
dedykacji, krótkiej przedmowy, definiowanych terminów lub całych definicji, tytułów publikacji i
utworów oraz ich części, a takŜe nazw dzieł artystycznych, sztuk teatralnych
i filmów.
Uwaga ogólna to, aby wyróŜnień uŜywać z umiarem. Jeśli jest ich za duŜo, zamiast zwracać uwagę na
najistotniejsze fragmenty, rozpraszają ją.
-3-
PRZENOSZENIE WYRAZÓW I LICZB
W tekście nie zawsze moŜemy uniknąć przenoszenia wyrazów. Zresztą wymuszanie braku
przeniesień nie świadczy dobrze o oszczędności miejsca (a przy wydrukach papieru), moŜe teŜ
powodować nieestetyczne zróŜnicowanie wielkości odstępów międzywyrazowych w poszczególnych
wierszach, szczególnie jeśli tekst jest wyrównywany między marginesami.
Wyrazy oczywiście naleŜy dzielić zgodnie z zasadami pisowni polskiej, pamiętając przy
przenoszeniu o kilku jeszcze zasadach:
– unikać zbyt wielu przeniesień w kolejnych wierszach,
– nie dzielić skrótów nazw składanych wersalikami (duŜymi literami),
– nie oddzielać tytułów od nazwisk (np. prof. Michałowski, gen. Bem),
– nie oddzielać skrótów nazw i określeń od liczb (np. 10 zł, XX w.),
– nie dzielić liczb,
– unikać przenoszenia sylaby li, wyrazów dwusylabowych, skrótów (np. itp., itd.).
Nie jest teŜ właściwe pozostawianie na końcu wiersza (zawieszanie) cyfr lub liter z kropką lub
nawiasem, stosowanych przy wyliczeniach. Nie naleŜy równieŜ, szczególnie przy szerszym składzie,
zawieszać inicjałów imion przed nazwiskami oraz wyrazów jednoliterowych (a, i, o, u, w, z).
Przy przeniesieniach złoŜeń wyrazowych, jeśli rozdzielenie przypada na dywiz (co zresztą jest
najlepszym sposobem przenoszenia takich wyrazów), naleŜy go pozostawić na końcu jednego wiersza
i powtórzyć na początku następnego (np. Kossak-/-Szczucka, biało-/-czerwona).
Nie wszyscy wiedzą, Ŝe zasady składania nakazują dzielenie liczb na grupy trzycyfrowe za
pomocą spacji (a nie kropki). Dotyczy to liczb zawierających powyŜej czterech cyfr. Grupy
trzycyfrowe tworzy się za pomocą odstępów licząc od końca liczby (czyli np. 1 023 420, 15 752).
Wyjątkiem są daty i numery.
WYLICZENIA
Dość często w tekstach zdarzają się wyliczenia. W dłuŜszych wyliczeniach, nawet wyraŜonych
jednym zdaniem, wyliczane kwestie są umieszczane jedna pod drugą w oddzielnych wierszach. Przy
tym poszczególne punkty wyliczeń mogą być oznaczane myślnikami, kolejnymi literami lub liczbami.
Bardziej złoŜone wyliczenia, których nie da się zamknąć w jednym zdaniu, mogą być równieŜ
kolejno oznaczone, przy czym kaŜdy nowy punkt pisze się od nowego akapitu i z duŜej litery. Przy
wyliczeniach oznaczonych stosujemy zasadę, Ŝe po oznaczeniu i nawiasie piszemy następujące po
nich słowa z małej litery, po oznaczeniu i kropkach zaś z duŜej litery.
Przy okazji warto zwrócić uwagę, Ŝe w wyliczeniach oznaczonych liczbami, zapisanych jedno
pod drugim w kolejnych wierszach, trzeba umieszczać je wg zasady jedności pod jednościami,
dziesiątki pod dziesiątkami itd.
ZNAKI PRZESTANKOWE
Znaki przestankowe, takie jak kropka, przecinek, dwukropek, średnik, wykrzyknik, pytajnik,
piszemy bez spacji po wyrazie, po którym następują, po znaku zaś dajemy spację. Trzeba pamiętać, Ŝe
łącznik "-" (dywiz) to nie to samo co myślnik "– " (pauza). Owa krótsza kreska uŜywana jest (bez
spacji) jako znak przeniesienia oraz w złoŜeniach równorzędnych wyrazów. Myślnik natomiast to
znak interpunkcyjny uŜywany (ze spacją) m.in. zamiast domyślnego członu zdania, dla wyodrębnienia
wtrąceń, a takŜe w zapisie dialogów.
-4-
Wielokropek zawsze składa się z trzech kropek, pisanych bez spacji pomiędzy nimi oraz między
nimi a wyrazem, do którego się odnoszą. JeŜeli wielokropka, np. w cytacie, uŜywamy dla oznaczenia
pominięcia fragmentu tekstu, to bierzemy go w nawias okrągły "( )" lub kwadratowy "[ ]".
KaŜdy tekst brany w nawias składamy bez spacji między znakami otwarcia i zamknięcia
nawiasu. Natomiast oczywiście spacje poprzedzają nawias i następują po nim.
To samo dotyczy cudzysłowu, o którym jednak trzeba powiedzieć więcej. Przede wszystkim
właściwym cudzysłowem w tekście polskojęzycznym jest tzw. cudzysłów zwykły "– " lub tzw.
francuski « – » . W obu przypadkach cudzysłów otwierający róŜni się graficznie od zamykającego.
Nie jest właściwe przenoszenie do tekstów polskich cudzysłowów obcych naszej tradycji.
Warto rozpatrzyć szczególny przypadek, jaki moŜe się zdarzyć, mianowicie cudzysłów w
cudzysłowie. Są dwa rozwiązania – moŜna zastosować cudzysłów francuski wewnątrz zwykłego "– «
– » – " lub wewnątrz zastosować cudzysłów pojedynczy "– , – ' – " albo «– «–» –» .
JeŜeli w cudzysłów ujęta jest końcowa część zdania, to znaki przestankowe naleŜy składać po
cudzysłowie. Natomiast gdy całe zdanie ujęte jest w cudzysłów, znaki przestankowe trzeba składać
przed cudzysłowem zamykającym.
Cudzysłów słuŜy często do oznaczenia obcych tekstów cytowanych przez autora. Szczególnie
jeśli cytat jest krótki, wystarczy oznaczyć go cudzysłowem, bez zmiany stopnia i kroju pisma. Gdy
cytat jest dłuŜszy, niezaleŜnie od cudzysłowu umieszczamy go od nowego akapitu. Przy jeszcze
dłuŜszym cytacie moŜna go złoŜyć kursywą albo lepiej pismem o stopień mniejszym, albo zastosować
dla cytowanego fragmentu węŜszy skład (z wcięciem z lewej strony). Więcej akapitów cytowanego
tekstu naleŜy dodatkowo oddzielić od tekstu autorskiego spacją od góry i od dołu.
Do garści konkretnych zaleceń sformułowanych powyŜej chcę dodać dwie zasady ogólne. Po
pierwsze, naleŜy unikać podwójnych wyróŜnień dla jednej sprawy, np. jeŜeli dla oznaczenia tytułu
wybraliśmy kursywę, to nie stosujemy jednocześnie cudzysłowu. Po drugie, przyjąwszy jakieś
rozwiązanie edytorskie, naleŜy je wprowadzić konsekwentnie i jednolicie w całym tekście.
„Nie wstyd nie wiedzieć. Wstyd nie mieć wątpliwości i nie zapytać. Więc miejcie wątpliwości i
pytajcie, pytajcie, pytajcie... „