docPobierz artykuł z działu "Ochrona środowiska w woj. śląskim"
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz artykuł z działu "Ochrona środowiska w woj. śląskim"
Ochrona środowiska w woj. śląskim BOŻENA GAJDZIK Strategia Czystszej Produkcji w przedsiębiorstwie hutniczym W praktyce i teorii zarządzania spotyka się kilka systemów zarządzania środowiskowego. Występują systemy oparte na normach ISO 14000 oraz dyrektywie EMAS, a także systemy Odpowiedzialność i Troska oraz Czystsza Produkcja. W artykule przedstawiono zagadnienia dotyczące efektów środowiskowych, będących wynikiem wdrożenia strategii CP w przedsiębiorstwie hutniczym Ferrum S.A. Wymienione przedsiębiorstwo było pierwszym, które w branży hutniczej wdrożyło system Czystszej Produkcji. Czystsza Produkcja Według definicji podanej przez UNEP, Czystsza Produkcja to „strategia ochrony środowiska polegająca na ciągłym, zintegrowanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktów i usług, zmierzającym do zwiększenia efektywności produkcji i usług oraz redukcji ryzyka dla ludzi i środowiska”. W praktyce oznacza to: stosowanie technologii, generujących mniej zanieczyszczeń do środowiska, optymalizację procesów produkcyjnych z punktu widzenia ich oddziaływania na środowisko, z uwzględnieniem wszystkich składowych systemu produkcyjnego. Podejście systemowe pozwala analizować proces produkcyjny począwszy od pozyskiwania surowca, energii i zasobów, poprzez procesy przetwarzania i kończąc na składowaniu lub wykorzystaniu produktu zużytego. Istotnym elementem systemu jest także recykling i powtórne wykorzystanie odpadów. W wypadku wyrobów hutniczych materiały stalowe łatwo poddają się rycyklingowi. Obecnie około 45- 50% żelaza w postaci zużytych wyrobów stalowych podlega recyklingowi. Program Czystszej Produkcji jest ujmowany najkrócej jako zapobieganie lub ograniczanie wytwarzania odpadów u źródła, czyli bezpośrednio w trakcie procesu produkcyjnego poprzez ciągłe usprawnianie cykli produkcyjnych. Odnosi się on nie tylko do samej technologii (czystsza technologia), ale do całego obszaru działań i rozwiązań związanych z produkcją. Strategia Czystszej Produkcji pozwala na zintegrowanie działań przedsiębiorstwa hutniczego w celu zmniejszenia jego uciążliwości dla środowiska. Ideałem strategii Czystszej Produkcji jest produkcja bezodpadowa. W obecnej sytuacji gospodarczej i technologicznej przedsiębiorstwa mogą jedynie poszukiwać różnych sposobów zagospodarowania odpadów i stosować zamknięte obiegi strumieni zasileniowych, np. wody. Prowadzi to często do integracji linii produkcyjnych, gdzie odpady z jednej linii służą do zasilania materiałowego lub energetycznego innej linii produkcyjnej. Może dochodzić również do współpracy pomiędzy Dr inż. B. Gajdzik – Politechnika Śląska, Katedra Zarządzania Procesami Technologicznymi 184 podmiotami w ramach tzw. łańcucha dostaw. Huty współpracując z kopalniami, mogą otrzymywać produkt uboczny, jakim jest metan i wykorzystać go do ogrzewania kotłowni. Wymiana produktów ubocznych i dzielenie się zasobami jest źródłem korzyści ekonomicznych (np. zmniejszanie opłat za korzystanie ze środowiska, zmniejszanie kosztów zakupu surowców) i środowiskowych (mniejsze zużycie zasobów, mniejsze obciążenie środowiska) [1]. Polityka Czystszej Produkcji w przedsiębiorstwie hutniczym Ferrum S.A. Podstawą strategii Czystszej Produkcji jest przyjęcie przez najwyższe kierownictwo przedsiębiorstwa polityki ochrony środowiska. Jest to rodzaj deklaracji, w której kadra kierownicza zobowiązuje się do tworzenia warunków dla racjonalnego korzystania z zasobów i walorów środowiska oraz do jego właściwej ochrony i jego kształtowania [2]. Analizowane przedsiębiorstwo hutnicze Ferrum S.A. w 1993 r. przyjęło następującą deklarację „[...] kadra kierownicza przedsiębiorstwa zobowiązuje się w niej do ciągłej redukcji ilości odpadów stałych, ciekłych i gazowych wytwarzanych w trakcie procesu przemysłowego z równoczesnym osiąganiem korzyści ekonomicznych”[3]. W 1996 r. przedsiębiorstwo otrzymało świadectwo Czystszej Produkcji. Implementacja strategii Czystszej Produkcji wymaga od przedsiębiorstwa wdrożenia programów inwestycyjnych lub/i organizacyjnych. Program inwestycyjny i organizacyjny przedsiębiorstwa hutniczego Ferrum Restrukturyzacja sektora hutniczego wymusiła na przedsiębiorstwach hutniczych wiele zmian. Hutę Ferrum przekształcono w spółkę kapitałową. Z działalności przedsiębiorstwa wydzielono funkcje nieopłacalne i przekazano je do realizacji innym podmiotom (outsourcing). Główną działalnością spółki pozostaje produkcja rur i konstrukcji przemysłowych. Przedsiębiorstwo dostarcza wyroby na potrzeby gazownictwa, ciepłownictwa, wodociągów, stacji benzynowych, przemysłu chemicznego. W ramach reorganizacji utworzono komórki ds. nadzoru ekologicznego i ekonomicznego. Restrukturyzacja zatrudnienia wymagała redukcji liczby pracowników i poprawy wydajność pracy. Zmiany techniczno–technologiczne w przedsiębiorstwie polegały między innymi na: usuwaniu nadmiaru zdolności produkcyjnych, likwidacji przestarzałych technologii, wyeliminowaniu procesów martenowskich wytopu stali i wdrożeniu nowoczesnych metod ciągłego jej odlewania. Kolumna dofinansowana że środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach Problemy Ekologii, vol. 11, nr 43, lipiec-sierpień 2007 Tab. 1 Przykładowe inwestycje realizowane w przedsiębiorstwie hutniczym Ferrum S.A[4] Inwestycja Likwidacja stalowniodlewni - Modernizacja systemu opalania zakładowej kotłowni (węgiel częściowo zastąpiono gazem odpadowym) Zainstalowanie nowych kompresorów - Modernizacja procesu izolowania rur (z izolacji bitumicznej na polietylenową) Modernizacja procesu cięcia termicznego w produkcji konstrukcji spawanych - Modernizacja transportu kolejowego (nowoczesne lokomotywy, likwidacja lokomotyw parowych) Oddanie do użytku linii do wewnętrznego cementowania rur Oddanie do użytku linii zgrzewania rur prądami wysokiej częstotliwości Modernizacja gospodarki cieplnej - Efekt ekologiczny redukcja emisji pyłów do powietrza o 9 Mg rocznie redukcja emisji gazów do powietrza o 13 Mg gazów w skali roku redukcja ilości odpadów przemysłowych o 11000 Mg/rok obniżenie zużycia węgla o ok. 5000 Mg/ rok spadek wytwarzanych pyłów i żużlu piecowego redukcja emisji gazów i pyłów do powietrza poprawa bilansu energetycznego, mniejsze zużycie energii elektrycznejoszczędność energii 5400 MWh/rok oszczędność wody chłodzącej- 8400m 3 rocznie likwidacja emisji węglowodorów redukcja zużycia stali do produkcji rur o 50% optymalne wykorzystanie materiału wsadowego likwidacja naddatków materiałowych zmniejszenie zużycia gazów technicznych (tlen, acetylen) likwidacja hałasu impulsowego mniejsze zużycie energii mniejsza produkcja odpadu (wapno pokarbidowe) obniżenie emisji zanieczyszczeń (pyły i gazy ze spalania węgla) do powietrza o ok.3,9Mg w stosunku do poprzednich lokomotyw - spadek emisji węglowodorów o ok. 10 Mg/rok - redukcja zanieczyszczeń do powietrza likwidacja odpadów stałych (żużel, pył pospawalniczy) redukcja zanieczyszczeń powstających ze spalania węgla - Zintegrowany system zarządzania Strategię Czystszej Produkcji uznaje się za najkrótszą drogę do wdrożenia pełnego systemu zarządzania środowiskowego. Realizacja założeń Czystszej Produkcji spełnia w pewnym stopniu wymagania normy ISO 14001. Zatem łatwo uzyskać również certyfikat na zgodność z normą ISO 14001 (ISO 14001:1996 – Systemy zarządzania środowiskowego, specyfikacja i wytyczne stosowania; po nowelizacji jako ISO 14001:2005 –Systemy zarządzania środowiskowego, wymagania i wytyczne stosowania). Analizowane przedsiębiorstwo wdrożyło nie tylko system zarządzania środowiskowego wg normy ISO 14001, ale także system zapewnienia jakości wg normy ISO 9001. Certyfikat na zgodność z normą EN-ISO 9001 (model zapewnienia jakości w projektowaniu, konstruowaniu, produkcji, instalowaniu i serwisie w pełnym zakresie produkcji) został nadany w 1994 r. przez firmę Rheinisch-Westfälischer TŰV e.V. Z kolei w 2000 Kolumna dofinansowana że środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach r. Ferrum otrzymuje certyfikat na zgodność z normą ISO 14001, wydany przez firmę TŰV-CERT. Głównym celem zintegrowanego systemu jest poprawa pozycji przedsiębiorstwa Ferrum S.A. na rynku poprzez: „ poprawę wizerunku ekologicznego [...], dostarczenie odpowiednim służbom silnego atutu marketingowego, jakim jest zintegrowany system zarządzania, zdobycie nowych klientów i utrzymanie dotychczasowych, przekonanie inwestorów o atrakcyjności inwestowania w akcje przedsiębiorstwa” [5]. Naczelne kierownictwo ponownie złożyło pisemną deklarację stosowania strategii zapobiegania powstawaniu zanieczyszczeń, wyrażoną w dokumencie nazywanym polityką środowiskową: „w najbliższych latach przedsiębiorstwo hutnicze Ferrum S.A. będzie nadal koncentrować się na: „doskonaleniu działań proekologicznych, podnoszeniu wiedzy i świadomości ekologicznej pracowników, w celu ukształtowania ich odpowiedzialności za ochronę środowiska; stosowaniu najlepszych dostępnych technologii; zmniejszaniu negatywnego oddziaływania na środowisko w zakresie powietrza atmosferycznego i gospodarki odpadami; ciągłej dbałości o tereny zielone; na tworzeniu pozytywnego wizerunku poprzez prowadzenie otwartej polityki informacyjnej o wpływie działalności produkcyjnej na środowisko”[6]. Rys. 1. Uproszczony schemat zintegrowanego systemu zarządzania Efekty ekologiczne przedsiębiorstwa hutniczego Ferrum S.A. Wdrożone programy CP i ciągłe doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego przyniosło wymierne efekty ekologiczne. Wykazanie ich nie jest możliwe bez ustalenia odpowiedniego sposobu pomiaru. Zastosowano wskaźnik procentowej efektywności obliczony według wzoru: We= [ Ctn * 100%/Bto]-100%, gdzie: We – wskaźnik efektywności ekologicznej Ctn– wymierny efekt realizacji celów środowiskowych w okresie tn (n –kolejne lata objęte analizą) Bto – okres odniesienia, stan emisji zanieczyszczeń w okresie to, okres przed wdrożeniem strategii CP. Badane przedsiębiorstwo szczególną efektywność ekologiczną osiągnęło w zakresie redukcji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych do powietrza. Przed wdrożeniem strategii CP rocznie Problemy Ekologii, vol. 11, nr 4, lipiec-sierpień 2007 185 Tab. 2 Wskaźniki efektywności ekologicznej przedsiębiorstwa hutniczego Ferrum S.A. [7] Rodzaj oddziaływania Jednostka Pył, Mg/rok Zanieczyszczenia gazowe (bez CO2), Mg/rok Odpady produkcyjne, Mg/rok Ścieki, tys. m3/rok Gaz ziemny, mln m3/ rok Energia elektryczna, MWh/rok Węgiel kamienny (dot. kotłowni), Mg/rok Gaz kopalniany (dot. kotłowni), mln m3/rok Przed wdrożeniem strategii CP 1993 r. Emisja do środowiska 15,4 255 1260 208 Zużycie nośników energii 1,4 18588 6508 4,0 wytwarzano 15,4 Mg pyłów, po wdrożeniu programu redukcji emisji zanieczyszczeń, ilość pyłów emitowanych do powietrza zmniejszyła się o 11,4 Mg. Średniorocznie przedsiębiorstwo Ferrum S.A. emituje nieco ponad 4,5 Mg pyłów do powietrza atmosferycznego (rys. 2) [8]. Rys. 2. Emisja pyłów do powietrza przez przedsiębiorstwo Ferrum S.A. Również w emisji zanieczyszczeń gazowych do powietrza, przedsiębiorstwo hutnicze Ferrum S.A. osiągnęło znaczne efekty ekologiczne. W 1993 r. emitowało 255 Mg, po wdrożeniu strategii CP emisję zmniejszono do 49,4 Mg. Efektem realizacji strategii CP jest także redukcja odpadów produkcyjnych, spadek o 817 Mg [8,9]. Jednym z programów realizowanych w ramach strategii CP był program gospodarki ściekowej. Wprowadzając zamknięte obiegi 3 wody zmniejszono ilość ścieków o 147 tys. m . Średniorocznie po wdrożeniu programów CP przedsiębiorstwo hutnicze Ferrum S.A. wytwarza 55 tys.m3 ścieków (rys. 3) [9]. Rys. 3. Masa wytwarzanych ścieków w przedsiębiorstwo Ferrum S.A. Oprócz efektów w postaci redukcji emisji zanieczyszczeń do środowiska, przedsiębiorstwo hutnicze Ferrum S.A. zracjonalizowało gospodarkę energetyczną. Przedsiębiorstwo 186 Po wdrożeniu strategii CP l999 r. Wskaźnik efektywności ekologicznej, % 4,0 49,4 443 61 74,02 80,62 64,85 70,67 0,4 13048 1085 71,42 29,80 83,32 7,8 95,0 zmniejszyło zużycie gazu ziemnego z ponad 1,4 mln m3 do 0,4 mln m 3. Wskaźnik efektywności ekologicznej wynosił 71,42% . Nieco mniejsza była efektywność ekologiczna związana z oszczędnością energii elektrycznej, bo tylko rzędu 29,8%. Przed wdrożeniem strategii CP przedsiębiorstwo zużywało 18 588 MWh/rok, obecnie nieco ponad 13 000 MWh. Kolejnym komponentem energetycznym jest węgiel kamienny, którego zużycie również spadło o ponad 5,4 tys. Mg. Zmodernizowano kotłownie, zastępując węgiel kamienny gazem, w tym między innymi gazem „odpadowym” pochodzącym z odmetanowania 3 złóż węglowych kopalni „Staszic”. W 1993 r. zużyto 4 mln m gazu kopalnianego. W następnych latach ilość wykorzystywanego gazu kopalnianego systematycznie rosła, osiągając wysokość 7,8 mln m3 (rys. 4) [9]. Rys. 4. Zużycie gazu kopalnianego w celach produkcyjnych w Ferrum S.A. Podsumowanie Efekty działań przedsiębiorstwa hutniczego Ferrum S.A. na rzecz ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze zostały zauważone i nagrodzone. W październiku 1996 r. przedsiębiorstwo zostało Laureatem Roku Czystszej Produkcji . W 2000 r. otrzymało nagrodę ministra środowiska i prezesa PCBC- Panteon Polskiej Ekologii. Realizowana strategia Czystszej Produkcji przez przedsiębiorstwo hutnicze Ferrum S.A. przyczyniły się do zmniejszenia negatywnego oddziaływania na środowisko, zredukowano emisję zanieczyszczeń do powietrza, masę odpadów poprodukcyjnych i racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska. Kolumna dofinansowana że środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach Problemy Ekologii, vol. 11, nr 43, lipiec-sierpień 2007 L I T E R AT U R A [1] Nierzwicki W.: Zarządzanie środowiskowe, PWE, s. 52-53. Warszawa 2006 [2] Gajdzik B.: Zarządzanie przedsiębiorstwem a ochrona środowiska, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, Wyd. Orgmasz, Warszawa, nr 10, 2006, s. 50; na podst. Z. Nowak: Zarządzanie środowiskiem, wyd. Politechnika Śląska, s. 22, Gliwice 2001 [3] Sprawozdanie z realizacji programu restrukturyzacji w Spółce Ferrum S.A Oddział Ochrony Środowiska, Huta Ferrum S.A. 2000 [4] Gajdzik B.: Ekologiczne efekty procesu restrukturyzacji w przedsiębiorstwie hutniczym. Hutnik. Wiadomości Hutnicze, Nr 5, 2006, s. 246. na podst. Sprawozdania z realizacji programu restrukturyzacji w Spółce Ferrum S.A Oddział Ochrony Środowiska, Huta Ferrum S.A. 2000 [5] www.ferrum.com.pl (18.03.2004) [6] Polityka środowiskowa Huty Ferrum S.A. [w: ] Księga zarządzania jakością i zarządzania środowiskowego, Ferrum S.A. 2003 [7] Ekologiczne efekty procesu restrukturyzacji produkcji w Spółce Huta Ferrum S.A., załącznik do dokumentacji „Zintegrowany system zarządzania” [8] Gajdzik B.: Aktywność środowiskowa przedsiębiorstwa hutniczego Ferrum S.A. Mat.XIV Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej pt. Zarządzanie w przedsiębiorstwie. Politechnika Częstochowska, Szczyrk, czerwiec 2006, s. 222-223, na podst. sprawozdań ekologicznych z przedsiębiorstwa hutniczego Ferrum S.A. [9] Gajdzik B.: Ochrona powietrza i redukcja odpadów w przedsiębiorstwie hutniczym, Ochrona powietrza i problemy odpadów (w druku) BEATA DOBOSZ, HENRYK JASKÓLECKI Pozostałości pestycydów w żywności pochodzenia roślinnego1) Pestycydy, łac. pestis - szkodnik, zaraza i cedeo – niszczyć (ceadere – zabijać) to grupy związków chemicznych pochodzenia naturalnego lub syntetycznego stosowane do zwalczania szkodników i chorób roślin, a także chorób i szkodników występujących u zwierząt hodowlanych i ludzi [3, s. 82]. Według K. Warmińskiego określenie pestycyd pochodzi od łacińskich słów: pestis = morowe powietrze oraz caedo = niszczę, zabijam (ang. pest = plaga, szkodnik). Służą więc do „zwalczania plag” nawiedzających pola uprawne oraz zwierzęta hodowlane (i człowieka). W ten sposób można dosłownie przetłumaczyć słowo „pestycyd” [6, s. 3]. Pestycydy to zatem środki chemiczne używane również do regulacji wzrostu roślin i usuwania chwastów. Niektóre pestycydy są używane w akcjach sanitarnych, higienie osobistej ludzi oraz w leczeniu różnych chorób. Współczesna definicja pestycydu podana przez Van Tiela obejmuje obok związków organicznych, również wirusy i mikroorganizmy. Definicja ta obejmuje też wszelkie substancje, których zadaniem jest regulowanie wzrostu roślin lub owadów, jak też wszelkie defolianty lub też desikanty [2, s. 32]. Innymi nazwami polskimi są: środki szkodnikobójcze, przeciwpasożytnicze lub najczęściej środki ochrony roślin. Pestycydy są to substancje syntetyczne lub naturalne stosowane do zwalczania organizmów szkodliwych lub niepożądanych, używane głównie do ochrony roślin uprawnych, zwierząt hodowlanych, ludzi, produktów żywnościowych, pasz, skór, drewna, tworzyw sztucznych i innych materiałów. Rozróżnia się m.in. substancje stosowane do zwalczania gryzoni (rodentycydy), nicieni (nematocydy), roztoczy (akarycydy), owadów (insektycydy), chwastów (herbicydy), grzybów (fungicydy), bakterii (bakteriocydy); do pestycydów zalicza się również substancje wpływające na procesy życiowe chronionych lub szkodliwych organizmów (roślinne regulatory wzrostu, chemosterylanty), substancje zawierające bakterie chorobotwórcze atakujące organizm szkodnika (biopreparaty). Zamierzonym 1) Niniejsza publikacja zawiera główne tezy pracy dyplomowej (pod tym samym tytułem) autorki, napisanej w GWSP w Mysłowicach (2007 r.) pod kierunkiem dr. n. med. Henryka Jaskóleckiego. celem stosowania pestycydów jest niszczenie (zabijanie) form życia niekorzystnych lub szkodliwych dla człowieka. Założeniem idealnym jest pełna wybiórczość działania, tj. niszczące toksyczne dla niepożądanych form, natomiast nieszkodliwe dla człowieka i pożytecznych zwierząt, owadów i roślin. W praktyce okazało się to nieosiągalne. Badania doświadczalne wykazały szkodliwy wpływ pestycydów na większość organizmów żywych, w tym także ludzi. Wzrastające możliwości analityczne wykazały, że człowiek i wszystkie organizmy są narażone na wpływ różnych dawek pestycydów. Od dużych w warunkach awaryjnych do małych, często na poziomie dopuszczalnym, ale szeroko rozpowszechnionych o nieprzewidzianych skutkach odległych. Daje to tej grupie związków specjalną pozycję, także w klasyfikacji toksykologicznej [1, s. 14]. Dlatego też stało się konieczne ciągłe monitorowanie tych związków w środowisku. W historii produkcji żywności wysiłki człowieka były skierowane na ciągłe zwiększanie terenów ziemi uprawnej. Gdy tej ziemi zabrakło, jedyną drogą do zwiększenia ilości środków spożywczych stało się rolnictwo intensywne. To łączyło się z mechanizacją, regulacją sieci wodnej, stosowaniem nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin (pestycydów). Jak już wspomniano stosowanie pestycydów jest koniecznym warunkiem prowadzenia ekonomicznej i intensywnej gospodarki rolnej. Jednym z podstawowych celów stosowania pestycydów w żywności, poza ochroną przed niszczeniem upraw przez szkodniki jest zwiększanie produkcji żywności. Ze względu na wysoką toksyczność wielu pestycydów ustalono szereg zaleceń i sformułowano przepisy zabezpieczające populacje przed negatywnymi skutkami ich pozostałości w żywności. Według FAO/WHO pozostałość pestycydu jest to suma związków chemicznych obecnych w produkcie spożywczym w wyniku stosowania pestycydu i to zarówno niezmienionej substancji aktywnej jak i produktów tej transformacji o działaniu toksycznym. Między innymi istotne jest określenie czasu karencji. Kolumna dofinansowana że środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach Problemy Ekologii, vol. 11, nr 4, lipiec-sierpień 2007 187 Okresem karencji nazywa się czas jaki musi upłynąć od ostatniego zabiegu agrotechnicznego do zbioru płodów rolnych lub uboju zwierząt, a w wypadku mleka do czasu przeznaczenia do spożycia. Czas karencji jest różny dla tego samego pestycydu w różnych krajach. Zależy on bowiem od lokalnych warunków klimatycznych i glebowych. Z tego powodu, że praktycznie zawsze mamy do czynienia z pewną pozostałością pestycydu należy określić dawkę tolerancji. Dawka tolerancji jest to maksymalna dopuszczalna pozostałość pestycydów określona po czasie karencji dla poszczególnych surowców i produktów spożywczych wyrażona w mg/kg produktu. Tolerancja jest obliczana w oparciu o ADI (Acceptable Daily Intake – dopuszczalne dzienne spożycie) i średnie spożycie produktu przez człowieka [7, s. 72]. Pestycydy ulegają biokumulacji. W praktyce biokumulacja oznacza, że organizmy stanowiące kolejne ogniwa łańcucha pokarmowego gromadzą w swoich tkankach wzrastające ilości związków chloroorganicznych [4, s. 43]. Biokumulacja jest funkcją współczynnika podziału tłuszczwoda badanej substancji i jej odporności na degradację i biotransformację. Zdolność do biokumulacji wzrasta wraz ze wzrostem rozpuszczalności w tłuszczu. Współczynnik biokumulacji Kd dla pestycydów oblicza się następująco [5, s. 16]: Kd = 0,048 xKOW gdzie: KOW - współczynnik podziału oktanol-woda KOW =C0 /CW C0 - stężenie związku w oktanolu CW - stężenie związku w wodzie Większa wartość współczynnika oznacza większą zdolność danego związku do gromadzenia się w organizmach żywych, co jest czynnikiem stwarzającym dla nich duże zagrożenie. Wiele pestycydów posiada zdolność biokumulacji w organizmach. Monitoring pozostałości pestycydów w żywności jest prowadzony w krajach Unii Europejskiej od 1997 roku, a największą gamę badanych pestycydów w żywności wśród państw Unii mają Niemcy i Holendrzy. W 2002 roku w Niemczech oznaczano 399 pestycydów, a w Holandii 332. Unia Europejska zaleca analizę wszystkich podstawowych grup chemicznych pestycydów, które mogą występować w żywności pochodzenia roślinnego. Stanowi to ponad 4 505 związków pestycydów. Od 2004 roku Komisja Europejska wydaje państwom członkowskim zalecenia, w których wymienia liczbę i nazwy pestycydów oraz ilość środków spożywczych, jakie każde państwo w krajach Unii Europejskiej, w zależności od liczby ludności, powinno analizować w ramach zintegrowanego systemu kontroli. Stanowi to mniej więcej 10-20% całego monitoringu pestycydów, jaki państwa członkowskie wykonują na własne potrzeby. Wyniki prowadzonego monitoringu wskazują, że pozostałości pestycydów są w 40% próbek żywności, z tendencją wzrostową. Produktem, w którym najczęściej stwierdzano pozostałości pestycydów jest szpinak. W 2003 roku został opracowany w Polsce krajowy program badania żywności pod kątem pozostałości pestycydów. Obejmuje on: Kolumna dofinansowana że środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach 188 • zintegrowany monitoring Unii Europejskiej, • monitoring krajowy, • urzędową kontrolę Monitoring Unii Europejskiej jest zalecany wszystkim krajom członkowskim. W odstępie 4 lat mają być badane te same pestycydy, określone jako najbardziej niebezpieczne, lecz w różnych produktach spożywczych. Pozwoli to, po upływie określonego czasu, uzyskać dobrą bazę danych, dotyczącą zawartości wspomnianych pestycydów w żywności obecnej na rynku. Monitoring krajowy jest stosunkowo skromny, co jest spowodowane następującymi uwarunkowaniami: • możliwościami analitycznymi w kraju, • doborem do badania jedynie produktów o najwyższym spożyciu • dodawaniem do listy badanych pestycydów, które oznaczają się największą toksycznością, albo najdłużej kumulują się w organizmie. W 2006 roku w Polsce było zbadanych około 1410 próbek żywności na zawartość 55 pestycydów, w tym również produktów przeznaczonych dla dzieci. Próbki są pobierane z obrotu, z zaleceniem dotarcia do producenta. Cel pracy Celem pracy jest wskazanie na pozostałości pestycydów w żywności pochodzenia roślinnego, jak również wskazanie źródeł powstawania pestycydów, ich działania i cele zastosowania w produkcji żywności. Przedstawiono diagnozę pozostałości związków chemicznych pochodzenia naturalnego lub syntetycznego w wybranych grupach żywności pochodzenia roślinnego, w tym określenie poziomu zoocydów, fungicydów i fungistatyków, bakteriocydów i herbicydów w najczęściej spożywanych warzywach i owocach, np. truskawkach, papryce i soku z czarnej porzeczki, ze szczególnym uwzględnieniem rejonu województwa śląskiego. Materiał i metody badań Badanie opiera się na analizie materiałów wtórnych. Materiały do badania to wyniki badań laboratoryjnych PPIS (Państwowego Powiatowego Inspektoratu Sanitarnego w Katowicach) oraz KCIT (Krajowego Centrum Informacji Toksykologicznej). Obszarem badań objęto teren województwa śląskiego. Na potrzeby badania dokonano analizy porównawczej pozostałości pestycydów w niektórych produktach żywnościowych pochodzenia roślinnego sprzedawanych przez trzy wiodące sieci hipermarketów: Geant, Real i Tesco. Za wyborem takich właśnie miejsc poboru próbek żywności do badania na obecność pozostałości pestycydów przesądził przede wszystkim fakt, iż obecnie supermarkety i hipermarkety stanowią nieodłączny element funkcjonowania dużych śląskich miast i to w nich robi zakupy spora część mieszkańców tego regionu. Warto zatem, zdaniem autorów, skupić się na produktach żywnościowych oferowanych przez sklepy wielkopowierzchniowe. Nie bez znaczenia pozostaje także dostępność materiału badawczego. Problemy Ekologii, vol. 11, nr 43, lipiec-sierpień 2007 Wojewódzka Stacja Sanitarno–Epidemiologiczna przeprowadza najwięcej badań dla produktów pochodzących z hipermarketów, stąd staje się możliwa analiza bogatego materiału statycznego. Analizowany materiał obejmuje sprawozdania z badań przeprowadzonych w sierpniu 2006 r. przez WSSE w Katowicach metodą PN-EN 12393-1 do 3:2000 zgodnie z instrukcją SG/IR04:22.09.2004 r. Należy w tym miejscu wyjaśnić, iż metoda PNEN12393-1 do 3:2000 odnosi się do żywności o niskiej zawartości tłuszczu i polega na oznaczeniu pozostałości pestycydów za pomocą chromatografii gazowej z wykorzystaniem detektorów selektywnych w warunkach ogólnych.2) Wyniki Materiał analizowany w pracy dotyczy próbek takich produktów pochodzenia roślinnego, jak: papryka pomarańczowa, truskawka, sok z czarnej porzeczki. W badaniach zanalizowano pozostałości takich pestycydów, jak: azynofos metylowy, bifentryna, chloropiryfos, chloropiryfos metylowy, cypermetryna, deltametryna, diazynon, dimetoat, endosulfan, fenarymol, fenpropatryna, fenwalerat, forat, grupa benomylu (benomyl, karbendazym, tiofanat metylu), grupa manebu (mankozeb, maneb, propineb, tiuram, zineb), lamda-cyhalotryna, malation, mekarbam. W każdym z badanych produktów wyodrębniono podobne substancje zaliczane do pestycydów. Substancje te można sklasyfikować w czterech grupach. Rys.1. Grupy pestycydów stwierdzonych w pobranych próbkach żywności Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań Najliczniejszą grupą w badanych próbkach były pestycydy fosforoorganiczne, które stanowiły 50% wszystkich stwierdzonych pestycydów. Pyrotroidy syntetyczne z kolei mają 35% udziału w strukturze pestycydów jakie pozostały w badanych próbkach. Pozostałe 10% składu pestycydów stanowią inne pestycydy z grup benomylu i manebu (10%) oraz pestycyd chloroorganiczny endosulfan (5%). 2) www.inte4gram.com.pl z 11.01.2007 r. Po przeanalizowaniu danych dotyczących próbek papryki pomarańczowej stwierdzono, że zidentyfikowano w tym produkcie pozostałości 20 pestycydów. W papryce pomarańczowej sprzedawanej przez hipermarkety Geant, Carrefour i Tesco zlokalizowanych na terenie województwa śląskiego pozostają śladowe ilości azynofosu metylowego, bifetryny, chloropiryfosu, chloropiryfosu metylowego, cypermetryny, deltametryny, diazynonu, dime-toatu, endosulfanu, fenarymolu, fenpropatryny, fenwaleratu, foratu, grupy benomylu, grupy manebu, lambdacyhalotryny, malationu, mekarbamu, metydationu, permetryny i tiabendazolu. Sprawozdanie z badań próbek truskawki pozwala wnioskować, iż w owocu tym sprzedawanym w badanych hipermarketach stwierdzono pozostałość 21 pestycydów, a mianowicie: azonyfosu metylowego, bifetryny, chloropiryfosu metylowego, cypermetryny, deltametryny, diazynonu, grupy maneżu, lambda-cyhalotryny, malationu, mekarbamu, medytadionu, perme-tryny i tiabendazolu. Wyniki badań wykazały, iż stwierdzono takie ilości pestycydów w badanej próbce, że nie wykluczają one truskawek ze spożycia. Na podstawie sporządzonego przez WSSE w Katowicach sprawozdania z badania próbek soku porzeczkowego stwierdzono, że w sprzedawanym produkcie znajduje się pozostałość 20 pestycydów. Podobnie, jak w wypadku truskawki i papryki pomarańczowej w soku porzeczkowym wyodrębniono takie pestycydy, jak: azynofos metylowy, bifetryna, chlorowi-ryfos, chloropiryfos metylowy, cypermetryna, deltametryna, diazynon, di-metoat, endosulfan, fenarymol, fepropatryna, fenwalerat, forat, grupa beno-mylu, grupa manebu, lambda-cyhalotryna, malaton, mekarbam, metydation, permetrybna i tiabenazol. W wypadku zarówno truskawki, papryki pomarańczowej, jak i soku porzeczkowego nie stwierdzono, aby którykolwiek z pestycydów pozostawił w żywności ślady większe niż dopuszczalne przez określone normy i granice dopuszczalności. W badanych próbkach soku z czarnej porzeczki, truskawek i pomarańczowej papryki największe pozostałości pestycydów pochodzą z takich substancji, jak deltametryna (<0,0049 mg/ kg), grupa manebu (<0,044 mg/kg), malationy (0,03 <mg/kg) i fenpropatryny (<0,0299 mg/kg. W badanej żywności pochodzenia roślinnego pozostały znikome ilości diazynony (<0,001mg/kg), foratu (<0,001 mg/kg), fenarymolu (<0,0017 mg/kg), fenwaleratu (<0,0019 mg/kg). Pozostałe pestycydy nie pozostawiają części większej niż 0,02 mg/kg. Omówienie wyników Przeprowadzona analiza pozwala wnioskować, że we współczesnym świecie w każdym produkcie pochodzenia roślinnego, a więc w warzywach, owocach i przetworzonych sokach spożywanych przez konsumentów robiących zakupy w hipermarketach na terenie województwa śląskiego można zidentyfikować pozostałości wielu rożnych pestycydów z różnych grup od pestycydów chloroorganicznych, przez fosforoorganiczne po pyretroidy syntetyczne. Jak wynika z badań nie są to jednak ilości, które mogłyby zaszkodzić spożywającym te produkty. Kolumna dofinansowana że środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach Problemy Ekologii, vol. 11, nr 4, lipiec-sierpień 2007 189 Wydaje się zatem, że teza, iż obecna gospodarka rolna nie jest w stanie produkować bez użycia pestycydów, jest słuszna. Nie mniej jednak liczne ograniczenia w stosowaniu i dawkowaniu pestycydów (głównie ograniczenia wynikające z dyrektyw unijnych), wpływają na stosowanie pestycydów w ilościach nie przekraczających dopuszczalnych norm. Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że w wypadku papryki pomarańczowej wszystkie pozostałości pestycydów nie przekraczały dopuszczalnych granic oznaczalności, co pozwala wnioskować, iż spożywanie papryki pomarańczowej zakupionej w hipermarketach na terenie województwa śląskiego jest bezpieczne dla organizmu konsumenta i nie zagraża utratą zdrowia, ani też nie zachodzi obawa o zatruciu pestycydami konsumentów. Konsumpcja zakupionych w każdym sklepie świeżych owoców w postaci truskawek jest całkowicie bezpieczna, ze względu na dopuszczalne stężenie pozostałości pestycydów w owocach, które w wypadku każdego ze stwierdzonych pestycydów mieści się w granicach dopuszczalności. Stwierdzone ilości pestycydów nie zagrażają więc zdrowiu ani tym bardziej życiu konsumentów. W żadnej z badanych próbek soku porzeczkowego nie stwierdzono pozostałości pestycydów w ilości przekraczającej dopuszczalne granice. Można zatem wnioskować, iż spożywanie tego soku jest bezpieczne dla ludzkiego organizmu i nie wywołuje zmian chorobowych czy zatruć u konsumenta. Wnioski • Pomarańczowa papryka, truskawki i sok z czarnej porzeczki posiadają takie ilości pozostałości pestycydów, które nie są w stanie zaszkodzić zdrowiu mieszkańców województwa śląskiego i nie narażają konsumentów na zatrucie pestycydami. • Dopuszczalne normy pozostałości pestycydów w żywności są stale monitorowane przez odpowiednie służby, a w szczególności przez powiatowe i wojewódzkie służby sanitarno-eidemiologiczne. • Do sprzedaży w hipermarketach jest dopuszczana tylko żywność, w której pozostałości pestycydów nie przekraczają wyznaczonych norm. Każdy produkt, w którym stwierdzono by przekroczenie granic oznaczalności zostałby natychmiast wycofany ze sprzedaży ze względu na szkodliwe działanie na ludzkie zdrowie i życie. • Z dużym prawdopodobieństwem, cała żywność pochodzenia roślinnego sprzedawana w hipermarketach nie grozi zatruciem pestycydowym. * * * Autorzy dziękują Państwowemu Powiatowemu Inspektorowi Sanitarnemu w Katowicach, Panu lek. med. Bogusławowi KAŁWAKOWI za życzliwość oraz wszechstronną pomoc w trakcie gromadzenia materiałów do pracy dyplomowej. L I T E R AT U R A [1] White-Stevens R.: Pestycydy w środowisku [red.] Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1977 [2] Rotkiewicz P.: Pestycydy. Kurier Chemiczny 17(5), 1993 [3] Słownik chemii praktycznej: Wiedza Powszechna. Warszawa 1992 [4] Struciński P.: Środowiskowe narażenie na polichlorowane bifenyle - Wybrane aspekty zdrowotne. Zakład Toksykologii Środowiskowej, Warszawa 2000 [5] Trwałość pestycydów. Kwartalnik Pestycydy, nr 3, 2001 [6] Warmiński K.: Inhibitory biosyntezy chityny. Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2001 [7] Praca zbior. pod red. E. Kolarzy: Wybrane problemy higieny i ekologii człowieka. Wyd. UJ, Kraków 2000 (c.d. ze s. 68) Edyta Krutysz, Tomasz Hus, Tomasz Kowalczyk, Krzysztof Pulikowski: Quality of water in ponds located in a forest enclosure of the Arboretum of the Wroclaw University of Environmental and Life Sciences. Surplus of organic and biogenic compounds in surface waters poses a serious risk to the natural environment. The work presents an analysis of data obtained from small ponds located within the Arboretum of the Wroclaw University of Environmental and Life Sciences. The data was used as a basis for assessing the quality of water and potential for its improvement. The water in the Arboretum ponds was characterized by low concentration of dissolved oxygen on the average level of 3,7 mg O2/dm3 for S1 pond and 6,8 O2/dm3 for S2 pond and height values of oxygen indicators : BOD5 and CODMn. Worth mentioning is also a very high average ammonium concentration: 3,33 NH4/dm3 for S1 pond and 2,24 NH4/dm3 for S2 pond, respectively. The water in the ponds had also very high phosphorus content. Improvement of the water quality of the Arboretum ponds can be achieved by removing the waste from the ponds and at least some bottom sediments accumulated in them alongside with improved water and wastewater management in the area adjacent to the Arboretum. of almond willow and common osier which extended along the Prosna River are important species for the area. Except the phytocenoses of duckweed, the aquatic vegetation belongs to common natural assemblies of the region. One of the geobotanical peculiarities of the area of the planned reservoir is an oak alley with ash-tree admixture which extends along the road from Raduchów to Górski Młyn. A line of old field maples extends along the road and in the park at Przystajna. It is planned to cut them down despite the fact that this tree species is under the danger of extension in the Wielkopolska region. Phytocenoses of mixed elm and ash trees riverside carr have developed in the Raduchów and Przystajna parks . Zdzisław Małecki: Prognosis of the natural environment changes in the area of the planned Wielowieś Klasztorna reservoir. Construction of the “Wielowieś Klasztorna” retention reservoir will have a negative impact on the natural environment: 1704-hectares of biodiversified landscape of marshy meadows extending along the Prosna River representing high natural and esthetic qualities will disappear. The “Świerczyna” peatbog will be completely destructed. Vegetation of the peat bog comprises 43 plant assemblages. There are 18 breeding bird species in the Prosna River valley. The forest assemblage is represented by spots of reeds and mixed pine-oak forest. Riverside forests (ash trees and alder) occur only sporadically over the planned area of the reservoir. Communities 190 Problemy Ekologii, vol. 11, nr 43, lipiec-sierpień 2007
