Ideologia, doktryna, program polityczny

Transkrypt

Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
IDEOLOGIE I DOKTRYNY
AUTOR: Rafał Grabowski
Ideologia to zbiór idei społecznych i politycznych, interpretujących rzeczywistość i
prezentujących wizję przyszłości, które ponadto niosą pewien katalog wartości oraz
artykułują główne przekonania i preferencje określonych zbiorowości ludzkich.
Pierwsze próby zdefiniowania pojęcia ideologia pochodzą z przełomu wieków XVIII i XIX,
kiedy to działał filozof francuski A.L. Destutt de Tracy. Określił on ją bowiem – zgodnie z
grecką etymologią – jako „naukę o ideach”.
Później terminem tym nie zajmowano się, aż do czasu opublikowania przez Karola Marksa
pracy pt. „Ideologia niemiecka” (1927). Ideologią była wg niego „zafałszowana
świadomość społeczna” lub „mistyfikacja rzeczywistości”. Zdaniem Marksa, ideologie są
zawsze tworzone po to, aby oszukać wyzyskiwane klasy społeczne.
W pracy „Ideologia i utopia” niemiecki socjolog Karl Mannheim po raz pierwszy dokonał
rozróżnienia między ideologią a utopią. Ideologią to wg niego styl myślenia zorientowany
na interpretację aktualnej rzeczywistości. Natomiast utopią nazwał styl myślenia
oderwany od istniejących realiów i kreślący idealistyczną wizję nowego społeczeństwa.
Podstawą ideologii jest więc racjonalizm a utopii irracjonalizm. Ideologie Mannheim dzielił
na ideologie totalne, czyli będące próbą opisania i wyjaśnienia całości życia społecznopolitycznego oraz na ideologie partykularne koncentrujące się na analizie pojedynczych
zjawisk albo wyrażające interesy i punkt widzenia określonych grup społecznych i
środowisk.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych popularne stały się poglądy takich socjologów
jak Raymond Aron, Daniel Bell i Seymour Martin Lipset, którzy głosili hasła „śmierci
ideologii” bądź „zmierzchu ideologii”. Uważali, że ideologie („świeckie religie”) opierają
się na mitach oraz subiektywnych wartościach, czyli że są sprzeczne z nauką i jej
wymogami. W nowoczesnych i wysoko uprzemysłowionych społeczeństwach miał
nastąpić ostateczny koniec ideologii , które jako anachronizm ustąpią miejsca myśleniu
pragmatycznemu.
W praktyce okazało się, że przewidywania te nie sprawdziły się. Okazało się, że ideologia
w nieodłączny sposób towarzyszy myśli ludzkiej.
Doktryna polityczna jest zbiorem poglądów i idei wyznaczających kierunki i cele
działalności politycznej. (Jest bardziej konkretną formą myślenia o polityce niż ideologia.
Ma mniejszą podbudowę filozoficzną, ale za to bardziej wyrazisty związek z praktyką
polityczną.)
Doktryny polityczne ze względu na stosunek do istniejącej rzeczywistości dzielimy na:
reakcyjne, konserwatywne, reformistyczne i rewolucyjne.
•
reakcyjne kwestionują aktualny porządek polityczny i społeczny, dążąc do
przywrócenia dawnych form ustrojowych
-1-
a
•
konserwatywne dążą do zachowania istniejącego ładu, który uważają za dobry
albo też przynajmniej lepszy od alternatywnych rozwiązań
•
reformistyczne przedstawiają postulat zmiany społecznej czy politycznej, pragną
go realizować w sposób spokojny i ewolucyjny z wykorzystaniem procedur
obwiązujących w danym społeczeństwie
•
rewolucyjne dążą do radykalnej zmiany; oceniają istniejący porządek w sposób
krytyczny, chcą jego obalania za pomocą gwałtownego wystąpienia typu
rewolucyjnego, łącznie z użyciem przemocy
Ze względu na usytuowanie na politycznym spektrum doktryny dzielimy na:
•
prawicowe, czyli takie, które niechętne są zmianom społecznym i politycznym, a
w szczególności zmianom gwałtownym i radykalnym; stawiają wolność ponad
równością; deklarują przywiązanie do tradycji, religii i własności prywatnej,
opowiadają się przeciwko nadmiernemu zaangażowaniu państwa w sprawy
gospodarcze
•
lewicowe odznaczają się skłonnością do zmian, wyżej cenią zasadę równości niż
ideę wolności człowieka, głoszą prymat interesu społecznego nad jednostkowym;
odrzucają tradycję w imię postępu; widzą potrzebę ingerencji państwa w życie
gospodarcze, bo mechanizmy wolnorynkowe uważają za niewystarczające lub
wręcz wadliwe
•
centrowe starają się łączyć pewne elementy prawicowe i lewicowe;
charakteryzują się umiarkowaniem, ale także brakiem wyrazistości (mogą być
także centroprawicowe i centrolewicowe)
Ze względu na wizję społeczeństwa doktryny można podzielić na:
•
elitarne stojące na stanowisku, że w każdym społeczeństwie istnieją elity
predestynowane ze względu na swe pochodzenie lub specjalne kwalifikacje do
tego, aby odgrywać w nim rolę przywódczą, a masy społeczne traktują w sposób
lekceważący
•
egalitarne głoszą, iż wszyscy ludzie są równi z natury, a zachowanie równości
między nimi w życiu społecznym stanowi najwyższą wartość, na straży której
winno stać państwo i jego instytucje
Nazwa „doktryna” pochodzi z łacińskiego słowa doctrina i pierwotnie oznaczała naukę lub
ogół wiedzy z danej dyscypliny. Dopiero z czasem terminem tym zaczęto określać
rozmaite teorie, idee i założenia powiązane ze sobą w jakiś sposób, czyli tworzące
podwaliny pod określoną koncepcję polityczną, filozoficzną lub też naukową.
Najczęściej jednak mówią doktryna mamy na myśli doktrynę religijną oznaczającą zestaw
wskazań dogmatycznych oraz moralnych, a także liturgicznych.
W nauce terminem doktryna określa się teoretyczne interpretacje prawa oraz badania
nad normami prawnymi.
-2-
a
W polityce oznacza formalną wypowiedź jakiegoś polityka, zarysowującą linię polityczną
państwa wobec określonego problemu międzynarodowego (np. doktryna Monroego,
Trumana, Cartera czy Regana), albo też określa się nim długofalową politykę jakiegoś
państwa w odniesieniu do pewnego problemu (np. doktryna Breżniewa).
Program polityczny to zastosowanie wskazań ideologicznych czy doktrynalnych do
celów bieżącej działalności politycznej
W przeciwieństwie do ideologii program polityczny nie odnosi się do spraw natury ogólnej
i filozoficznej, a w przeciwieństwie do doktryny tworzony jest wyłącznie na potrzeby
pojedynczych wydarzeń, w ściśle wyznaczonych ramach czasowych. Współcześnie
konstruowane są na potrzeby wyborów.
Konserwatyzm
•
twórcą tego nurtu politycznego był Anglik Edmund Burke (1729-1797)
•
konserwatyzm zrodził się jako reakcja na wydarzenia rewolucji francuskiej z 1789
roku - Burke w wydanej w 1790 roku pracy pt. Rozważania o rewolucji we Francji
po święconej krytyce tej rewolucji zawarł podstawy ideologii konserwatywnej
•
samo pojęcie "konserwatyzm" zostało rozpowszechnione w początkach XIX wieku
przez
Francuza
Francois-Rene
Chateaubrianda,
wydającego
pismo
"Konserwatysta"
Charakterystyczne dla konserwatyzmu są:
•
przekonanie o istnieniu nadrzędnego, z reguły boskiego porządku społecznego,
połączone z przekonaniem, że problemy społeczno-polityczne to przede wszystkim
problemy moralne, czyli, że w działaniach politycznych należy stosować metody
moralne i zmierzać do realizacji dobra
•
sceptycyzm w odniesieniu do ludzkiego rozumu (konserwatyści nie podzielają
optymizmu na temat możliwości wyeliminowania złych cech właściwych naturze
ludzkiej i odrzucają jednostronne spojrzenie na jednostkę ludzką jako istotę
racjonalną, podkreślając, że kieruje się ona również emocjami i instynktami), a
także sceptycyzm w kwestii możliwości w pełni racjonalnego i świadomego
kształtowania życia społeczno-politycznego
•
niewiara w ideę postępu eliminującego zło ze świata; przekonanie, że na świecie
zawsze będzie dobro i zło, które stanowią jego immanentną cechę
•
szacunek wobec tradycji i przeszłości
•
krytyka rewolucji i gwałtownych zmian (rewolucja oznacza zerwanie ciągłości
procesu dziejowego, zaprzepaszczenie dorobku ojców i dziadów, a żaden naród nie
może istnieć bez przeszłości) oraz przeciwstawianie im zmian ewolucyjnych
-3-
a
•
nieufność wobec egalitaryzmu (poglądu społeczno-politycznego uznającego za
podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego zasadę równouprawnienia
obywateli pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym) i
uniformizmu (dążenie do ujednolicenia) oraz aprobata elitaryzmu (poglądu
społeczno-politycznego głoszącego słuszność, a nawet potrzebę wyodrębniania w
społeczeństwie elit, obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami)
•
przekonanie, że własność i wolność są nierozdzielne
•
konserwatyści współcześni krytykują społeczeństwo permisywne (oparte na
zerwaniu z tradycyjnym modelem moralności i przyzwoleniu na wszelką
nietypowość zachowań, m. in. w dziedzinie seksualności)
•
niektórzy
współcześni
konserwatyści
są
zwolennikami
państwa
paternalistycznego, czyli nie ingerującego w życie prywatne obywateli, ale
określającego w życiu publicznym dopuszczalne dla niego reguły
•
współcześnie konserwatyści w dziedzinie gospodarczej często odwołują się do
neoliberalizmu (Margaret Thatcher, premier Wielkiej Brytanii w latach 1979-90
– tzw. thatcheryzm)
przedstawiciele konserwatystów: Edmund Burke, Benjamin Disraeli, Margaret
Thatcher, Russell Kirk, Robert Nisbet, Michael Oakeshott, John Hallowell, Ronald
Reagan, Roger Scruton
Liberalizm
•
nazwa pochodzi od łacińskiego przymiotnika liber, czyli wolny
•
w znaczeniu politycznym termin ten został użyty po raz pierwszy przez Kortezy
hiszpańskie w 1812 roku
•
samo pojęcie liberalizm jest starsze: powstało w środowiskach mieszczańskich i
oznaczało początkowo reakcję przeciwko absolutyzmowi monarchów i nierówności
stanowej
•
za prekursora liberalizmu uchodzi John Locke, angielski pisarz polityczny z
przełomu XVII i XVIII wieku, apologeta dzieła angielskiej "chwalebnej rewolucji"
•
już u schyłku XVII wieku przedstawił on podstawowe założenia liberalizmu: głosił
prymat społeczeństwa nad władzą polityczną, prawo ludzi do życia, własności i
wolności, a państwo miało te prawa zabezpieczać, nie ingerując w nie (państwo
"stróżem nocnym")
•
Anglia wyprzedzała resztę kontynentu w rozwoju społecznym, toteż właśnie tam
najszybciej upowszechniły się idee liberalizmu
-4-
a
•
liberalizm ukształtował się ostatecznie w rezultacie rewolucji burżuazyjnej, w
szczególności angielskiej, amerykańskiej i francuskiej
•
liberalizm polityczny był najbardziej reprezentatywnym nurtem myśli
polityczno-prawnej XIX stulecia, u którego źródeł tkwił liberalizm ekonomiczny
•
leseferyzm - liberalizm ekonomiczny (od francuskiego laissez faire - pozwólcie
działać) - gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej
jednostek, bez ingerencji państwa
•
za twórcę liberalizmu ekonomicznego uchodzi Adam Smith (1723-1790), autor
działa: "Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów" (1776), który głosił,
iż zadaniem państwa jest sankcjonowanie bezpieczeństwa posiadania i
utrzymywanie porządku (obrona społeczeństwa przed gwałtami i napaścią ze
strony łamiących pokój społeczny; państwo i prawo mają gwarantować porządek i
bezpieczeństwo w wolnej grze ekonomicznej, prowadzącej do dobrobytu i
szczęścia wszystkich
•
w XIX wieku część liberałów bała się radykalizmu ludu, uznając, iż może to
zagrozić wolności jednostki, toteż wskazywała na wymóg określonego cenzusu
majątkowego lub umysłowego dla uzyskania pełni praw politycznych - radykalni
liberałowie, domagający się powszechnego prawa wyborczego stali się
demokratami
•
liberalizm dominował w ideologii politycznej w XIX wieku głownie w trzech
państwach: Francji, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, toteż tam najsilniej
oddziaływał na życie polityczne i ideowe oraz najbardziej jednoznacznie stawał się
doktryną burżuazji
•
najważniejszymi przedstawicielami liberalizmu w XIX wieku byli: w Wielkiej Brytanii
Jeremy Bentham (1748-1832) oraz John Stuart Mill (1806-1873), we Francji
Benjamin Constant (1767-1830) i Alexis de Tocqueville (1805-1859)
•
demoliberalizm - w drugiej połowie XIX wieku włączono do koncepcji liberalnych
postulaty demokratyczne, uznając, że demokracja jest do pogodzenia z wolnością
jednostki, pod warunkiem ograniczenia możliwości ingerowania państwa w prawa
człowieka; zwolennikiem demoliberalizmu był m.in. John Stuart Mill
•
socjalliberalizm - na przełomie XIX i XX wieku niektórzy liberałowie, jak Anglik
Leonard Hobhouse, dołączyli do liberalnego katalogu praw także prawo do
bezpieczeństwa
socjalnego,
tworząc
ideologię
liberalizmu
socjalnego
(socjalliberalizmu); realizując te postulaty liberałowie w XX wieku chętnie
posługiwali się koncepcją państwa dobrobytu
•
neoliberalizm - określenie używane od 1938 roku w stosunku do ideologii
głoszonej w XX wieku przez tych zwolenników liberalizmu, którzy wzywali do
powrotu w gospodarce do zasad wolnego rynku, atakując socjalliberalizm,
socjalizm, koncepcje państwa dobrobytu i wszelkie formy interwencjonizmu;
-5-
a
neoliberałowie uznali, że państwo ma jedynie gwarantować istnienie rzeczywiście
wolnej konkurencji, na przykład przez ustawodawstwo antymonopolowe
Walter Lippmann, Ludwig von Mieses, Friedrich von Hayek
•
neoliberałami byli m.in.
i Milton Friedman
•
libertarianizm - współczesna, skrajna forma liberalizmu, której zwolennicy
domagają się wolności i jak najdalszego ograniczenia roli państwa (prywatyzacja
nawet więziennictwa i sądownictwa)
Podstawowe założenia liberalizmu:
•
jest to ideologia indywidualistyczna, głosząca odmienność
pojmująca narody i społeczeństwa jako zbiory jednostek
ludzi
oraz
•
jednostka stawiana jest na pierwszym miejscu
•
liberałowie uważają, że obdarzony rozumem człowiek kieruje się rozsądkiem i
powinien sam decydować o sobie, czyli być w pełni wolny, a jedynym, co ogranicza
jego wolność, jest wolność innych ludzi
•
liberalizm uznaje równość ludzi w sensie równego prawa do wolności
•
jednostka ludzka posiada prawa przyrodzone, których żadna władza nie może
naruszać, takie jak: wolność osobista, wolność sumienia, wolność słowa, prasy,
druku, zgromadzeń i zrzeszeń, a przede wszystkim prawo do posiadania własności
•
własność uważana jest przez liberałów za gwarancje wolności
•
państwo powinno być ograniczone w swych działaniach do zagwarantowania praw
jednostki i zapewnienia spokoju - postulat państwa minimum (państwo "nocnym
stróżem")
•
władza w państwie powinna być podzielona, gdyż jest to najlepszym
zabezpieczeniem przeciw despotyzmowi (lord Acton: "każda władza deprawuje,
władza absolutna absolutnie")
•
wiara w postęp
Socjaldemokracja
•
założenia socjaldemokracji uformowały się w opozycji do marksizmu - odrzucenie
materializmu i uznanie pluralizmu światopoglądowego
•
odrzucenie idei upaństwowienia gospodarki - w zamian kontrola społeczna nad
różnymi formami własności, przede wszystkim przez politykę podatkową
-6-
a
(podatek
progresywny),
państwową
interwencjonizm państwowy
kontrolę
wielkich
koncernów
i
•
realizacja przez państwo funkcji socjalnych (państwo dobrobytu)
•
uznanie, że ludźmi pracującymi są nie tylko robotnicy, ale wszyscy nie żyjący z
kapitału, a co za tym idzie odrzucenie walki klasowej
•
odrzucenie dyktatury proletariatu i potępienie komunizmu
interwencjonizm państwowy - głosi potrzebę ingerencji państwa w życie gospodarcze;
narodził się w Stanach Zjednoczonych w związku z Wielkim Kryzysem (1929); przykładem
interwencjonizmu był program realizowany przez prezydenta Franklina Delano
Roosevelta, znany jako New Deal (Nowy Ład), a polegający na organizowaniu robót
publicznych w celu likwidacji bezrobocia, zmianie systemu podatkowego na progresywny,
ochronie rynku wewnętrznego przez system ceł
państwo dobrobytu (welfare state) - koncepcja państwa i społeczeństwa powstała wraz
z narodzinami interwencjonizmu i spopularyzowaniem teorii ekonomicznych Johna
Maynarda Keynesa (keynesizm), w pełni ukształtowana po II wojnie światowej i
zakładająca, że obowiązkiem państwa jest troska o zapewnienie obywatelom pewnego
minimalnego standardu życia, czyli zapewnienia pracy, mieszkania, ochrony zdrowia i
dostępu do edukacji, ale przy zachowaniu zasad demokracji, bez nacjonalizacji prywatnej
własności i kapitału
keynesizm - tak potocznie określa się teorię Johna Maynarda Keynesa (angielski
ekonomista,
jeden
z
twórców
Międzynarodowego
Funduszu
Walutowego
i
Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju), zakładającą, iż sterowanie przez
państwo gospodarką nie wymaga zmian własnościowych, a wystarczy kontrola polityki
finansowo-pieniężnej, czyli określanie wysokości oprocentowania kredytów, aby zachęcić
przedsiębiorców do inwestowania i tworzenia nowych miejsc pracy, co rozwiąże problem
bezrobocia; Keynes dopuszczał inflację, uznając, że działa ona jak "pompa ssącotłocząca", wprowadzając w ruch mechanizmy rynkowe i przeciwdziałając bezrobociu;
odwrót od interwencjonizmu opartego na keynesizmie nastąpił w latach 70., po kryzysie
energetycznym w 1973 roku, kiedy równocześnie wystąpiły zjawiska inflacji i bezrobocia,
co było sprzeczne z keynesowską interpretacją związków między inflacją a bezrobociem
1951 rok - we Frankfurcie nad Menem powstała Międzynarodówka Socjalistyczna,
skupiająca obecnie ponad 140 partii socjaldemokratycznych
przykłady partii socjaldemokratycznych: Partia Pracy w Wielkiej Brytanii, SPD
(Socjaldemokratyczna Partia Niemiec) w RFN, Partia Socjalistyczna we Francji, Sojusz
Lewicy Demokratycznej w Polsce
-7-
a
Chrześcijańska demokracja
•
myśl chrześcijańsko-demokratyczna opiera się na katolickiej nauce społecznej
•
punktem wyjścia dla tworzenia tej myśli były encykliki papieża Leona XIII ze
słynną encykliką "Rerum novarum" z 1891 roku na czele
•
rozwinięcie idei głoszonych przez Leona XIII nastąpiło w okresie aggiornamento
(uwspółcześnienie) począwszy od pontyfikatu Jana XXIII
•
wśród ważnych dokumentów zawierających wykład nauki społecznej Kościoła
należy wymienić:
- Quadragesimo Anno Piusa XI
- Mater et Magistra i Pacem in Terris Jana XXIII
- Populorum progressio Pawła VI
- Laborem exercens i Centesimus Annus Jana Pawła II
- Gaudium et Spes - konstytucja Soboru Watykańskiego II z 1965 roku
Najważniejsze założenia nauki społecznej Kościoła:
•
katolicy mają obowiązek przyczyniać się do budowy sprawiedliwego ładu
społecznego i współpracować w tym zakresie także z niewierzącymi pod
warunkiem, że celem tej współpracy będzie dobro i godność osoby ludzkiej
(personalizm chrześcijański)
•
sprawiedliwy ład społeczny nie jest tożsamy z egalitaryzmem - potępienie
komunizmu
•
solidaryzm społeczny w duchu miłości bliźniego
•
najlepszym gwarantem wolności jest własność prywatna, ale dopuszczalne są też
inne formy własności: uspołeczniona, państwowa, spółdzielcza
•
ingerencja państwa w gospodarkę powinna mieć miejsce tylko wówczas, gdy
rodzina i organizacje społeczne nie są w stanie samodzielnie rozwiązać jakichś
problemów (zasada subsydiarności, czyli pomocniczej roli państwa)
-8-
a
•
przyznawanie szczególnej roli pracy ludzkiej
•
rodzina jest najważniejszym elementem społeczeństwa ("Watykańska Karta Praw
Rodziny" z 1983 roku)
•
dbałość o pokój na Ziemi oraz o ochronę środowiska
•
odrzucenie komunizmu (kontrola nad jednostką) i liberalizmu (relatywizm moralny
oraz kapitalistyczna gospodarka rynkowa, w której nie ma mechanizmów
chroniących słabsze jednostki)
•
potępienie teologii wyzwolenia
teologia wyzwolenia - popularny w krajach Ameryki Łacińskiej i Południowej ruch
teologiczny, który pragnie wykazać wyznawcom chrześcijaństwa, że wiara powinna
objąć walkę z wszelkimi formami ucisku społecznego, niesprawiedliwości społecznej,
dyskryminacji i eksploatacji człowieka przez człowieka; przełomowym momentem w
rozwoju teologii wyzwolenia była konferencja episkopatu latynoamerykańskiego w
Medellin w 1968 roku, która zaakceptowała prawo do samoobrony ze strony
uciśnionych, wyzyskiwanych i prześladowanych; jej powstanie związane było także z
opublikowaniem książki peruwiańskiego teologa Gustavo Gutierreza "Teologia
wyzwolenia" (1968); według zwolenników teologii wyzwolenia, zbawienie pojmowane
jest jako wyzwolenie nie tylko w rozumieniu duchowym, ale także doczesnym, gdy
jednostka i społeczeństwo uwalniają się od wszelkich form społecznego,
ekonomicznego i politycznego nacisku
•
na bazie nauki nauki społecznej Kościoła powstały partie chrześcijańskodemokratyczne (chadeckie)
•
najbardziej znane partie chadeckie to CDU (Christlich-Demokratische Union - Unia
Chrześcijańsko-Demokratyczna) i CSU (Christlich-Soziale Union - Unia
Chrześcijańsko-Społeczna) w RFN, ÖVP (Österreichische Volkspartei - Austriacka
Partia Ludowa) w Austrii, Partito della Democrazia Cristiana (Włoska Partia
Demokracji Chrześcijańskiej) we Włoszech oraz Zjednoczenie ChrześcijańskoNarodowe w Polsce; partie chadeckie utworzyły Europejską Unię
Chrześcijańsko-Demokratyczną (1947)
Ideologie socjalistyczne
•
w początkach XIX wieku, wraz ze wzrostem uprzemysłowienia i rozwojem
kapitalizmu, rosła liczba robotników
•
bezwzględną konkurencję na rynku pracy, obniżanie płac i wyraźny spadek
poziomu życia robotników przemysłowych dostrzegali filozofowie, ekonomiści a
nawet sami przemysłowcy winą za rosnące nierówności społeczne zaczęto
-9-
a
obarczać
liberalizm
indywidualistyczną
i
lansowaną
przez
jego
zwolenników
postawę
•
w zamian zaczęto proponować świadomie zorganizowaną wspólnotę, w której
każda jednostka zajmie należne jej miejsce
•
socjalizm - od łacińskiego socius, oznaczającego pobratymca, członka grupy ideologia głosząca konieczność zmiany systemu społecznego na taki, w którym
zasadą będzie korzystanie przez jednostkę z wytworzonych dóbr zgodnie z
wkładem jej pracy (każdemu według jego pracy) i zniesiona zostanie nierówność
ludzi oparta na tym, że jedni mają, a inni nie mają środków produkcji
•
pojecie "socjalizm" pojawiło się w Anglii i Francji w pierwszej połowie XIX wieku i
odnosi się ono do różnych koncepcji, których wspólną cechą jest dążenie do
zbudowania ustroju społecznego opartego na zasadzie sprawiedliwości
•
socjalizm jest ideologią egalitarną i uznaje za niesprawiedliwe społeczeństwo, w
którym o pozycji społecznej jednostki decyduje własność
•
u podstaw socjalizmu tkwiła idea uspołecznienia środków produkcji (ziemi,
maszyn, surowców) tak, aby służyły wszystkim w jednakowym stopniu, choć owo
uspołecznienie mogło oznaczać upaństwowienie, organizowanie zrzeszeń
produkcyjnych (spółdzielczość) lub przydzielenie każdemu małego warsztatu pracy
W tym szerokim nurcie pojawiały się w XIX wieku różne ideologie (socjalizm utopijny,
komunizm utopijny, marksizm, reformizm, rewizjonizm, anarchizm, anarchosyndykalizm),
aby w XX wieku dać początek dwu głównym nurtom: komunizmowi i socjaldemokracji
•
socjalizm utopijny był kierunkiem charakterystycznym dla pierwszej połowy XIX
wieku
•
nazwa kierunku, jako utopijnego, nawiązuje do "Utopii" Tomasza Morusa z 1515
roku, ponieważ wizje przyszłości przedstawiano w kategoriach czysto
teoretycznego wyobrażania sobie następstw powszechnego uprzemysłowienia byłby to ustrój oparty zasadniczo na proletariacie, dający przy odpowiednich
przekształceniach prawa własności szanse równego, bądź sprawiedliwego podziału
bogactwa, stosownie do indywidualnego wkładu pracy na rzecz zbiorowości
•
był to pierwszy kierunek podejmujący rozważania nad historyczną rolą klasy
robotniczej
•
za najwybitniejszych przedstawicieli socjalizmu utopijnego pierwszej połowy XIX
wieku uważa się Francuzów Claude'a Henri de Saint-Simon (1760-1825) i
Charlesa Fouriera (1772-1837) oraz Anglika Roberta Owena (1771-1858)
- 10 -
a
Najważniejsze założenia koncepcji Saint-Simona:
•
podzielił społeczeństwo na ludzi pracy (przemysłowcy, kupcy, uczeni, robotnicy i
chłopi) i próżniaków (arystokracja, duchowieństwo, prawnicy, filozofowie)
•
opowiadał się za centralnym planowaniem w gospodarce
•
w jego idealnym państwie - tzw. industrii - władza miała należeć do naukowców
•
w industrii społeczeństwo miało być zorganizowane na wzór warsztatu
przemysłowego, rząd polityczny miał być zastąpiony rządem gospodarczym, miał
nastąpić zanik wyzysku człowieka przez człowieka, miała zostać zlikwidowana
grupa próżniaków, miało zostać wprowadzone "nowe chrześcijaństwo"
•
idealny ustrój miał zostać zaprowadzony w drodze propagandy i perswazji
Najważniejsze założenia koncepcji Fouriera:
•
uważał, że bogactwo jednych pochodzi z nędzy innych
•
postulował tworzenie tzw. falansterów - osiedli rolniczo-przemysłowych, w
których podział dochodów miał się odbywać według pracy, talentu i wkładu
kapitałowego
•
falanstery miały być całkowicie autonomiczne i liczyć około 2 tysięcy osób;
organizacja państwa byłaby niepotrzebna
•
każdy członek miałby prawo do pracy, a zarazem wolność wyboru pracy
•
w społeczeństwie bez przymusu miały zapanować ład i harmonia
•
wszystkie te przemiany miały oddziaływać też na przyrodę, która wobec zaniku zła
wśród ludzi miała stać się przyjazna
•
falanstery miały powstać w drodze propagandy i perswazji
Marksizm
•
twórcami nurtu byli Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1895)
•
Marks i Engels napisali wspólnie "Manifest komunistyczny" (1848), a sam Marks
"Kapitał" (1 tom - 1867)
- 11 -
a
•
marksiści byli zwolennikami materializmu, czyli poglądu, według którego istnieje
wyłącznie materia, od której zależne są wszystkie przejawy rzeczywistości,
świadomość jest elementem wtórnym - jest właściwością wysoko zorganizowanej
materii, a co za tym idzie świat i rządzące nim prawa są poznawalne
•
materializm historyczny - filozofia historii i społeczeństwa stworzona przez
marksistów
Najważniejsze założenia materializmu historycznego:
•
poglądy ludzi, instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury
są uwarunkowane przez rozwój materialnego życia społeczeństwa (byt określa
świadomość)
•
z wyjątkiem wspólnoty pierwotnej, wszystkie znane historycznie społeczeństwa
były społeczeństwami klasowymi
•
klasy posiadające środki produkcji starają się utrzymać swoje panowanie nad
resztą społeczeństwa, czego konsekwencją jest walka klas, a cała historia jest
"historią walk klasowych" ("Manifest komunistyczny")
•
determinizm historyczny - nieuchronne jest przejście w drodze rewolucji do
takiej organizacji społeczeństwa, w której nie będzie podziału klasowego
•
dialektyka marksistowska - proces rozwojowy polega na ciągłych zmianach i
realizuje się w walce: coś się rodzi, a coś umiera
•
etapy rozwoju historycznego społeczeństw według marksistów:
pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm, komunizm
•
według Marksa rozwój społeczeństwa w XIX wieku doprowadzi do powstania
dwóch zwalczających się klas: kapitalistów, posiadających środki produkcji, i
proletariatu (od łacińskiego proles, czyli potomstwo - robotnicy byli tak biedni, że
mieli tylko dzieci, na wzór najuboższej grupy ludności w starożytnym Rzymie),
nieposiadającego środków produkcji i zmuszonego do pracy najemnej
•
pomiędzy tymi dwoma klasami znajdować się miała klasa średnia, ale - zdaniem
Marksa - w warunkach wolnej gospodarki rynkowej ostra konkurencja prowadzi do
koncentracji kapitału w rękach niewielkiej grupy kapitalistów i likwidacji klasy
średniej, co zaostrzy walkę klasową i spowoduje wybuch rewolucji
•
zdaniem Marksa państwo wyraża zawsze interesy klasy panującej, tworzy również
prawo, będące w tych warunkach wolą klasy panującej - w takich warunkach
robotnicy mają niewielkie szanse zdobycia wpływu na władzę, wobec czego
proletariatowi pozostaje wyłącznie rewolucja
- 12 -
wspólnota
a
•
Marks i Engels stwierdzili, że odkryli i uzasadnili historyczną rolę proletariatu jako
klasy rewolucyjnej, powołanej do tego, aby obalić kapitalizm i doprowadzić
społeczeństwo do komunizmu - socjalizm i komunizm to konieczność historyczna
•
po rewolucji miała zostać zniesiona wszelka własność prywatna, wobec czego
zanikłaby chęć zysku, czyli podstawa walki klasowej; komunizm oznaczałby
zniesienie alienacji (wyobcowania) pracy i sprawiłby, że praca przestałaby być
odczuwana przez człowieka jako narzucona i obca, a stałaby się jego naturalną
potrzebą
Komunizm
•
początkowo nie czyniono rozróżnienia między ideologią socjalistyczną a
komunistyczną, jednak w końcu XIX wieku kształt komunizmowi nadał Lenin,
kładąc nacisk na rewolucyjne metody działania, podczas gdy dawni socjaliści
przyjęli nazwę socjaldemokratów i wykluczyli rewolucyjne metody działań
leninizm - doktryna oparta na marksizmie, stworzona przez Włodzimierza
Iljicza Lenina (właściwie Włodzimierz Iljicz Uljanow), zawierająca nowe tezy:
•
partia komunistyczna nie jest formą organizacji świadomych robotników, lecz
organizacją awangardy, której zadaniem jest dopiero uświadomienie robotnikom
ich roli społecznej i ich własnego interesu
•
system kapitalistyczny
jako całość
osiągnął już stadium
dojrzałości
(imperializmu), a rewolucja może rozpocząć się w kraju stanowiącym
"najsłabsze ogniwo w łańcuchu państw imperialistycznych", czyli w Rosji
•
proletariat nie jest w stanie przeprowadzić rewolucji własnymi siłami, toteż musi
wykorzystać niezadowolenie innych klas i warstw społecznych (sojusz
robotniczo-chłopski)
•
po rewolucji miała zostać wprowadzona dyktatura proletariatu, która miała być
narzędziem zlikwidowania podziałów klasowych w społeczeństwie i zaprowadzenia
bezklasowego społeczeństwa komunistycznego
•
imperializm według Lenina to ścisłe powiązanie państwa i gospodarki,
koncentracja kapitału, odejście państwa od roli stróża nocnego, zaostrzenie
międzynarodowej konkurencji gospodarczej i walka o rynki zbytu w formie wojen
imperialistycznych
stalinizm - wersja marksizmu-leninizmu stworzona przez Józefa Stalina
(właściwie Iosif Dżugaszwili, przywódca partii komunistycznej i ZSRR w latach
1924-53)
•
przywódca partii decyduje o tym, co jest obowiązującą ideologią
- 13 -
a
•
apoteoza państwa,
kolektywowi
w
którym
jednostka
jest
całkowicie
podporządkowana
•
budowa komunizmu oznacza zaostrzenie walki klasowej i wymaga rozprawienia się
z klasami nieproletariackimi (oznaczało to przymusową kolektywizację rolnictwa i
brutalną rozprawę z przeciwnikami politycznymi)
•
śmierć Stalina nie oznaczała jeszcze końca stalinizmu, który w różnej formie
przetrwał do dziś na Kubie i w Korei Północnej, a przejściowo był przywrócony w
ZSRR za rządów Leonida Breżniewa (1964-82) i określany wówczas mianem
neostalinizmu
eurokomunizm - zachodnioeuropejska wersja komunizmu opracowana w latach
1976-80 przez komunistów hiszpańskich (Santiago Carillo), włoskich (Enrico
Berlinguer) i francuskich (Georges Marchais), jako reakcja na sytuację w
państwach realnego socjalizmu
•
odrzucenie tezy o konieczności dyktatury proletariatu
•
walka o socjalizm z poszanowaniem zasad demokracji i praw człowieka
•
pluralistyczne (różnorodne) społeczeństwo
Reformizm i rewizjonizm
•
równolegle z marksizmem rozwijały się koncepcje socjalizmu reformistycznego
•
reformizm - kierunek socjalistyczny odrzucający teorię walki klas i rewolucyjnego
obalenia kapitalizmu na rzecz jego stopniowych przemian na drodze reform reformiści nazywani byli przez przeciwników oportunistami (oportunista człowiek bez stałych zasad, przystosowujący się do okoliczności dla osobistych
korzyści)
•
pierwszym wybitnym zwolennikiem reformizmu był Niemiec Ferdynand Lassalle
(1825-1864)
•
Lassalle głosił koncepcję socjalizmu państwowego - państwo stanowi bowiem
organizację
ponadklasową
całego
społeczeństwa,
która
służy
dobru
powszechnemu
•
Lassalle odrzucał koncepcję rewolucji - według niego robotnicy mogli wymusić na
państwie wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego i przeprowadzenie
reform socjalnych
- 14 -
a
•
rewizjonizm - nurt w marksizmie głoszący konieczność rewizji poglądów Marksa
•
pierwszą poważną próbę rewizji teoretycznych poglądów Marksa podjął Niemiec
Eduard
Bernstein
(1850-1932),
autor
"Zasad
socjalizmu
i
zadań
socjaldemokracji" (1899)
•
Bernstein stwierdził, iż wbrew prognozom Marksa kapitalizm nie chyli się ku
upadkowi i nie zaostrza się walka klasowa, gdyż biedni wcale nie stawali się
biedniejsi, a klasa średnia wcale nie zanika
•
Bernstein zauważył, że systemy kapitalistyczne się demokratyzują, co łagodzi
walkę klasową
•
zdaniem Bernsteina wzrost płacy robotniczej mógł doprowadzić do ograniczenia, a
nawet całkowitej likwidacji wyzysku jeszcze w ramach kapitalizmu
•
Bernstein odrzucił konieczność rewolucji, a w zamian proponował stopniowe
przemiany kapitalizmu w socjalizm: ruch robotniczy powinien skupić swą uwagę na
walce wyborczej o miejsca w parlamencie i mandaty w samorządzie terytorialnym
•
z Bernsteinem polemizował w okresie II Międzynarodówki (powstała w 1889 roku,
zawiesiła działalność na okres I wojny światowej) Niemiec Karol Kautsky (18541938), ale od 1917 roku stał się on zwolennikiem reformizmu na bazie
rewizjonizmu uformowała się współczesna socjaldemokracja
Anarchizm
•
z tezami Marksa polemizowali od początku anarchiści
•
podstawowa teza anarchistów głosiła, iż źródłem wyzysku społecznego jest nie
klasowy podział społeczeństwa, lecz istnienie państwa, które obarczali
odpowiedzialnością za wszelkie zło
•
Pierre Joseph Proudhon (1809-1865) głosił, że:
- państwo ogranicza wolność i dlatego należy je zlikwidować
- "wszelka własność pochodzi z kradzieży", ale nie domagał się zniesienia
własności prywatnej
- droga do sprawiedliwego ustroju prowadzi przez zniesienie pieniądza, który jest
głównym źródłem wszelkiego zła, oraz zorganizowanie sfery obiegu i podziału dóbr
- reformy należy przeprowadzać stopniowo, w drodze pokojowej
- 15 -
a
- w miejsce dawnych grup społecznych miały powstać nowe organizacje
syndykalne, czyli wolne związki wytwórców tworzone według branż (rolnicy,
przemysłowcy, kupcy)
•
Michał A. Bakunin (1814-1876), autor prac "Bóg i państwo" (1871) oraz
"Państwo i anarchia"(1873):
- odrzucił tezę Proudhona o potrzebie utrzymania
przeciwstawiając jej uspołecznienie środków produkcji
własności
prywatnej,
- odrzucił ideę stopniowych reform na rzecz rewolucji, którą utożsamiał z terrorem
•
Piotr Kropotkin (1842-1921) uważał, że:
- przyszłe społeczeństwo powinno być
zrodzonych stowarzyszeń produkcyjnych
związkiem
wolnych,
samorzutnie
- był zwolennikiem rewolucji, ale przeciwnikiem akcji terrorystycznych - rewolucja
społeczna miała być najpierw przygotowana przez propagandę i agitację wśród
mas
w XX wieku partie anarchistyczne odgrywały znaczącą rolę we Włoszech oraz w okresie
wojny domowej 1936-39 w Hiszpanii
Anarchosyndykalizm
•
powstał we Francji w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku, a jego twórcą był
Georges Sorel (1847-1922)
•
anarchosyndykaliści negowali konieczność istnienia państwa
•
w przyszłym społeczeństwie własność środków produkcji i kontrola nad produkcją
oraz podziałem dóbr miały przejść w ręce związków zawodowych - syndykatów
•
anarchosyndykaliści byli przeciwnikami tworzenia partii robotniczych, a popierali
tworzenie związków zawodowych
•
głównym celem było obalenie państwa, co miało nastąpić w drodze kierowanego
przez związki zawodowe strajku generalnego (action directe)
•
zagadnieniem pierwszorzędnym byłoby wytworzenie wśród robotników ich własnej
psychiki i odrębnej kultury proletariackiej - jeżeli robotnicy pozwolą, by kierowała
nimi inteligencja, nigdy nie staną się zdolni do rządzenia
- 16 -
a
Maoizm
•
chińska wersja marksizmu-leninizmu stworzona przez Mao Tse Tunga (Mao-ZeDonga)
•
maoizm można by określić mianem marksizmu chłopskiego, gdyż głosi, że klasą
prawdziwie rewolucyjną są chłopi, a rewolucja komunistyczna musi przyjść ze wsi
do miast w formie wojny chłopskiej
•
komunizm chiński miał zostać zbudowany w oparciu o komuny wiejskie
•
maozim potępiał komunizm radziecki, gloryfikował ciężką pracę na roli (np.
intelektualistów wysyłano w celu reedukacji do pracy na wieś) i głosił konieczność
poświęcenia jednostki na rzecz ogółu
•
skrajnym przykładem realizacji idei maoizmu był reżim Pol-Pota w Kampuczy
(Kambodży), kiedy Czerwoni Khmerzy przeprowadzili eksterminację prawie całej
inteligencji
Inne nurty skrajnej lewicy
•
goszyzm - (francuskie la gauche oznacza "lewica") - tak określa się we Francji
ugrupowania skrajnie lewicowe
•
Nowa Lewica - tak określa się w Stanach Zjednoczonych ugrupowania skrajnie
lewicowe, nawiązujące do trockizmu i maoizmu
•
trockizm - kierunek w ruchu komunistycznym oparty na poglądach Lwa D.
Trockiego, rozwijanych następnie przez jego zwolenników i kontynuatorów;
powstał w latach 20. i 30. XX wieku, w toku konfliktu ze Stalinem o strategię
rewolucji i budowę nowego ustroju; trockizm głosi permanentną (ciągłą)
rewolucję, uznając, że warunkiem powstania socjalizmu jest dokonanie rewolucji
w skali światowej i niemożliwe jest zbudowanie socjalizmu tylko w jednym kraju
(teza Stalina), dopuszcza swobodę dyskusji w ramach ruchu robotniczego,
dopuszcza istnienie wielu partii, ale tylko robotniczych
- 17 -

Ideologia, doktryna, program polityczny

Transkrypt

Podobne dokumenty

1. Romantyzm a rewolucja a. Romantyzm

Przykładowe tematy prac zaliczeniowych

Wiadomości Polonijne

6.3.3. Socjalizm – społeczeństwo bez państwa

Program wystąpień w Sali Rudniewa 11.00 – 11.50 Nie szukaj pracy

Klasyczna i romantyczna

Filozofia polityki po Wielkiej Rewolucji Francuskiej

TEST-ROSJA 1. Co przedstawia godło Rosji

Protestantyzm a katolicyzm. Rewolucja wymierzona w

Rewolucja przez małe a. Psychoanaliza, literatura, postkomunizm