System ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych w Polsce

System ochrony produktów regionalnych i
tradycyjnych w Polsce
W ostatnich latach obserwuje się odwrót od konsumpcji żywności masowej
produkowanej na przemysłową skalę, na rzecz wyrobów lokalnych – droższych, ale
zdrowszych, smaczniejszych oraz bardziej oryginalnych. Konsumenci coraz częściej
poszukują produktów sprawdzonych, dobrej jakości, a także znanego pochodzenia,
często nie patrząc na cenę. Wyroby regionalne i tradycyjne cieszą się dużą
popularnością również wśród producentów, o czym świadczy wciąż wydłużająca się
lista zarejestrowanych produktów. Także Unia Europejska przywiązuje do nich coraz
większą wagę. Dlatego opracowała ona specjalny system. Jego celem jest zarówno
ochrona, jak i promocja produktów regionalnych i tradycyjnych charakteryzujących się
wysoką jakością oraz szczególnymi cechami wynikającymi z uwarunkować
geograficznych, z których pochodzą lub tradycyjnych metod produkcji.
W 1992 r. Unia Europejska przyjęła rozporządzenia dotyczące promowania
żywności wysokiej jakości związanej ze środowiskiem i tradycją. W celu wyróżnienia
tych wyrobów w państwach członkowskich wprowadzono europejskie systemy
certyfikowania i znakowania produktów mających charakterystyczne cechy wynikające
z kultury i specyfiki regionu, w którym są wytwarzane. Należą do nich:
●
●
unijny system certyfikowania produktów rolnictwa ekologicznego – Rolnictwo
Ekologiczne;
unijny system oznaczeń informujący konsumentów o wysokiej jakości produktów oraz
chroniący producentów przed podróbkami ich wyrobów – system Chronionych Nazw
Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń Geograficznych i Gwarantowanych
Tradycyjnych Specjalności;
Ponadto prawo unijne zezwala państwom członkowskim na tworzenia własnych
krajowych systemów jakości. W Polsce są to: „Jakość Tradycja”, Produkcja Integrowana,
System Jakości Wieprzowiny PQS, System Quality Meat Program QMP oraz System
Gwarantowanej Jakości Żywności QAFP.
Rolnictwo Ekologiczne
Rolnictwo Ekologiczne jest systemem rolniczym zapewniającym konsumentom
świeżą i autentyczną żywność produkowaną w sposób ekologiczny, czyli przy
poszanowaniu naturalnych cyklów życiowych. Oznaczenie to gwarantuje, że
przynajmniej 95% składników pochodzenie rolnego tego produktu wyprodukowano
metodami ekologicznymi oraz że pochodzi on prosto od producenta lub ewentualnie
został dostarczony w zapieczętowanym opakowaniu.
Podjęcie działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego należy zgłosić do
upoważnionej jednostki certyfikującej. Nadzór nad tymi jednostkami sprawuje Główny
Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, który odpowiedzialny jest
również za przyjmowanie zgłoszeń producentów rozpoczynających działalność,
wydawanie upoważnień importerom do przywozu produktów rolnictwa ekologicznego z
krajów trzecich, a także za kontrolę i gromadzenie informacji o wytwórcach.
Logo „Rolnictwo Ekologiczne” nie tylko pozwala producentom chronić ich własne
interesy, ale zobowiązuje ich także do wytwarzania żywności bardzo wysokiej jakości.
Dzięki temu konsumenci mają gwarancję, że kupują oryginalne produkty ekologiczne,
których jakości i pochodzenia mogą być zawsze pewni. Taki znak umieszczony na
towarze oznacza, iż jest on zgodny z rozporządzeniem Unii Europejskiej w sprawie
rolnictwa ekologicznego.
System Chronionych Nazw Pochodzenia, Chronionych Oznaczeń
Geograficznych i Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalności
Unijny system jakości żywności zaczął obowiązywać w Polsce od 2004 r. Rozróżnia się
w nim dwie kategorie produktów:
●
●
produkty tradycyjne, którym przyznawany jest w Polsce znak Gwarantowanej
Tradycyjnej Specjalności (GTS);
produkty regionalne znanego pochodzenia, którym z kolei przyznawany jest
znak Chronionej Nazwy Pochodzenia (ChNP) lub Chronionego Oznaczenia
Geograficznego (ChOG);
Produkty gwarantowanych tradycyjnych specjalności są produktami, których jakość jest
wynikiem specjalnego składu i sposobu wytwarzania. Ponadto muszą być one w obiegu
od co najmniej 25 lat, aby uzyskać takie oznaczenie. Często wyroby te pochodzą z
konkretnego regionu czy kraju, ale mogą być również produkowane w innych regionach
i krajach. Przykładem może być ser mozarella, który wytwarzany jest według tej samej
receptury w innych państwach, a także kabanosy czy kiełbasa myśliwska produkowane
na terenie całego kraju. W Polsce mamy 9 produktów tradycyjnych. Obecnie rejestruje
się je z zastrzeżeniem nazwy.
Natomiast produkty regionalne, których jakość jest zdecydowanie wyższa od
przeciętnej i związana z miejscem ich pochodzenia oraz lokalnymi metodami
wytwarzania, mogą uzyskać Chronioną Nazwę Pochodzenia lub Chronione Oznaczenie
Geograficzne. ChNP może być przyznana tylko wtedy, gdy wszystkie surowce pochodzą
z określonego obszaru i wszystkie fazy wytwarzania mają miejsce na tym terenie.
Przykładem może być oscypek i bryndza podhalańska. Ciekawą informacją jest to, że
jako pierwsze z polskich produktów zostały one zarejestrowane przez Komisję
Europejską. Aktualnie mamy 9 zarejestrowanych produktów ChNP. Natomiast ChOG
może uzyskać wyrób, którego co najmniej jedna faza wytwarzania odbywa się na
danym obszarze geograficznym, a jego jakość, renoma lub inna cecha
charakterystyczna przypisana jest pochodzeniu geograficznemu. Takim wyrobem jest
np. suska sechlońska, suszona i wędzona w specyficznych małopolskich wędzarniach.
Łącznie mamy 18 takich produktów. W obu rodzajach wyrobów regionalnych jakość ich
związana jest z obszarem ich wytwarzania. Jednak zasadniczą różnicą pomiędzy nimi
jest siła związku danego produktu z miejscem jego pochodzenia. W przypadku ChNP
jest on ściślejszy, ponieważ wszystkie fazy produkcji odbywają się na danym ściśle
określonym obszarze geograficznym. Ponadto ChOG w przeciwieństwie do ChNP można
zarejestrować na podstawie renomy wyrobu, która jest mu przypisana przez
konsumentów.
W Polsce mamy łącznie 36 zarejestrowanych w Unii Europejskiej produktów
regionalnych i tradycyjnych. Oznacza to, że są one chronione na terenie całej
Wspólnoty. Produkty polskie można zgłosić do rejestracji w Komisji Europejskiej na
podstawie ustawy z dnia 17 grudnia o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów
rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych. Natomiast
problematykę tych produktów reguluje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i
Rady (UE) 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie systemów jakości
produktów rolnych i środków spożywczych oraz dwa inne rozporządzenia
(Rozporządzenie Komisji (WE) 1216/2007 z dnia 18 października 2007 r. w sprawie
produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi
specjalnościami oraz Rozporządzenie Komisji (WE) 1898\2006 z dnia 14 grudnia 2006 r.
w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw produktów rolnych i środków
spożywczych).
O unijne znaki jakości mogą ubiegać się produkty rolne, czyli płody ziemi, produkty
pochodzące z hodowli i rybołówstwa oraz produkty pierwszego przetworzenia, a także
środki spożywcze, wśród których o oznaczenie mogą starać się: piwo, czekolada i
produkty pochodne, a także chleb, ciasto, ciastka, wyroby cukiernicze i inne wyroby
piekarnicze oraz makarony. Także potrawy mogą uzyskać unijny znak jakości. Jednak w
tym przypadku może być nim jedynie oznaczenie Gwarantowanej Tradycyjnej
Specjalności. Inne przepisy prawne dotyczą natomiast etykietowania i ochrony
regionalnych i tradycyjnych napojów spirytusowych oraz rynku wina (Rozporządzenie
Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) 110/2008 z dnia 15 stycznia 2008 r. w sprawie
definicji, opisu, prezentacji, etykietowania i ochrony oznaczeń geograficznych napojów
spirytusowych oraz Rozporządzenie Rady (WE) 1234/2007 z dnia 22 października 2007
r. ustanawiające wspólną organizację rynków rolnych oraz przepisy szczegółowe
dotyczące niektórych produktów rolnych). Należy także pamiętać, że produkty
ubiegające się o unijne oznaczenia, których wnioski o rejestrację zostały opublikowane
w Dzienniku Urzędowym UE lub oczekują na publikację, podlegają w tym czasie
ochronie jedynie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Procedura sprzeciwu trwa
obecnie 3 miesiące od dnia publikacji.
Wniosek o rejestrację produktu tradycyjnego lub regionalnego może zostać złożony
jedynie przez grupę producentów, ponieważ taki produkt jest wspólnym dobrem całego
regionu i nie powinien być zawłaszczony przez jednego wytwórcę. Chociaż w
wyjątkowym sytuacjach osoba fizyczna lub prawna może zostać potraktowania jako
grupa. Może do tego dojść wyłącznie w przypadku rejestracji ChNP lub ChOG oraz gdy
osoba składająca wniosek jest jedynym producentem na danym obszarze
geograficznym. Przykładem jest „chleb prądnickiego”, który obecnie wypiekany jest
tylko przez jednego wytwórcę.
Procedura rejestracji produktu jest dwuetapowa. Pierwszy etap obejmuje rejestrację na
poziomie krajowym, drugi – na poziomie wspólnotowym. W praktyce wygląda to tak, że
wniosek najpierw składany jest do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a następnie
po spełnieniu określonych wymagań przekazywany jest do Komisji Europejskiej i
wówczas zaczyna podlegać tymczasowej ochronie krajowej. Opłata za dokonanie oceny
wniosku, zastrzeżenia do wniosku, zmiany specyfikacji czy sprzeciwu do wniosku
wynosi 300zł za każdą z wymienionych czynności.
Na wniosek wytwórcy odbywa się także kontrola zgodności procesu produkcji produktu
posiadającego ChNP, ChOG lub GTS, mająca na celu potwierdzenie, że na każdym
etapie wytwarzania zostały spełnione wszelkie wymagania specyfikacji. Jej koszty
ponosi producent. Takie kontrole mogą przeprowadzać Wojewódzkie Inspektoraty
Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, które wystawiają producentowi
świadectwo jakości, lub jednostki certyfikujące upoważnione przez Ministra Rolnictwa i
Rozwoju Wsi wydające certyfikat zgodności. Z kolei nadzór nad kontrolą produktów
jakościowych sprawuje Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów
Rolno-Spożywczych.
Ponadto osoby bezprawnie wykorzystujące chronione nazwy lub unijne symbole
podlegają karze grzywny nie niższej niż 4 000 zł, karze ograniczenia wolności lub karze
pozbawienia wolności do lat 2 lub w specyficznych przypadkach do lat 5.
Warto wspomnieć o tym, że produkty regionalne i tradycyjne mogą być również
wyróżniane poza uznanymi systemami jakości żywności poprzez markowe sieci, sklepy
czy inne formy tworzone w celu prezentowania i ochrony wyrobów wyjątkowych.
Uczestnictwo w nich daje im możliwość dodatkowej promocji, większej
rozpoznawalności oraz efektywniejszej sprzedaży. Na poziomie europejskim
przykładem może być Europejska Sieć Dziedzictwa Kulinarnego, której celem jest
rozwój europejskich regionów poprzez promocję lokalnej, regionalnej i tradycyjnej
żywności. Przynależność do sieci zapewnia, że oferowane produkty i potrawy są
najwyższej jakości, pochodzą z danego regionu i zostały przygotowane zgodnie z
oryginalną regionalną recepturą.
Wyroby regionalne i tradycyjne posiadające znaki unijne cieszą się międzynarodowym
uznaniem. System ich ochrony i promocji jest jednym z najważniejszych czynników
wpływających na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i realizację założeń
drugiego filaru Wspólnej Polityki Rolnej. Przyczynia się on do zróżnicowania
zatrudnienia na obszarach wiejskich, a także zwiększa dochody producentów rolnych.
Ponadto dzięki systemowi Unii Europejskiej i jego specjalnym oznaczeniom konsument
ma pewność, że kupuje żywność wysokiej jakości charakteryzującą się wyjątkową
tradycyjną metodą produkcji oraz łatwiej może ją odróżnić od innych gorszych
produktów. Uzyskanie unijnego znaku ChNP, ChOG czy GTS świadczy bowiem o
renomie i wyjątkowości wyrobu oraz pozwala producentowi sprzedać go po wyższej
cenie. Udział w tych systemach stwarza więc wytwórcy możliwość uzyskiwania
lepszych dochodów, stałej promocji oraz zapewnienia ochrony produktu zarówno na
terenie kraju jak i Unii Europejskiej. Poza tym produkty regionalne stają się coraz
częściej znaczącą atrakcją turystyczną przyciągającą licznych odwiedzających,
przyczyniając się jednocześnie do rozwoju całego regionu.
Spis piśmiennictwa:
Kamińska I. 2009: Rozwój systemu ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych.
Wiedza i Jakość, 2 (14), s. 8-9.
Kieljan K. 2010: Vademecum Produktu Regionalnego. Poradnik dla doradców. Centrum
Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, Kraków.
Kieljan K. 2011: O systemach jakości żywności. Vademecum funkcjonowania produktów
regionalnych i tradycyjnych. Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w
Krakowie, Kraków.
Stankiewicz D. 2005: Produkty Regionalne i Tradycyjne. Biuro Studiów i Ekspertyz.
Winawer Z, Wujec H. 2013: Produkty Regionalne i Tradycyjne we Wspólnej Polityce
Rolnej. Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, Warszawa.