podrecznik pl2 19 12 2002.p65

Ponad epokami: Szekspir
Cały świat na scenie
Kim był William1 Szekspir? „Prostym chłopakiem ze Stratfordu” czy wyrafinowanym renesansowym erudytą? A może w ogóle nie istniał jako autor dramatów? Szekspirolodzy zażarcie się o to spierają. Zdaniem jednych Will Szekspir żył
naprawdę i już za życia zdobył rozgłos i uznanie jako poeta i dramaturg, a także
twórca teatru nazywanego dziś teatrem szekspirowskim. Był w nim aktorem (grał
Ducha w Hamlecie) i reżyserem własnych sztuk, przerabiał też i ulepszał cudze
utwory (na przykład tak zwanego Pra-Hamleta, przypisywanego Tomaszowi Kydowi). Inni badacze gromadzą argumenty i dowody, że autorem Szekspirowskich
dramatów był ktoś inny – może Francis Bacon2, wybitny polityk, filozof, pisarz,
erudyta. Pojawiła się nawet hipoteza, że pod nazwiskiem Szekspira kryła się kobieta. O tym, iż sztuki te napisała inna osoba, miałoby świadczyć proste pochodzenie Szekspira i brak wyższego wykształcenia – ukończył tylko szkołę podstawową
w Stratfordzie. Z kolei zwolennicy talentu pisarskiego Szekspira podkreślają zalety tej typowej renesansowej szkoły, w której przyszły dramaturg mógł poznać nie
tylko łacińską i angielską gramatykę, grekę, retorykę i logikę, ale także mógł czytać Biblię i poezję łacińską oraz starożytnych klasyków: Owidiusza, Wergilego,
Strona tytu³owa Komedii,
Historii i Tragedii Williama Szekspira, 1623
Horacego, Senekę, Plauta. Zdobyte tam wykształcenie i wrodzone zdolności pozwoliły mu zyskać miano najwybitniejszego dramaturga doby elżbietańskiej (czyli okresu panowania królowej Elżbiety I). Czytając dzisiaj Szekspira, musimy pamiętać, że był on w równej mierze człowiekiem swojej epoki (renesansowym
humanistą, ceniącym światło rozumu i wolną wolę działającej jednostki), co spadkobiercą najdawniejszych, wręcz mitycznych przeświadczeń o podporządkowaniu ziemi i człowieka wyższym od nich i potężniejszym prawom kosmosu, zagrożonego nieustannie chaosem.
„Dante i Szekspir podzielili świat między siebie. Trzeciego nie ma!”
Fenomen geniuszu Szekspira jest jak lustro, w którym każda epoka i każda kultura może ujrzeć wieczną i uniwersalną prawdę o świecie i człowieku. A zarazem
jest „jak gąbka” (według słów Jana Kotta o Hamlecie), która „wchłania w siebie od
razu całą współczesność”. Jego twórczość można interpretować, odwołując się
do aktualnych dramatów historii, zawikłań polityki, problemów społecznych i psychologicznych dnia dzisiejszego. Od ponad czterystu lat cały świat czyta Szekspira, analizuje go, komentuje, interpretuje i wystawia. Sięgają po niego teatry akademickie i eksperymentalne, dramatyczne i lalkowe. Inspiruje malarzy i muzyków.
Jest adaptowany dla potrzeb opery, baletu, filmu; przerabiany na melodramat,
romans, kryminał, western, kabaret, komiks... Znajduje wspólny język ze sztuką
wysoką i z kulturą masową. Zaspokaja wyrafinowane gusty elitarnej publiczności
i odnosi sukcesy komercyjne. Każda epoka i każdy model kultury znajdują w nim
coś dla siebie. Myślą Szekspirem o swoich problemach i konfliktach, mówią Szekspirem w nowych tłumaczeniach, czerpią z Szekspira pomysły dramaturgiczne,
tematy, postacie, złote myśli... W rozpoznaniu Wielkiego Mechanizmu historii,
jak to określił Jan Kott w słynnej książce Szekspir współczesny (1965), angielski
poeta wyprzedził kolejne epoki, budząc podziw i zachwyt najpierw romantyków,
potem ludzi drugiej połowy XX wieku – jednych i drugich szczególnie dotkliwie
doświadczonych przez historię.
1
William ang. łiliam
2
Francis Bacon ang. fransis bejkon
3
Goethe niem. göte lub gete
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
podrecznik pl2 19 12 2002.p65
119
2003-01-06, 11:20
Johann Wolfgang Goethe3:
Kiedy Szekspira nazywamy
jednym z największych poetów, stwierdzamy tymi słowy, że mało kto podpatrzył
świat tak wnikliwie, że mało
kto, dając wyraz swej wewnętrznej wizji, przekazał
czytelnikowi tak głębokie
odczucie jego istoty. Świat
Szekspira jest dla nas zrozumiały; obcujemy tam bezpośrednio z cnotą i zbrodnią, wielkością i małością,
szlachetnością i nikczemnością, i dzieje się to za
pomocą środków najprostszych.
O Szekspirze w nieskończoność, przełożyła Helena Pręczkowska
120
Ponad epokami: Szekspir
Krótkie wprowadzenie do szekspirologii
Szekspir wydawców
Nie zachował się żaden Szekspirowski rękopis. To edytorzy stworzyli ostateczny tekst dramatów autora Hamleta. Dzisiejsze publikacje jego dzieł są oparte na wydaniach renesansowych, te zaś na różnych wariantach rękopisów notowanych przez aktorów, inspicjenta, suflera czy skrybę. Już za życia Szekspira
istniały liczne wydania pirackie jego utworów, różniące się długością i brzmieniem tekstu (na przykład pierwsze wydanie Hamleta nie zawierało monologu
„Być albo nie być...”). Szekspir pisał swoje sztuki dla teatru. Nie interesował się
ich wydaniami, nie brał udziału w redakcji, nie autoryzował żadnego tekstu.
Najbardziej wiarygodnymi edycjami dramatów Szekspira w epoce renesansu
są: ogłoszone za życia autora tak zwane „dobre” quarto1 oraz pierwsze zbiorowe wydanie pośmiertne, tak zwane folio (1623), w którym wprowadzono podział jego utworów na komedie, „historie” i tragedie.
Zbliżenie Szekspirowskie
folio i quarto
Wobec tradycji
Zbiór sztuk Szekspira obejmuje trzydzieści sześć dramatów z wydania folio
i trzy inne, przypisywane mu albo przez niego współtworzone. Ponieważ oryginalność fabuły nie decydowała wówczas o wartości artystycznej utworu, Szekspir z reguły swobodnie wykorzystywał cudze pomysły i mieszał gatunki.
Kroniki królewskie przedstawiają naznaczone okrucieństwem i zbrodnią dzieje średniowiecznych władców Anglii (na przykład Henryk VI, Ryszard III, Ryszard II,
Życie i śmierć króla Jana, Henryk IV, Henryk V ) i oparte są na Kronikach Anglii,
Szkocji i Irlandii Rafaela Holinsheda2. Tematy z historii starożytnej (na przykład
49
Juliusz Cezar czy Antoniusz i Kleopatra) zaczerpnął Szekspir z Żywotów sławnych mężów greckiego historyka Plutarcha.
W tragediach kontynuował tematy królewskie, inspiracje czerpiąc – jak na
przykład w wypadku Hamleta – z bajecznych dziejów Danii, opisanych przez
średniowiecznego kronikarza Saxo Gramatyka. Korzystał także z pomysłów
współczesnych sobie dramatopisarzy (Marlowe’a3 i Kyda), pogłębiając ich wizję tragiczności i tworząc nową tragedię historyczną. Jego spojrzenie na władzę
i władców świadczy z jednej strony o nawiązaniu do tradycji średniowiecznego
moralitetu (w człowieku toczy się odwieczna walka dobra i zła), z drugiej – o wpły-
68
wach renesansowych idei Księcia Machiavellego4 (brak skrupułów władców w dą-
156
żeniu do skutecznego rządzenia). Także antyczny topos świata-teatru nasycił Szekspir nowymi treściami.
Komedie oparł Szekspir między innymi na renesansowych włoskich nowelkach i komedii dell’arte, antycznych komediach, średniowiecznej farsie, tradycji
staroangielskich świąt ludowych i rodzimego folkloru.
Zapożyczone wątki i konwencjonalne postacie wzbogacał Szekspir zadziwiającą
głębią psychologicznej wiedzy o człowieku i powagą refleksji filozoficznej o mechanizmie świata i historii. A wszystko to – na dodatek – przenika wielka, porywająca
poezja.
1
quarto łac. kwarto
2
Holinshed ang. holinszed
3
Marlowe ang. marloł
4
Machiavelli wł. makiawelli
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
podrecznik pl2 19 12 2002.p65
120
2003-01-06, 11:20
Terminy folio i quarto oznaczają ówczesny format druku.
Folio to arkusz papieru złożony
na pół, co daje dwie kartki
(czyli cztery strony). W formacie
tym drukowano dzieła o wielkiej randze i znaczeniu, był on
zastrzeżony przede wszystkim
dla Biblii, katechizmów, żywotów świętych.
Druk utworów Szekspira w formacie folio stanowił ich niewątpliwą nobilitację. Ukazały się
one po śmierci autora, w roku
1623, jako Komedie, Historie
i Tragedie Williama Szekspira.
Kosztowały jeden funt – równowartość miesięcznej pensji
nauczyciela. Z czterystu wydanych egzemplarzy zachowało
się dwieście.
Format quarto to arkusz złożony dwukrotnie (czyli osiem
stron). Dramaty, jako druki pośledniejsze, wydawano właśnie w tym formacie. Zachowało się pięć takich egzemplarzy
Hamleta – jeden z nich we Wrocławiu.
121
Ponad epokami: Szekspir
Tragedie
Skrzydlate słowa Szekspira
Najważniejsze to: Romeo i Julia, Ryszard III, Hamlet, Otello, Król Lear1, Makbet, Antoniusz i Kleopatra.
Można powiedzieć, że tragedie Szekspira przedstawiają w rozmaitych wariantach wciąż tę samą historię o złym królu-tyranie, uzurpatorze i okrutniku; o krwawych walkach o tron, władzę, kobietę; o intrygach i zbrodniach, napędzanych przez
Hamlet
Słabości, twe imię kobieta!
Źle się dzieje w państwie duńskim.
ludzkie namiętności, ambicje, charaktery i Wielki Mechanizm historii.
37
Tragedia Szekspirowska daleka jest od Arystotelesowskich założeń tragedii
klasycznej, ale ma swoje reguły. Należą do nich: wartka i sensacyjna akcja, ignorująca jedność miejsca i czasu, oraz wymyślna intryga, która miała dostarczać widzom
silnych emocji. Ciąg zdarzeń dramatycznych inicjują głównie sami bohaterowie (bez
udziału bogów, Fatum, Losu). Ich pasje i namiętności prowadzą do krwawego roz-
W tym szaleństwie jest metoda.
Być albo nie być. Oto jest pytanie.
wiązania i śmierci – często przedwczesnej, nagłej, połączonej z upadkiem wielkiej
Poloniusz: Cóż to czytasz, mości
książę?
Hamlet: Słowa, słowa, słowa.
idei. W finałach Szekspirowskich tragedii trup ściele się gęsto, krew leje obficie,
następuje kumulacja grozy i okrucieństwa. Ponadto w sztukach tych sceny wznio-
Dania jest więzieniem!
słe i tragiczne, napisane stylem wysokim, mieszają się z sytuacjami komicznymi,
wyrażanymi językiem dosadnym, pełnym plebejskiego humoru.
Ofelio! Idź do klasztoru!
Komedie
Reszta jest milczeniem.
Najbardziej znane to: Poskromienie złośnicy, Sen nocy letniej, Wiele hałasu
Jak wam się podoba
2
o nic, Jak wam się podoba, Wesołe kumoszki z Windsoru , Wieczór Trzech Króli,
Burza.
Komedie Szekspira sławią zwyciężającą wszystko miłość, budząc beztroski
śmiech i filozoficzną zadumę. Szczególną rolę odgrywa w nich humor sytuacyjny
i dowcip językowy. Poeta korzysta z konwencjonalnych fabuł i znanych z literatury
anegdot, odwołuje się do motywów mitologicznych i baśniowych, chwytu teatru
w teatrze, bawi widza przebierankami i zamianą płci, mnoży zabawne nieporozumienia, na przykład wynikające z identyczności bliźniaków. Przykładem takiego
utworu jest wielopłaszczyznowa, misternie zbudowana opowieść-baśń Sen nocy
Świat jest teatrem, aktorami ludzie, / Którzy kolejno wchodzą
i znikają.
Juliusz Cezar
Lękliwy stokroć umiera przed
śmiercią; / Mężny kosztuje jej tylko raz jeden.
letniej. Łączy ona świat snu i czarów ze sprawami ludzi, angielski las i ateński
dwór, subtelne uczucia i namiętności miłosne z niewybrednymi żartami teatru
rzemieślników.
Przedmiotem żartu i kpiny w komediach Szekspira jest to, co zapewne bawiło
renesansową publiczność: kłótliwe i uparte kobiety, poskramiane przez małżonków, próżni i zarozumiali mężczyźni, typ żołnierza samochwała, zaślepienie miło-
Romeo i Julia
Czemże jest nazwa? To, co zowiem różą, / Pod inną nazwą równie by pachniało.
sne i swary między kochankami, prowadzące do nieporozumień, ale kończące się
dobrze. Dziś komedie Szekspira odbieramy jako sztuki wieloznaczne, w których
śmiech podszyty jest goryczą, a liryzm łączy się z ironią.
Echa szekspirowskie
Liczne postacie Szekspirowskie oderwały się od tekstów, w których żyją pełnią życia, i zastygły w alegorie. W zbiorowej pamięci i wyobraźni zadomowili się:
nieszczęśliwi kochankowie-samobójcy Romeo i Julia, zazdrosny Otello i niewinna, zabita przez męża Desdemona, wahający się Hamlet i obłąkana topielica Ofelia, zbrodniczy Makbet i pchająca go do morderstwa żona, nieszczęśliwy ojciec
złych córek – król Lear, beztroski opój, obżartuch i kawalarz Falstaff, zakochana
1
Lear ang. lir
2
Windsor ang. łindsor
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
podrecznik pl2 19 12 2002.p65
121
2003-01-06, 11:20
Ryszard III
Konia! Hej, konia! Królestwo za
konia!
122
Ponad epokami: Szekspir
w ośle królowa elfów Tytania i złośliwy duszek Puk, czarodziej-poeta Prospero
i pokraczny Kaliban. Tytuły dramatów Szekspira i cytaty ze sztuk pełnią dziś funkcję zwrotów frazeologicznych i weszły do repertuaru skrzydlatych słów, na przykład: „Jak wam się podoba?”, „Komedia omyłek”, „Wszystko dobre, co się dobrze
kończy”, „Wiele hałasu o nic”, „Miarka za miarkę”, „Stracone zachody miłości”.
Szekspir tłumaczony
Obecność Szekspira w kulturze europejskiej i światowej jest skazana na przekłady, co w paradoksalny sposób wychodzi mu na dobre. Oryginalne teksty autora Hamleta stają się coraz mniej zrozumiałe nawet dla Anglików. Natomiast
wciąż na nowo tłumaczony i językowo uwspółcześniany Szekspir różnych kultur
narodowych brzmi zrozumiale, atrakcyjnie, dowcipnie. Kolejne przekłady, wyrażając ducha czasu lektury i odbioru, zmieniającą się wrażliwość estetyczną i etyczną
czytelników i widzów, sprzyjają nowym interpretacjom, zachęcają teatry do poszukiwania nowoczesnego kształtu inscenizacyjnego, inspirują awangardowych
reżyserów i wprowadzają nowy styl gry aktorów.
Dramat Szekspirowski nie ma w literaturze polskiego renesansu swojego odpowiednika gatunkowego. Nie możemy też tłumaczyć Szekspira na szesnasto- czy
siedemnastowieczną polszczyznę, ponieważ w jakiejś mierze jest ona mniej wyrobiona literacko od ówczesnego języka angielskiego. Pierwszy polski przekład dramatów Szekspira z oryginału (wcześniejsze spolszczenia opierały się na przeróbkach francusko- i niemieckojęzycznych) pochodzi z połowy XIX wieku (1862). Jest
dziełem wybitnego tłumacza Józefa Paszkowskiego. Znakomite fragmenty jego
przekładów, jak choćby monolog Hamleta („Niech ryczy z bólu ranny łoś, / Zwierz
zdrów przebiega knieje”), należą dziś do kanonu idiomów szekspirowskich w polskiej kulturze. Tłumacz Szekspira musi nie tylko znakomicie znać język angielski,
ale także odznaczać się wrażliwością i wyobraźnią poetycką. Dlatego udane przekłady, czy to fragmentów, czy też całych dramatów, wyszły spod pióra poetów:
Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Jana Kasprowicza, Jarosława Iwaszkiewicza, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Wśród współczesnych cenionych tłumaczy Szekspira są: Stanisław Barańczak, Roman Brandstaetter1, Antoni
Libera, Jerzy S. Sito i Maciej Słomczyński.
Szekspiriady
Szersze kontakty kultury polskiej z Szekspirem pojawiły się późno, dopiero w XVIII
wieku. Najpierw jako popularne w Europie i w Polsce szekspiriady, czyli grane
przez wędrowne trupy aktorów francuskie i niemieckie przeróbki jego sztuk. Łagodzono w nich drastyczności tekstu, wprowadzano szczęśliwe zakończenie i moralistyczną wymowę. To one stały się podstawą pierwszych, deformujących oryginalny tekst, przekładów z drugiej, a nawet trzeciej ręki. Tłumaczem niejednej
szekspiriady był Wojciech Bogusławski, twórca teatru narodowego, a zarazem
pierwszy polski Hamlet w lwowskim przedstawieniu z roku 1798. Przerabianie sztuk
Szekspira w duchu klasycznego ładu i racjonalnego umiaru uzasadniał on potrzebą
usunięcia z nich elementów drażniących dobry smak człowieka oświecenia.
1
Brandstaetter niem. brandszteter
2
Eug
e
`ne
e n delakrua
a
Euge
è
ne Delacroix fr. eże
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
podrecznik pl2 19 12 2002.p65
122
2003-01-06, 11:20
Eugène Delacroix2
Hamlet i Horacy na cmentarzu, 1839
Echo
Appendix
Stanis³aw Barañczak
Podstawowe utwory W. Szekspira, przystêpnym sposobem streszczone i dla celów mnemotechnicznych w formê wierszowan¹ przyodziane.
5
„Hamlet”
Duch: brat jad wla³ do ucha.
Syn ducha: o, psiajucha!
Stryja w ryj? Drastyczny krok.
Zw³oka. Jej fina³: stos zw³ok.
10
„R
omeo i Julia”
„Romeo
Rody Werony: wra¿y raban.
M³odzi: hormony. Starzy: szlaban.
Mnich: lekarstwem zielarstwo?
Fina³: trup grub¹ warstw¹.
15
„R
yszar
d III”
„Ryszar
yszard
Garbus: knuje.
Wokó³ szuje.
Z¹b za z¹b. Królestwo za konia.
Fina³: zbiorowa agonia.
20
„Juliusz Cezar”
Forum. Togi.
Go³e nogi.
Klika: szefowi nó¿ w plecy?
Fina³: trupy, kalecy.
25
„Otello”
T³o: gondole i do¿e.
Centrum uwagi: ³o¿e.
W¹¿: Jago. M¹¿: „Ja go!...” Duszona:
¯ona. Fina³: obsada kona.
30
„Makbet”
Szkot: bestia bitna.
¯ona: ambitna.
Rêce umywa. Ma gdzieœ.
Bór: marsz na mur! Fina³: rzeŸ.
35
Stanisław Barańczak
(ur. 1946)
poeta, eseista, krytyk literacki;
tłumacz między innymi sztuk
Szekspira oraz jego sonetów
Andrzej Mleczko
Rysunki teatralne
Zadania
1. Zastanów się, na czym polega dowcip tekstu Barańczaka.
Zwróć uwagę na słownictwo,
rymy i kompozycję czterowierszy.
„Kr
ól Lear”
„Król
Król-ojciec: lebiega.
B³azen: go ostrzega.
Córki: dwie z³e, jedna lepsza.
Fina³: wszystko siê rozpieprza.
2. Napisz własne, dowcipne
streszczenia Hamleta i Makbeta lub innych znanych ci dramatów Szekspira.
Biografio³y, 1991
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
podrecznik pl2 19 12 2002.p65
123
2003-01-06, 11:20