Domy zakonne śląskiej prowincji Jezuitów w latach

Domy zakonne Śląskiej Prowincji Jezuitów
37
†
PERSPECTIVA
Legnickie Studia
Teologiczno-Historyczne
Rok V 2006 Nr 1
Ks. Tomasz Błaszczyk
DOMY ZAKONNE ŚLĄSKIEJ PROWINCJI JEZUITÓW
W LATACH 1755-1776
Zajęcie Śląska przez Prusy (1742) przyczyniło się do istotnych
zmian w życiu nie tylko politycznym tej prowincji. Na szczególną
uwagę zasługuje tutaj polityka wyznaniowa prowadzona przez króla pruskiego Fryderyka II, która daleka była od ekspiacyjnych form
pobożnościowych. Król pruski, będąc agnostykiem i zwolennikiem
filozofii oświeceniowej, nie akceptował żadnego związku wyznaniowego1. Jednakże napotykając na Śląsku silny żywioł katolicki, pozornie respektując wszystkie jego prawa, dążył do osłabienia wpływu
Kościoła katolickiego.
Fryderyk II, kierując się realiami politycznymi, wykorzystywał
struktury kościelne do jeszcze większego scentralizowania państwa,
którym rządził według zasad absolutyzmu oświeceniowego. Celem
jego rządów, a zwłaszcza decyzji politycznych, było uzyskanie przez
Prusy statusu mocarstwa europejskiego. W urzeczywistnieniu jego aspiracji politycznych pomocnym miał się okazać Kościół katolicki,
który został poddany pod nadzór państwowy2.
1
P. MAI. Kościół katolicki na pruskim Śląsku od roku 1740 aż do upadku monarchii
w 1918 roku. W: Miejsce i rola Kościoła wrocławskiego w dziejach Śląska. Red. K.
Matwijowski. Wrocław 2001 s. 101.
2
Z. ZIELIŃSKI. Fryderyk II Hohenzollern. W: Encyklopedia Katolicka. T. 5. Red. L.
Bieńkowski [i in.]. Lublin 1989 kol. 742.
38
KS. TOMASZ BŁASZCZYK
Tak rozumiana polityka wyznaniowa spowodowała zmianę dotychczasowego statusu Kościoła katolickiego na Śląsku. Jego uprzywilejowana pozycja z czasów habsburskich w pruskiej rzeczywistości
musiała doznać znacznego uszczerbku. Sprawy wewnętrzne Kościoła
musiały ustąpić miejsca realiom politycznym. Racja stanu, która była
jedyną normą państwową wymuszała na Kościele katolickim respektowanie i realizowanie wszelkich zarządzeń władzy wykonawczej.
Płacenie wysokiego podatku dochodowego przyczyniało się do ruiny
ekonomicznej poszczególnych placówek duszpasterskich. Zakony
zmuszane były do zakładania i prowadzenia często nierentownych
fabryk. Brak powołań kapłańskich spowodowany był zakazem przyjmowania kandydatów spoza Śląska. Nadto, liczba zakonników w poszczególnych klasztorach musiała być uzgadniana z władzami rządowymi, a każde przyjęcie do zakonu wymagało aprobaty rządu pruskiego. W końcu nie udzielano pozwolenia na wstąpienie do nowicjatu mężczyzn silnych i zdolnych do służby wojskowej3. Apogeum
absurdu politycznego oraz relacji władzy pruskiej do Kościoła było
wymuszanie na zakonach powołanie nowych prowincji zakonnych
ograniczonych tylko do terytorium Śląska.
1. ZNACZENIE JEZUITÓW NA ŚLĄSKU
W 1540 r. papież Paweł III bullą Regimini militantis zatwierdził zakon Towarzystwa Jezusowego, przyczyniając się tym samym
do jego dynamicznego rozwoju pod względem tak ilościowym, jak
i geograficznym4. Zaangażowanie się jezuitów w wewnętrzną reformę
Kościoła i podjęcie walki z reformacją protestancką przyczyniło się do
ich szerokiej działalności dydaktyczno-wychowawczej i misyjnej. Ich
praca popierana przez władze kościelne i świeckie otwierała im szerokie możliwości oddziaływania, a rozwój liczebny zakonu pozwalał na
zakładanie placówek zakonnych w różnych częściach świata.
W pierwszych 16 latach swego istnienia zakon jezuitów mógł się
wykazać liczbą około 1 000 zakonników rezydujących w prawie 100
domach, zlokalizowanych w 13 prowincjach5. W tym czasie istniało
3
A. BOLLMANN. Die Säkularisation des Ziesterzienserstiftes Leubes. Breslau 1932
s. 31.
4
L. GRZEBIEŃ. Jezuici. W: Encyklopedia Katolicka. T. 7. Red. S. Wielgus [i in.]. Lublin
1997 kol. 1254-1255.
5
B. KUMOR. Historia Kościoła. Cz. 5. Lublin 1984 s. 159.
Domy zakonne Śląskiej Prowincji Jezuitów
39
już 5 prowincji obejmujących kraje europejskie6. W 1551 r. powstała
prowincja niemiecka, z której 5 lat później wyłoniono prowincję dolnoniemiecką i górnoniemiecką. Z tej ostatniej w 1563 r. utworzono
prowincję austriacką7. Szczególnego znaczenia nabrały tu kolegia jezuickie zlokalizowane w Wiedniu (1552) i Pradze (1556).
Gwałtowny rozwój Towarzystwa Jezusowego sprawił dalsze tworzenie prowincji zakonnych. Już w 1623 r. z austriackiej prowincji
wydzieliła się prowincja czeska8. Do tej właśnie prowincji należały
wszystkie placówki jezuickie będące na Śląsku. Przynależność Śląska
do prowincji czeskiej była tym bardziej uzasadniona, że śląskie kolegia jezuickie swój początek zawdzięczają kolegium praskiemu9.
Na Śląsku jezuici rozwinęli owocną działalność duszpasterską
oraz oświatową. Po sprowadzeniu do Wrocławia przez biskupa Marcina Gerstmana w 1581 r. rozpoczęli działalność kaznodziejską, a ich
kunszt słowa ściągał do świątyń rzesze wiernych10. Istotną pomocą
w umacnianiu katolickiej religii okazała się katechizacja, którą jezuici
ogarniali wszystkie stany społeczne. Posługiwali się przy tym katechizmem Piotra Kanizjusza11. Organizując procesje z Najświętszym
Sakramentem między innymi w uroczystość św. Ignacego Loyoli czy
też w uroczystość Bożego Ciała przyczyniali się do rozwoju kultu
Eucharystii na Śląsku12. Obok kultu eucharystycznego rozwijali pobożność maryjną, która formowała i umacniała pobożność katolików.
Ponadto prowadzili duszpasterstwo więzienne, a także angażowali się
GRZEBIEŃ. Jezuici. kol. 1255.
Z. LEC. Placówki jezuickie na Śląsku do kasaty zakonu. W: Miejsce i rola Kościoła
wrocławskiego. s. 83.
8
A. FECHTNEROVA. Rektori koleji Tovarysstva Jezisova v Cechach, na morave a ve
Slezsku do roku 1773. T. 2. Praha 1993 s. 615; B. DĄBROWSKI. Zakony na Śląsku od
połowy XVIII wieku do Kulturkampfu. Helmstedt – Warszawa 2005 s. 96.
9
LEC. Placówki jezuickie na Śląsku. s. 83.
10
T. BŁASZCZYK. Zakony na Śląsku w czasach reformacji i reformy kościelnej oraz ich
znaczenie. „Saeculum Christianum” 8:2001 nr 1 s. 27.
11
Z. LEC. Jezuici we Wrocławiu (1581-1776). Wrocław 1995 s. 50.
12
K. MATWIJOWSKI. Uroczystości, obchody i widowiska w barokowym Wrocławiu.
Wrocław – Warszawa – Kraków 1969 s. 94-95; Z. LEC. Jezuici a Eucharystia. W:
W blasku Eucharystii. Materiały z sympozjum „Eucharystia w dziejach Kościoła na
ziemiach polskich ze szczególnym uwzględnieniem Śląska” oraz z XXVI Wrocławskich Dni Duszpasterskich. Red. I. Dec. Wrocław 1996 s. 105.
6
7
40
KS. TOMASZ BŁASZCZYK
w pracę wśród chorych13. Ważnym czynnikiem w pracy duszpasterskiej podjętej przez jezuitów okazały się misje, których celem było
rozbudzenie życia religijnego oraz rekolekcje, które miały kształtować gorliwych katolików.
Wielkie zasługi mieli jezuici również na polu oświatowym, przyczyniając się do rozwoju szkolnictwa katolickiego na Śląsku. Ich praca wychowawcza i dydaktyczna miała na celu wykształcenie i przygotowanie kandydatów do różnych zadań w Kościele i społeczeństwie14.
W czasach kontrreformacji prowadzili na wysokim poziomie jedną
z najsłynniejszych szkół Gymnasium Carolinum w Nysie15. Również
w Kłodzku przejmując prowadzoną wcześniej przez kanoników regularnych szkołę, doprowadzili ją do znacznego poziomu i nadali jej
kształt pełnego gimnazjum16. W innych miastach Śląska, w których
jezuici prowadzili ożywioną działalność duszpasterską, zakładali własne szkoły o charakterze gimnazjalnym, które niejednokrotnie
były jedynymi placówkami oświatowymi średniego szczebla. Oprócz
Kłodzka i Nysy ten stan funkcjonował także w Opolu. Założenie gimnazjum w Świdnicy spowodowało zamknięcie w tym mieście szkoły
protestanckiej. Natomiast we Wrocławiu i Brzegu gimnazja jezuickie funkcjonowały obok szkół protestanckich17. Oprócz gimnazjów,
które cieszyły się wielkim uznaniem wśród społeczności śląskiej, jezuici prowadzili także szkoły o nieco niższym standardzie oświatowym. Warto wspomnieć o szkole łacińskiej w Jeleniej Górze, która
została przejęta przez jezuitów od protestantów. Szkoła ta nie mogła
Z. LEC. Jezuici w Żaganiu w latach 1628-1776. Dzieje i działalność. „Colloquium
Salutis” 25:1993 s. 315.
14
Zob. B. CLEMENZ. Geschichte des schlesischen Bildungswesens in Mittelalter.
Liegnitz 1927.
15
J. MANDZIUK. Nysa jako ośrodek kultury w XVI i XVII w. „Colloquium Salutis”.
8:1976 s. 93; TENŻE. Rola Kościoła katolickiego w szerzeniu oświaty na Śląsku do
czasów pruskich. „Colloquium Salutis” 14:1982 s. 165.
16
H. SCHULTE. Beiträge zur Geschichte des Schulwesens in Glatz und des Gymnasiums
insbesondere. W: Festschrift zur Feier des dreihundertjährigen Bestehens des
Königlichen Katholischen Gymnasiums zu Glatz 1597-1897. Glatz 1897 s. 87-89.
17
L. HARC. Szkoły jezuickie na Śląsku. Zarys problematyki. W: Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie w dniach 6-8 V 1999 r. przez Instytut Historii Uniwersytetu
Opolskiego i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego. Red. M. Derwich, A.
Pobóg-Lenartowicz. Wrocław 2000 s. 301.
13
Domy zakonne Śląskiej Prowincji Jezuitów
41
osiągnąć charakteru pełnego gimnazjum ze względu na znikomy procent uczniów o proweniencji katolickiej, którzy uczęszczali tutaj do
czterech pierwszych klas, a dalszą edukację kończyli w gimnazjum
świdnickim18.
Dążenia jezuitów do założenia pierwszej uczelni uniwersyteckiej
zostały zrealizowane dopiero na początku XVIII w. Mimo, iż początkowo myśleli o założeniu akademii w Nysie na bazie tamtejszego
gimnazjum, to Wrocław stał się ośrodkiem uniwersyteckim powołanym do życia przez cesarza Leopolda I 21.10.1702 r.19
Szeroko zakrojona działalność jezuitów uległa zmianie wraz
z przejęciem Śląska przez Prusy, a przede wszystkim w momencie
utworzenia śląskiej prowincji zakonnej 1.01.1755 r.20
2. DZIAŁALNOŚĆ JEZUITÓW W RAMACH NOWOUTWORZONEJ PROWINCJI
Skład śląskiej prowincji jezuitów stanowiły kolegia we Wrocławiu,
Kłodzku, Nysie, Żaganiu, Głogowie, Świdnicy, Legnicy, Opolu, rezydencje w Jeleniej Górze, Piekarach, Otyniu i Brzegu oraz misja w
Tarnowskich Górach21. Sytuacja w jakiej znalazły się te placówki jezuickie po utworzeniu nowej prowincji nie należała do łatwych, zważywszy że prowincjał czeskiej prowincji Baltazar Lindner zapowiadał
pozbawienia śląskich domów wszelkiego źródła utrzymania z chwilą
odłączenia ich od macierzystej prowincji22. Miał to być koronny argument w utrzymaniu dotychczasowego status quo, który nie znalazł
uznania królewskiego, a jednoznaczna decyzja Fryderyka II utworzenia nowej prowincji śląskiej stała się rzeczywistością. Wszystkie
zatem placówki jezuickie zlokalizowane na terenie Śląska stanowiły odrębną prowincję śląską z własnym prowincjałem, którym został
Z. LEC. Działalność jezuitów w Jeleniej Górze w latach 1629-1776. „Wrocławski
Przegląd Teologiczny” 2:1994 nr 1 s. 80.
19
T. BŁASZCZYK. Fakultet Teologii Katolickiej Uniwersytetu Wrocławskiego w latach
1811-1914. Aspekt historyczno-prawny. Wrocław 2001 s. 35.
20
H. HOFFMANN. Friedrich II. von Preussen und die Aufhebung der Gesellschaft Jesu.
Roma 1969 s. 12.
21
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 406.
22
Tamże.
18
42
KS. TOMASZ BŁASZCZYK
Mateusz Weinacht, pełniący swój urząd do 1764 r. Jego następcą został Karol Troilo dotychczasowy rektor kolegium wrocławskiego23. W
1768 r. funkcję prowincjała śląskiej prowincji objął Jan Gräbner, który
pełnił swój urząd do czasu kasaty jezuitów na Śląsku.
Chronologicznie pierwszą placówką jezuicką powstałą na Śląsku
było kolegium we Wrocławiu. Wprawdzie pierwsi jezuici przybyli do
Wrocławia w styczniu 1581 r. dzięki inicjatywie biskupa wrocławskiego Marcina Gerstmana, który zlecił im duszpasterstwo w katedrze, a jego następca biskup Andrzej Jerin był skłonny erygować w
stolicy Śląska kolegium jezuickie, to ich pierwsza misja, ze względu
na brak odpowiedniej liczby zakonników i ostry sprzeciw sprotestantyzowanej rady miejskiej, zakończyła się 20.04.1595 r. 24 Ostatecznie
jezuici na stałe osiedlili się we Wrocławiu w 1638 r., a ich placówka
uzyskała rangę kolegium w 1646 r.25
W 1670 r. jezuici otrzymali zgodę cesarza na wzniesienie kościoła
i kolegium na terenie zamku cesarskiego. W 1702 r. urządzili szkołę o charakterze uniwersyteckim. W czasach habsburskich Akademia
Leopoldyńska cieszyła się nieskrępowanym rozwojem, a stały wzrost
liczby studentów pozwolił władzom zakonnym na wzniesienie nowego gmachu w stylu barokowym oraz utworzenie dla celów naukowych
obserwatorium astronomicznego i drukarni.
Dynamiczny rozwój kolegium jezuickiego we Wrocławiu został
zahamowany z chwilą przejęcia Śląska przez Prusy. Gmach kolegium
został zajęty przez władze pruskie, które umiejscowiły w nim rannych
żołnierzy26. Ponadto rząd pruski pobierał od kolegium rocznie ponad
15 000 florenów w ramach kontrybucji wojennych, co było znacznym
obciążeniem ekonomicznym dla wrocławskiej placówki. Liczne ataki
na jezuitów ze strony innowierców, jak również posądzenia o zdradę stanu, niewierność wobec pruskiego władcy i pomoc dezerterom
Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu (AAWr). Historia primi decenii de ortu
ac progressu primum Missionis, deinde Residentiae tandem Collegii Wratislaviensis
S. J. (1638-1769). Sygn. V 39 k. 345 v.
24
A. O. MEYER. Zur Geschichte der Gegenreformation in Schlesien. Aus Vatikanischen
Quellen. „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens” 38:1904
s. 75-76; A. KASTNER. Archiv für Geschichte des Bisthums Breslau. T. 1. Neisse 1858
s. 136-138.
25
Archiwum Towarzystwa Jezusowego w Rzymie (dalej: ARSI). Historia Provinciae
Bohemiae 1641-1650. Sygn. Boh. 96 s. 89.
26
DĄBROWSKI. Zakony na Śląsku. s. 100.
23
Domy zakonne Śląskiej Prowincji Jezuitów
43
w czasie trwania wojny 7-letniej, w ostateczności zmusiły wrocławskich zakonników do opuszczenia Wrocławia w 1757 r. W okresie ich
nieobecności, który trwał do 1763 r. budynek kolegium i gimnazjum
przeznaczono na miejsce internowania jeńców austriackich, a konwikt
zamieniono na szpital. Nie oszczędzono także kościoła, którego pomieszczenia przeznaczono na magazyn wojskowy, a następnie magazyn zboża27. W grudniu 1758 r. kolegium zmieniło swoje przeznaczenie i służyło odtąd jako szpital dla 3 000 chorych i rannych żołnierzy
austriackich28. We wrześniu 1765 r. budynek został odebrany jezuitom
i przeznaczono go na Pruski Bank Królewski29. Także część pomieszczeń Akademii Leopoldyńskiej przeznaczono na lazaret dla pruskich
żołnierzy. Tym samym prowadzenie wykładów uniwersyteckich, jak
również nauczanie gimnazjalne było bardzo utrudnione. Mimo, że
liczba studentów i uczniów dramatycznie spadała, to nie zaprzestano
dotychczasowej działalności edukacyjnej. Wprawdzie niektóre formy
wychowawczo-oświatowe zostały zaniechane, jak choćby występy
teatralne, które od 1763 r. należały już do przeszłości, to surowa krytyka szkolnictwa jezuickiego, przeprowadzona po zakończeniu wojny
7-letniej, doprowadziła do reformy oświaty katolickiej na Śląsku, powodując jedynie jej zmiany strukturalne i programowe30.
Istniejąca przy wrocławskiej uczelni uniwersyteckiej drukarnia
otrzymała w 1765 r. zakaz drukowania dokumentów papieskich bez
uzyskania zgody króla, a od 1772 r. dodatkowo pism politycznych
bez uprzedniej cenzury kamery królewskiej. Rok później drukarnia
uniwersytecka doznała dalszych ograniczeń, otrzymując pozwolenie
na drukowanie wyłącznie pism akdemickich31.
Obostrzenia rządowe dotknęły także aptekę jezuicką, której w
1763 r. zabroniono dostarczania leków osobom nie związanych z kolegium. Wprawdzie zarządzenie to trwało tylko 3 lata, ale jezuici
zobowiązani byli także do wydawania leków ubogim mieszkańcom
C. RABE. Alma Mater Leopoldina. Kolleg und Universität der Jesuiten in Breslau
1698-1811. Köln – Weimar – Wien 1999 s. 261.
28
B. DUHR. Geschichte der Jesuiten in den Ländern deutscher Zunge im 18.
Jahrhundert. T. 1. München – Regensburg 1928 s. 408.
29
Tamże. s. 428.
30
T. BŁASZCZYK. Stan i reforma oświaty na Śląsku w czasach pruskich do 1811 r.
„Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 57:2002 nr 3 s. 319 n.
31
J. REINKENS. Die Universität zu Breslau vor der Vereinigung der Frankfurter Viadrina
mit der Leopoldina. Festschrift der katholisch-theologischen Fakultät. Breslau 1861
s. 109-110.
27
44
KS. TOMASZ BŁASZCZYK
Wrocławia za bardzo niską cenę, a nawet za darmo. Ponadto pragnąc
uniknąć likwidacji apteki na rzecz państwa musieli wnosić opłatę 100
florenów reńskich rocznie32.
Drugim co do ważności jezuickim kolegium śląskiej prowincji
była placówka założona w Kłodzku w 1597 r. przez prepozyta kościoła NMP i kanoników regularnych, Krzysztofa Schemnitza. Z chwilą
utworzenia placówki miała ona charakter rezydencji, a rangę kolegium uzyskała w 1599 r.33 Jezuici otworzyli równocześnie szkołę, na
potrzeby której wybudowali w 1602 r. konwikt.
W czasach pruskich kolegium kłodzkie doznało wielu obciążeń
nie tylko ekonomicznych. Dobra seminaryjne były zajęte na skutek rekwizycji wojennych. W 1745 r. dolne piętro seminarium zostało przeznaczone przez władze pruskie na piekarnię polową, a na wyższym
piętrze urządzono lazaret. Z chwilą utworzenia prowincji śląskiej jezuitom odebrano także prawo prowadzenia browaru. Wrogie nastawienie komendanta twierdzy generała von de la Motte Fouqué względem
jezuitów przyczyniało się do licznych oskarżeń, a nawet aresztowań.
W 1757 r. na skutek pożaru konwiktu wywołanego przez stacjonujące w nim wojska pruskie oskarżono jezuitów kłodzkich o konspirację
i wywołanie pożaru, za co spotkała ich kara wiezienia. W lutym 1757 r.
jezuici kłodzcy otrzymali nakaz opuszczenia miasta oraz uiszczenia
2 000 florenów na rzecz duchownych, którzy mieli zająć ich miejsce34.
Wraz z przejęciem Kłodzka przez Austriaków (26.07.1760 r.) do miasta przybyli czescy jezuici, którzy na rozkaz cesarzowej Marii Teresy
otrzymali dotychczasowe posiadłości zakonne. Na mocy pokoju hubertusburskiego (1763) Kłodzko ponownie przeszło pod zarząd Prus,
a na miejsce jezuitów czeskich przybyło 13 jezuitów śląskiej prowincji. Rok później zapadło rozstrzygnięcie rządowe w sprawie przekroju
społecznego gimnazjum kłodzkiego, na mocy którego nie pozwolono
jezuitom przyjmować uczniów wywodzących się z rodzin chłopskich
i najemników wolnych. Rządowy dekret spowodował tym samym
znaczne obniżenie liczby uczniów, która w 1769 r. wynosiła 79 chłopców35.
B. DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 426.
AAWr. Tabulae exhibentes sedes antique Societatis Jesu, missionum stationes et
collegia. 1556-1773. Sygn. V B 13 a k. 2.
34
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 456.
35
Tamże. s. 452.
32
33
Domy zakonne Śląskiej Prowincji Jezuitów
45
Kolejna placówka jezuicka na Śląsku początkowo o charakterze
misji (1610), potem rezydencji (1623), a od 1624 r. kolegium, powstała w Nysie. Właściwym jej fundatorem był biskup wrocławski Karol
Habsburg, który wiązał z jezuitami nadzieję na utworzenie w Nysie
uczelni o charakterze uniwersyteckim36. Wprawdzie jezuitom nie udało się stworzyć uniwersytetu, ale zasłynęli z działalności oświatowej
prowadząc znane Gymnasium Carolinum, w którym oprócz nauk humanistycznych wykładano filozofię i teologię moralną dla studentów
Towarzystwa Jezusowego i alumnów wrocławskiego seminarium37.
W czasach pruskich jezuici byli oskarżani o podżeganie żołnierzy do dezercji za co otrzymali w 1756 r. miesiąc aresztu domowego,
a sprzeniewierzenie się karze groziło im nawet śmiercią. Rok później
zakonnicy otrzymali nakaz opuszczenia miasta, a ich kolegium władze pruskie przeznaczyły na szpital, magazyn wojskowy oraz więzienie dla austriackich jeńców38. Po powrocie do Nysy w 1763 r. jezuici
rozpoczęli prace remontowe zrujnowanego kolegium i gimnazjum,
a w jesieni podjęli działalność oświatową i duszpasterską, którą prowadzili nieprzerwanie do czasów kasaty zakonu.
Żagań był jednym z miast śląskich, w którym jezuici założyli swoją placówkę. Dzięki życzliwości Albrechta von Wallensteina, który
zabiegał o rekatolicyzację podległych mu ziem, mogli jezuici otworzyć swoją misję w 1628 r., która jeszcze w tym samym roku została
podniesiona do rangi rezydencji. Wraz z otrzymaniem na początku
1629 r. statusu kolegium39 jezuici żagańscy otworzyli 4-klasową szkołę, którą z biegiem czasu przekształcili w gimnazjum40.
W czasach pruskich liczba uczniów drastycznie spadała osiągając w 1769 r. stan 45 osób. Ponadto 5 lat wcześniej na życzenie króla Fryderyka II zaprzestano wystawiania przez uczniów gimnazjum
sztuk teatralnych41. Z chwilą utworzenia w 1755 r. śląskiej prowincji
jezuitów w Żaganiu urządzono nowicjat, w którym zamieszkało 31
kandydatów do zakonu i 8 kapłanów42. W 1758 r. kolegium i gimna-
DĄBROWSKI. Zakony na Śląsku. s. 97.
LEC. Placówki jezuickie na Śląsku. s. 86.
38
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 440.
39
LEC. Jezuici w Żaganiu. s. 311-312.
40
H. HOFFMANN. Die Saganer Jesuiten und ihr Gymnasium. Zur DreihundertjahrFeier des Saganer Gymnasium. Sagan 1928 s. 129.
41
Tamże. s. 164-166.
42
HOFFMANN. Die Saganer Jesuiten. s. 84.
36
37
46
KS. TOMASZ BŁASZCZYK
zjum stało się lazaretem dla żołnierzy pruskich, a rok później więzieniem dla austriackich jeńców43.
Niszczące skutki wojen śląskich dotknęły także kolegium w Żaganiu. Oprócz stałych obciążeń finansowych zmuszono jezuitów żagańskich w 1761 r. do zaciągnięcia pożyczki w wysokości 2 000 guldenów na budowę dwóch barek z przeznaczeniem dla wojska44. Ponadto 4 lata później dokonali przymusowego zakupu 40 uli45.
Do Głogowa jezuici przybyli w 1625 r. dzięki staraniom starosty
głogowskiego Jerzego Oppersdorffa. Rok później placówka uzyskała
rangę rezydencji, a w 1651 r. stała się kolegium, przy którym utworzyli szkołę46.
Wchodząc w skład prowincji śląskiej kolegium głogowskie w okresie wojny 7-letniej zostało dotknięte licznymi stratami i obciążeniami finansowymi. Wprawdzie wcześniejsze straty z okresu pierwszych
wojen śląskich, które powstały w wyniku plądrowania dóbr jezuickich,
sami jezuici szacowali na 26 000 guldenów, to w późniejszym okresie
obciążenia finansowe były jeszcze większe i poważnie naruszyły płynność finansową kolegium głogowskiego. Przyczyną tego stanu były
roszczenia finansowe Jana Karola Schönaicha, byłego dziedzica dóbr,
którymi od 1673 r. zarządzali jezuici. Książę Schönaich domagał się
od jezuitów nie tylko zwrotu dóbr, ale także rekompensaty za dochody
z tych dóbr począwszy od 1700 r. Tym samym kolegium głogowskie
pozbawiono dwóch wsi Ruhlau i Rauden, a ponadto zostało obciążone
spłatą finansowej rekompensaty w wysokości około 300 000 talarów.
Dalsze roszczenia finansowe księcia Schönaicha zostały zablokowane
przez samego króla Fryderyka II w 1775 r.47
Także gimnazjum głogowskie borykało się z wielkimi problemami czego powodem było rozporządzenie królewskie z 1764 r. zabraniające przyjmowania na naukę dzieci pochodzenia chłopskiego
i robotniczego. Dzieci te miały być dodatkowo egzaminowane przez
państwowych komisarzy celem umożliwienia im dalszej edukacji.
Ponadto, bez specjalnego zezwolenia zarządu prowincji nie można
było ich promować do wyższych klas szkolnych. W 1766 r. również
dzieci mieszczan podlegały egzaminowi i również one musiały uzy-
DĄBROWSKI. Zakony na Śląsku. s. 106.
HOFFMANN. Die Saganer Jesuiten. s. 87-89.
45
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 436.
46
H. HOFFMANN. Die Jesuiten in Glogau. Breslau 1926.
47
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 446.
43
44
Domy zakonne Śląskiej Prowincji Jezuitów
47
skać zgodę od odpowiednich władz na dalszą edukację. Tym samym
liczba uczniów gwałtownie się zmniejszała tak że w 1769 r. jezuici
obejmowali edukacją jedynie 20 uczniów48. Dotychczasowe pomieszczenia kolegium zostały w 1756 r. zajęte przez władze pruskie, które urządziły w nim magazyn zbożowy, jak również lazaret dla 200
rannych żołnierzy. Rok później lazaret został strawiony przez pożar,
dokonując ogromnych zniszczeń kolegium i kościoła. Spalone zapasy
żywności musiały być pokryte przez jezuitów, których obciążono karą
7 000 talarów49.
W 1629 r. jezuici pojawili się w Świdnicy, by w 1635 r. przekształcić swoją placówkę w rezydencję, przy której utworzyli szkołę.
Dwa lata później sprawowali pieczę duszpasterską nad powierzoną
im parafią, a w 1652 r. ich rezydencja została podniesiona do rangi
kolegium. W późniejszym okresie podjęli się budowy kolegium, przy
którym istniało 6-klasowe gimnazjum.
Czasy pruskie nie były łaskawe dla jezuitów, którzy stracili na
rzecz wojska pruskiego 4 kaplice przy bramach miejskich Świdnicy
oraz kościół Najświętszego Sakramentu, a także zostali obciążeni
kontrybucjami wojennymi. Kolegium zostało zmuszone do utworzenia lazaretu i troski nad rannymi żołnierzami oraz ich utrzymania.
Szkoły jezuickie zostałe rozwiązane, lecz zajęcia dydaktyczne były
prowadzone w dalszym ciągu przez jednego z profesorów. Po utworzeniu prowincji śląskiej zakon w dalszym ciągu doznawał wielu
krzywd ze strony władz pruskich. Wprawdzie utworzono w Świdnicy
kurs filozofii, ale w okresie wojny 7-letniej zabudowania kolegium
oraz gimnazjum zostały zajęte, przyczyniając się do wyhamowania
procesu dydaktyczno-oświatowego. Ponadto, dwukrotnie w 1758 r.
oraz 1762 r., jezuici zostali zmuszeni do opuszczenia miasta i przekazania parafii najpierw franciszkanom, a następnie dominikanom. Po
pokoju zawartym w Hubertsburgu (15.02.1763) powrócili na stałe do
Świdnicy i wznowili działalność oświatową. Po usunięciu z kościoła
pozostałości magazynu żywnościowego jezuici mogli dopiero w roku
1773 sprawować kult eucharystyczny50. Znacznego obciążenia finansowego na rzecz państwa kolegium świdnickie doznało w 1763 r.
kiedy to zmuszono jezuitów do zakupu 8 barek na rzecz wojska pruskiego51.
Tamże. s. 441.
HOFFMANN. Die Jesuiten in Glogau. s. 59-64.
50
H. HOFFMANN. Die Jesuiten in Schweidnitz. Schweidnitz 1930 s. 251-270.
51
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 439.
48
49
48
KS. TOMASZ BŁASZCZYK
Placówka jezuicka w Legnicy powstała w 1689 r. dzięki zabiegom
archidiakona legnickiego Jana Maksymiliana Straußa52. W 1698 r. placówka ta stała się rezydencją, a dwa lata później uzyskała rangę kolegium53. Ich praca związana była z działalnością oświatową i duszpasterską54.
Z chwilą utworzenia śląskiej prowincji kolegium legnickie stało
się siedzibą prowincjała55. Mimo niesprzyjających okoliczności czasu
prowadzili ożywioną działalność duszpasterską, a także stałą opiekę
nad więźniami i chorymi. Jezuici legniccy nie ustrzegli się jednak przed
represjami ze strony władz pruskich, które w okresie wojny 7-letniej
osadziły w więzieniu prowincjała Mateusza Weinachta i rektora kolegium Franciszka Franckenberga. Po uzyskaniu wyroku uniewinniającego zwolniono ich z więzienia, ale nałożono na nich obowiązek
płacenia daniny 150 florenów, a dodatkowo na rzecz państwa roczną karę w wysokości 18 000 florenów56. Obciążenia finansowe jakie
państwo pruskie nałożyło na kolegium legnickie przyczyniło się do
jego olbrzymiego zadłużenia, co sprawiło, że większość zakonników
ze względu na brak środków utrzymania musiała przejść do innych
domów. Tym sposobem w 1768 r. kolegium legnickie przestało być
siedzibą prowincjała, która została przeniesiona do Kłodzka57.
Dotychczasowa rezydencja jezuitów w Opolu założona w 1667 r.
została podniesiona w 1714 r. do rangi kolegium. Od 1669 r. funkcjonowało przy opolskiej placówce jezuickiej gimnazjum, które roztaczało dydaktyczno-oświatową opiekę nad 190 uczniami.
Od czasu ustanowienia śląskiej prowincji jezuitów kolegium zostało obciążone podatkami w wysokości 4 000 talarów oraz budową
4 barek rzecznych dla wojska pruskiego58. Ponadto, zachowując stan
posiadania dóbr ziemskich, które przynosiły kolegium skromne aczkolwiek pewne dochody, otworzyli w 1760 r. aptekę59. Jednakże 3 lata
Z. LEC. Jezuici w Legnicy (1689-1776). Wrocław 2001 s. 81.
L. GRZEBIEŃ. Legnica. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski
i Litwy 1564-1995. Red. L. Grzebień. Kraków 1996 s. 358.
54
L. KOCH. Jesuiten-Lexikon. Die Gesellschaft Jesu einst und jetzt. Paderborn 1934
kol. 1104.
55
H. HOFFMANN. Der Anfang der schlesischen Jesuitenprovinz. „Zeitschrift des Vereins
für Geschichte Schlesiens” 62:1928 s. 150.
56
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 435.
57
LEC. Jezuici w Legnicy. s. 98.
58
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 450.
59
H. HOFFMANN. Die Jesuiten in Oppeln. Breslau 1934 s. 79-80.
52
53
Domy zakonne Śląskiej Prowincji Jezuitów
49
później jezuici otrzymali zakaz sprzedawania lekarstw, co znacznie
uszczupliło wpływy pochodzące z farmacji60. Władze pruskie nie
pozostawiły jednak kolegium w Opolu bez obciążeń finansowych
i kontrybucyjnych, domagając się od placówki opolskiej wybudowania
w 1766 r. we wszystkich majątkach ziemskisch tkalni oraz bielarni61.
Oprócz kolegiów, które zajmowały się działalnością oświatową
istniały także rezydencje, zajmujące się szeroko pojętym apostolstwem
i stacje misyjne, które posiadały charakter ściśle duszpasterski62.
Z chwilą utworzenia śląskiej prowincji zakonnej w 1755 r. jezuici
posiadali jeszcze rezydencje w Jeleniej Górze, Piekarach Śląskich,
Otyniu i Brzegu oraz misje w Tarnowskich Górach.
W związku z przeprowadzaną przez barona Henryka von Bibrana
akcją kontrreformacyjną jezuici przybyli do Jeleniej Góry w 1629 r.,
a swoją placówkę podnieśli do rangi rezydencji 40 lat później63.
W czasach pruskich rezydencja jeleniogórska popadła w olbrzymie
zadłużenie z powodu obciążeń podatkowych, które znacznie przewyższały jej dochody. W 1758 r. dodatkowo została obłożona przymusową pożyczką przeznaczoną na budowę barek rzecznych dla wojska
pruskiego64.
W Jeleniej Górze jezuici prowadzili od 1637 r. szkołę łacińską,
która z powodu braku uczniów nie spełniała wymogów pełnego gimnazjum. Jeleniogórskie progimnazjum jezuickie zapewniało uczniom
edukację w czterech pierwszych klasach, a dwie końcowe klasy podejmowano w gimnazjum świdnickim. W 1760 r. szkoła łacińska
w Jeleniej Górze została ostatecznie zamknięta65.
W 1629 r. jezuici osiedlili się w Otyniu, podnosząc 20 lat później
swoją placówkę do rangi rezydencji, która stwarzała kolegium legnickiemu materialne utrzymanie. W czasie wojny 7-letniej rezydencja
otyńska została zobligowana do zaciągnięcia pożyczki na budowę
12 barek z przeznaczeniem dla wojska pruskiego. W pracy duszpasterskiej jezuici z Otynia w dalszym ciągu szerzyli kult Matki Bożej
z Klenicy dokąd organizowali pielgrzymki, które zostały zabronione
przez władze pruskie w obawie przed dezercją żołnierzy do Polski66.
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 450.
HOFFMANN. Die Jesuiten in Oppeln. s. 80.
62
LEC. Placówki jezuickie na Śląsku. s. 84.
63
TENŻE. Działalność jezuitów w Jeleniej Górze. s. 65.
64
H. HOFFMANN. Die Jesuiten in Hirschberg. Breslau 1934 s. 97.
65
LEC. Działalność jezuitów w Jeleniej Górze. s. 80.
66
H. HOFFMANN. Die Jesuiten in Deutsch-Wartenberg. Schweidnitz 1931 s. 148-149.
60
61
50
KS. TOMASZ BŁASZCZYK
Przynależąca do kolegium opolskiego wpierw jako stacja misyjna
(1677), a następnie od 1682 r. jako rezydencja w Piekarach Śląskich
zasłynęła z działalności jezuitów na rzecz ruchu pątniczego związanego z kultem cudownego obrazu Matki Bożej. Mimo wielu uciążliwości ekonomicznych w czasach pruskich ruch pielgrzymkowy rozwijał
się do 1759 r. kiedy to został zakazany przez władze pruskie67.
Związana z kolegium wrocławskim placówka jezuicka w Brzegu
została założona w 1681 r., a 4 lata później została podniesiona do
rangi rezydencji. Od 1685 r. jezuci brzescy prowadzili szkołę, która
dopiero w 1739 r. otrzymała status gimnazjum. Jej uczniowie zostali
włączeni do Sodalicji Mariańskiej, której działalność w czasach pruskich została znacznie ograniczona, a cieszące się uznaniem procesje
z rezydencji do kościoła w 1763 r. zostały przez władze pruskie zupełnie zakazane68.
Jedyną stacją misyjną w ramach nowoutworzonej prowincji śląskiej była placówka jezuicka w Tarnowskich Górach, która powstała
w 1657 r. W czasach pruskich jezuici byli oskarżani o pomoc dezerterom. Ciągłe ataki na zakonników przyczyniły się w końcu do zamknięcia misji tarnogórskiej, co nakazywał dekret królewski z 1765 r.69
Zakończenie
Kościół katolicki doznał znacznego uszczerbku z chwilą przejęcia
Śląska przez Prusy. Polityka wyznaniowa króla pruskiego Fryderyka II
mimo zapewnień o dochowanie tolerancji wyznaniowej nie oszczędziła także wiele wspólnot zakonnych w tym jezuitów. Ich szeroko
zakrojona działalność została wyhamowana na skutek obciążeń finansowych i ingerencji w wewnętrzne sprawy zakonu.
Powołanie do życia 1.01.1755 r. śląskiej prowincji jezuitów spowodowało głęboką penetrację ekonomiczną śląskich kolegiów, rezydencji i stacji misyjnych, które mimo poważnych trudności w dalszym
ciągu realizowały dotychczasową działalność, a ich trwanie do czasów śląskiej kasaty w 1776 r. przyniosło w dziejach Śląska ożywienie
duszpasterskie, oświatowe i gospodarcze.
TENŻE. Die jesuiten in Oppeln. s. 256.
DĄBROWSKI. Zakony na Śląsku. s. 111.
69
DUHR. Geschichte der Jesuiten. s. 451.
67
68
Domy zakonne Śląskiej Prowincji Jezuitów
51
NIEDERLASSUNGEN DER SCHLESISCHEN PROVINZ
DER JESUITEN IN JAHREN 1755-1776
Zusammenfassung
Die Katholische Kirche hat viel gelitten nach dem Übernahme Schlesiens
von Preußen. Konfessionspolitik des preußischen Königs Friedriech II trotz
Zugeständnissen und Versprechungen von der Konfessionstoleranz schonte doch auch nicht viele Ordensgemeinschaften, unter anderen auch nicht
Jesuitenorden. Ihre verbreitete Tätigkeit wurde gehemmt durch finanzielle
Lasten und Einmischung in die interne Angelegenheiten des Ordens. Das
Gerufen ins Leben 1.01.1755 der schlesischen Provinz der Jesuiten verursachte eine tiefe Penetration der schlesischen Niederlassungen (Kollegien,
Residenzen und Stationen) durch die staatliche Obrigkeit, die Jesuiten aber
trotz aller Schwierigkeiten weiter setzten ihre Tätigkeit fort deren Folge war
– bis zur Auflösung im Jahre 1776 – Belebung der Seelsorge, Aufklärung
(Bildung) und der Wirtschaft im Schlesien.
Tłum. Ryszard Paszek SDS