Kierunki badań nad historią prasy polskiej 1918

T. XV (2012) Z. 2 (30)
ISSN 1509-1074
ROCZNIK
HISTORII PRASY POLSKIEJ
DOI: 10.2478/v10272-012-0031-9
Research directions Kierunki badań
in Polish press history nad historią prasy
1918–1939 polskiej 1918–1939
The press of the Western voivodships Prasa województw
zachodnich*
Instytut Informacji Naukowej
i Bibliotekoznawstwa
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie
ul. Podchorążych 2
PL 30-084 Kraków
e-mail: [email protected]
Władysław Marek
KOLASA
KEY WORDS
Polish press 1918–1939, geography of publishing
(Poland), Voivodship of Silesia (1918–1939),
Voivodship of Pomerania (1918–1939),
Voivodship of Poznań (1918–1939)
SŁOWA KLUCZOWE
prasa polska, 1918–1939, geografia wydawnicza,
historia, województwo śląskie, województwo
pomorskie, województwo poznańskie,
historiografia, badania
ABSTRACT
This is a brief survey of Polish press
published in three Western voivodships
(Silesian, Pomeranian, and Poznań)
with an account of the issues and research results
of studies undertaken since 1945.
The total number of studies amounts to 436,
the total number of citations — 495.
ABSTRAKT
Artykuł zawiera zwięzłą charakterystykę
prasy polskiej wydawanej na terenach trzech
województw zachodnich (śląskiego, pomorskiego
i poznańskiego) oraz omawia kierunki i wyniki
badań podjętych przez historyków po 1945 roku.
Tematyce tej po 1945 roku poświecono 436 prac,
cytowanych 495 razy.
76
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
Streszczenie
Artykuł zawiera zwięzłą charakterystykę prasy polskiej lat 1918–1939 wydawanej na terenach trzech województw zachodnich (śląskiego, pomorskiego i poznańskiego) oraz omawia kierunki i wyniki badań podjętych
w tym zakresie po 1945 roku. Do ewaluacji dorobku badawczego w szerokim zakresie wykorzystano analizę
cytowań. Tekst poprzedzają ogólne rozważania na temat geografii wydawniczej w okresie II RP, gdzie zestawiono
główne determinanty i podsumowano badania w tym zakresie. Prasa województw zachodnich miała dwie cechy
szczególne: silnie rozwiniętą prasę lokalną, której koncentracja (10,2% woj. śląskie, 14,9% pomorskie i 17,5%
poznańskie) przeszło dwukrotnie przewyższała średnią krajową (6,2%) oraz czytelników z utrwalonym nawykiem
czytania. Rozwojowi sprzyjał nadto wyższy od średniej poziom zamożności, dobra infrastruktura komunikacyjna
i najniższy w kraju współczynnik analfabetyzmu. Według oficjalnych statystyk w latach 1918–1939 na rozważanych terenach ukazywało się łącznie 22,2% polskich gazet i czasopism, ale jednocześnie aż 42,6% polskich pism
prowincjonalnych. Bezwzględna liczba pism nie jest znana, gdyż rządowe statystyki były zaniżone. Dzięki szacunkom i ekstrapolacji można podać hipotetyczne liczby (śląskie — ok. 900 tytułów, pomorskie — między 380 a 800,
wielkopolskie — ok. 1300).
Zainteresowanie historyków prasą tych terenów w całym powojennym okresie było wysokie. Ogółem tematyce tej po 1945 roku poświecono 436 prac, cytowanych poniżej okresu half-life 495 razy. Najczęściej podejmowano problematykę śląską (166 prac) [229 cytowań] oraz dotyczącą województwa pomorskiego (121) [167]; słabiej
natomiast wypadło na tym tle województwo poznańskie (149) [99]. Przy rozmaitych zastrzeżeniach najlepiej opracowany jest teren Pomorza, gdzie czołową rolę odegrała aktywność W. Peplińskiego (16) [72], której ukoronowaniem stała się ceniona monografia [41]. Nieco gorzej wypada ocena województwa śląskiego. Wprawdzie dorobek
jest znaczny (w dużej mierze inspirowany przez J. Glenska (24) [70]), lecz poza monografią prasy politycznej
E. Długajczyka [19] brak opracowań sumujących rozproszoną wiedzę na ten temat. Śląsk dysponuje jedynie doskonałą bibliografią i dokumentacją. W najgorszej sytuacji jest województwo poznańskie. Poza małymi zarysami nie
powstała żadna większa praca syntetyczna ani na temat Poznania, ani całego regionu, mimo że na temat Poznania
ukazało się aż 106 prac. Wyjątkiem w tym zakresie są cenne monografie kilku wielkopolskich miast i regionów.
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
77
1. Wstęp
Terytorialne rozmieszczenie ośrodków prasowych na mapie Drugiej Rzeczypospolitej było bardzo nierównomierne i silnie zróżnicowane. Na obrazie tym w pierwszym rzędzie zaważyły odrębności regionalne odziedziczone jeszcze z czasów
zaborów, których mimo wysiłków nie udało się zniwelować aż do 1939 roku. Różnice te w sposób jaskrawy odzwierciedla mapa 1, na której łatwo odczytać polaryzację terytorialną i stopień decentralizacji. Najgęstszą siecią ośrodków dysponowały
ziemie zachodnie (dawny zabór pruski), słabszą tereny centralne (Kongresówka)
i południowe (Galicja), najsłabszą zaś ściana wschodnia (Kresy).
Głównymi czynnikami, które wpływały na wskazaną polaryzację terytorialną
były nawyki czytelnicze, wskaźnik zamożności, infrastruktura (która wpływała na
kolportaż), a nade wszystko poziom analfabetyzmu. Ostatni czynnik wydawał się
mieć decydujące znaczenie, gdyż w pełni koresponduje z zaobserwowanym rozkładem. Jakkolwiek odsetek analfabetów w II RP systematycznie malał (33,1%
w 1921 r. i 23,1% w 1931), to liczba osób „niepiśmiennych” była silnie zróżnicowana terytorialnie i środowiskowo. Biorąc pod uwagę dane za rok 1931, odsetek analfabetów w województwach zachodnich wynosił ledwie 3,1%, podczas gdy
w województwach centralnych i południowych oscylował w granicach średniej
(24–26%) oraz znacznie ją przekraczał w pasie województw wschodnich (42%),
w niektórych nawet dwukrotnie (poleskie — 48%, wołyńskie — 47%); utrzymywała się też dwuipółkrotna różnica między prowincją (24,9%) a ośrodkami wielkomiejskimi (10%).
Największy wpływ na zróżnicowanie geograficzne odcisnęło jednak rozmieszczenie tzw. centrów prasowych, czyli ośrodków wielkomiejskich, z których pochodziła
znakomita większość wydawanych tytułów. W okresie II RP aż 63–76% tytułów było
wydawanych w siedmiu głównych miastach; z czego połowa (30–41%) drukowana
była w Warszawie oraz zbliżona liczba (33–35%) w pozostałych sześciu ośrodkach
łącznie. Według oficjalnych statystyk z roku 1937 poza Warszawą (gdzie drukowano
* Artykuł jest trzecią częścią cyklu. Część pierwsza (Tendencje rozwojowe, typologia) została
opublikowana w „Roczniku Historii Prasy Polskiej” 2011, z. 1/2, s. 5–55; cześć druga (Prasa polska za
granicą) — tamże 2012, nr 1, s. 61–86.
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
78
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
Mapa 1
Prasowa mapa Polski 1938/1939
Ź r ó d ł o: Katalog Prasowy PARA 1938/1939
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
79
1504 periodyków) najwięcej tytułów wydawano w Lwowie (243), Poznaniu (212),
Krakowie (131), Katowicach (104), Wilnie (83) i Łodzi (69); w większości były to
dawne stolice regionalne, do których dołączyły Łódź i Katowice. W pozostałych
regionach i miastach II RP wydawano zatem łącznie nie więcej niż 24–37% tytułów1. Specyficzny obieg tworzyła prasa prowincjonalna, czyli wydawnictwa drukowane poza ośrodkami wielkomiejskimi i tam kolportowane. Biorąc pod uwagę dane
za rok 1937 najwięcej prasy tego typu drukowano w województwach zachodnich
— 42,6% (w poznańskim — 17,5%, pomorskim — 14,9% oraz śląskim — 10,2%);
podczas gdy na województwa centralne przypadało 34,1% (najwięcej w kieleckim
— 10,8%), południowe — 14,6%, zaś wschodnie tylko — 8,7%2. Warto dodać, że
w obraz ten podlegał systematycznej zmianie, gdyż już od początku lat 30. postępował stały proces koncentracji, czyli wzrostu liczby pism wydawanych w ośrodkach centralnych (gównie przez tworzenie mutacji) kosztem prowincji, wskutek
tego rola tych ostatnich uległa wyraźnemu osłabieniu (spadek z 37 do 24%). Obraz
wskazanych dysproporcji dopełnia wskaźnik cyrkulacji nakładów, który przekonuje o przygniatającej sile ośrodków centralnych; według danych zestawionych przez
Andrzeja Notkowskiego w roku 1937 siedem głównych ośrodków eksportowało na
prowincję 179 mln egz. gazet, czyli prawie 93% egzemplarzy będących w obiegu
pocztowym3.
Dotychczasowa analiza ujawnia zatem dwa główne obszary problemowe w badaniach prasy w układzie terytorialnym: 1) prasę ośrodków wielkomiejskich oraz
2) prasę prowincjonalną na wybranych obszarach. Intuicje tę potwierdzają dane
empiryczne (tab. 1), które wskazują, że jedynie aglomeracje i województwa zachodnie skupiały uwagę badaczy. Uderzająca jest przy tym przewaga zainteresowań dla
stolic regionalnych, które skupiły prawie 2/3 całego wysiłku badawczego — 67%
ogólnej liczby prac (996) oraz 61% cytowań [961]. Skala zainteresowania poszczególnymi regionami nie była jednak wprost skorelowana z potencjałem ośrodków
(liczonym udziałem w rynku), co wskazuje, że istotną rolę w wytyczaniu kierunków
prac należy przypisać inspiracji wypływającej z regionalnych ośrodków badawczych
lub od indywidualnych uczonych.
Najwyższym zainteresowaniem mierzonym liczbą cytowań cieszyły się dwa
regiony: województwo warszawskie — 471 prac, cytowanych 430 razy oraz województwo krakowskie (195) [298]; a precyzyjnej rzecz biorąc ich stolice, których
przewaga nad resztą województwa była w obu przypadkach przygniatająca: Warszawa (94,6%), Kraków (80,9%). Dalej w rankingu badań ulokowały się ośrodki zdo1
A. P a c z k o w s k i, Prasa polska w latach 1918–1939, Warszawa 1980, s. 434.
A. N o t k o w s k i, Polska prasa prowincjonalna Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1982, s. 133, tab. 28.
3
A. N o t k o w s k i, Polska prasa prowincjonalna…, s. 246.
2
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
80
Ta b e l a 1
Stan opracowań prasy polskiej 1918–1939 w układzie terytorialnym
W tym
poszczególne
tytuły
Oprac.
Cyt.
Stolica/region
— oprac. — %%
26
57
2
4
7
24
29
10
19
9
4
0
0
1
0
0
192
115
134
7
10
26
22
51
4
21
3
6
0
0
0
0
0
399
408
100
51
23
6
82
59
18
15
36
5
1
0
0
0
0
804
277
135
24
24
1
22
41
5
6
24
2
1
0
0
0
0
562
94,6
80,9
31,5
22,1
16,9
72,1
83,8
40,0
87,2
95,7
40,9
14,3
0,0
100
0,0
0,0
40,9
Prowincjonalne
Opracowań
Cytowań
Opracowań
Cytowań
Opracowań
Cytowań
Opracowania
ogólne
8,3
5,5
10,2
14,9
10,8
17,5
5,0
5,0
3,6
0,0
6,4
4,5
2,8
3,1
1,0
1,4
100
471
195
166
121
77
149
105
69
40
47
23
6
2
1
1
0
1473
430
298
229
167
125
99
96
41
39
27
14
2
0
0
0
0
1567
40
77
90
58
41
49
39
22
20
11
15
2
0
1
0
0
465
125
156
180
112
98
63
52
15
23
3
11
0
0
0
0
0
838
431
118
76
63
36
100
66
47
20
36
8
4
2
0
1
0
1008
305
142
49
55
27
36
44
26
16
24
3
2
0
0
0
0
729
Poszczeg.
tytuły
Stolica
Warszawa
Kraków
Katowice
Toruń
Kielce
Poznań
Lwów
Lublin
Łódź
Wilno
Białystok
Łuck
Brześć/Pińsk
Stanisławów
Tarnopol
Nowogródek
Obliczenia własne. Dane o koncentracji: A. P a c z k o w s k i, Prasa polska…, s. 431, A. N o t k o w s k i, Polska prasa…, s. 132, tab. 28
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Cyt.
W tym stolica regionu
Oprac.
W tym
opracowania
ogólne
43,6
7,0
7,6
3,3
2,7
11,3
10,2
1,3
3,7
3,6
1,6
1,4
1,0
1,4
0,2
0,4
100
Województwo
Warszawskie
Krakowskie
Śląskie
Pomorskie
Kieleckie
Poznańskie
Lwowskie
Lubelskie
Łódzkie
Wileńskie
Białostockie
Wołyńskie
Poleskie
Stanisławowskie
Tarnopolskie
Nowogródzkie
Razem
Stan
opracowań
Ogółem
Koncentracja
prasy [1937]
% tytułów
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
81
minowane przez prasę prowincjonalną: śląskie (166) [229], pomorskie (121) [167]
i kieleckie (77) [125]; wspólną cechą tej grupy był niski lub umiarkowany udział
regionalnej stolicy: Katowice (31,5%), Toruń (22,1%) i Kielce (16,9%). Nieco
mniejszym zainteresowaniem cieszyła się prasa: województwa poznańskiego (149)
[99], lwowskiego (105) [96], lubelskiego (69) [41], łódzkiego (40) [39], wileńskiego (47) [27] i białostockiego (23) [14]; nie podjęto natomiast w praktyce żadnych
badań na prasą ściany wschodniej (wołyńskie, poleskie, stanisławowskie, tarnopolskie i nowogródzkie) — razem tylko 10 prac i 2 cytowania.
Zestawienie wskazuje na kilka dysproporcji: w szczególności zaniżone wskaźniki dla poznańskiego i lwowskiego, których stolice były w II RP dużymi centrami
wydawniczymi (i winny figurować tuż za Warszawą, odpowiednio: drugie i trzecie miejsce), co zresztą potwierdzają proporcje podjętych prac: Poznań (72,1%)
i Lwów (83,8%); z drugiej strony nadprzeciętnie wysoki poziom zainteresowania
prasą województwa krakowskiego i kieleckiego. Ostatni casus potwierdza współczynnik citation impact [stosunek cytowań do liczby prac], który jest miarą rezonansu badawczego. Wskaźnik ten (wobec średniej 1,06) dla kieleckiego wyniósł
1,62, krakowskiego — 1,52, pomorskiego — 1,37 i Śląska — 1,38; oscylował natomiast w granicach średniej dla: warszawskiego, lwowskiego i łódzkiego (0,9–1,0)
i był o połowę niższy niż średnia dla: poznańskiego, wileńskiego, białostockiego
i lubelskiego (0,5–0,6). Innym wskaźnikiem zaawansowania badań jest stosunek
liczby przyczynków do syntez (inaczej: opracowań szczegółowych do ogólnych);
dla większości terenów zdominowanych przez centra wielkomiejskie przybrał on
wartość 0,5–0,6 oraz 0,9–1,3 dla prowincji. Na tym tle zdumiewa jego niska wartość dla województwa warszawskiego (0,09) — wskazuje to, że mimo dużej liczby prac i cytowań poziom opracowania prasy Mazowsza i Warszawy daleki od
kompletności.
Nie ulega wątpliwości, że w badaniach o charakterze regionalnym mocne
piętno odciska działalność określonych badaczy–animatorów lub inspiracja płynąca od lokalnych instytucji, a także dostępność dokumentacji (np. regionalnych
bibliografii). Tezę tę potwierdza kilka przykładów, np. dla Pomorza dużą rolę
odegrała aktywność Wiktora Peplińskiego (16 prac) [72 cytowania]; dla Krakowa
— Czesława Brzozy (13) [54]; Śląska — Joachima Glenska (24) [70]; Kielecczyzny — Mieczysława Adamczyka (11) [92]; Lwowa — Jerzego Jarowieckiego (9)
[34] i Radomia — Jolanty Dzieniakowskiej (9) [23]. Analiza liczebności korpusu
badaczy może być także źródłem oceny systematyczności badań. Zasadną wydaje
się bowiem hipoteza, że jedynie na polach badawczych, w których można wskazać autorską grupę podstawową badania mogą mieć charakter planowy; jeśli taka
grupa nie istnieje, to może to wskazywać, że dominują prace przypadkowe lub
znajdują się na początku swej drogi. Przy roboczym założeniu, że dolną granicą
zaliczenia do grupy podstawowej jest publikacja 5 prac obszary różnią się znacząco: najliczniejszy korpus tworzyli badacze prasy województw: warszawskiego
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
82
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
(11 osób)4 i krakowskiego (6) oraz nieco mniejszy w przypadku pomorskiego i kieleckiego (po 3) — i tylko w tych przypadkach można domniemywać o planowości
badań. Znacznie słabiej prezentowały się korpusy w przypadku województw: śląskiego i lwowskiego (po 1) — co oznacza, że ton badaniom nadawał tylko jeden,
osamotniony badacz. Na przeciwległym biegunie znalazły się pozostałe województwa, gdzie nie istniała taka grupa. Warto dawać, że przedstawiona hierarchia jest
silnie z skorelowana z liczbą cytowań (tab. 1), wyjątkiem jest jedynie województwo śląskie.
Osobnym wątkiem, który odegrał ważną rolę w inspiracji badań regionalnych
były pierwsze prace syntetyczne na ten temat. Nieocenione zasługi w tym zakresie należy przypisać dwóm uczonym: Andrzejowi Paczkowskiemu i Andrzejowi
Notkowskiemu, których dzieła — co trzeba podkreślić — miały charakter komplementarny. Pierwszy na łamach licznych prac stworzył podstawy badawcze dla
prasy wydawanej w dużych ośrodkach, zebrane w syntezie Prasa polska w latach
1918–1939 [154]5, drugi z kolei od 1974 roku zajął się prasą lokalną6, której poświecił monografię Polska prasa prowincjonalna Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939
[52]7. Druga z prac jest szczególnie ważna dla rozważanej problematyki, gdyż
zawiera systematyczny opis poszczególnych problemów i jednostek według klucza geograficznego i politycznego; autor rozwinął też zagadnienia teoretyczne oraz
sprawy czytelnictwa, ekonomiki i prawa w odniesieniu do prasy prowincjonalnej
oraz zilustrował je bogatym materiałem statystycznym i archiwalnym, wielokrotnie
później przywoływanym przez następców.
2. Województwo śląskie8
Województwo śląskie pod względem liczebności prasy lokowało się w II RP
na czwartej pozycji, według oficjalnych statystyk ukazywało się tu 7,6% tytułów
(czyli ok. 900)9. Według mocno zaniżonych obliczeń Jerzego Pabisza w grudniu
4
Przyjęto umownie, że dolną granicą zaliczenia do grupy podstawowej w rozważnym obszarze
(geografia wydawnicza) jest publikacja 5 prac.
5
A. P a c z k o w s k i, Prasa polska w latach 1918–1939, Warszawa 1980 [154].
6
A. N o t k o w s k i, Rozwój ilościowy polskiej prasy prowincjonalnej w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” [dalej RHCzP] 1974, z. 4, s. 493–545
[3].
7
A. N o t k o w s k i, Polska prasa prowincjonalna Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1982 [52].
8
Tereny Śląska przyłączone po 1922 roku do Niemiec omówiono w oddzielnym opracowaniu.
9
Obliczenia własne: 7,6%*11651=878. Liczba 11651 tytułów — to całkowita liczba wszystkich
tytułów powstałych lub wznowionych w latach 1918–1939 oszacowanych przez A. Paczkowskiego,
Prasa polska w latach 1918–1939…, s. 410.
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
83
1935 roku ukazywały na Górnym Śląsku 142 tytuły (185 w całym roku), w tym
111 polskich i 30 niemieckich; głównymi zaś ośrodkami były: Katowice — 74; Królewska Huta/Chorzów i Cieszyn — po 14 oraz Bielsko — 11, nieco mniej pism
wydawano w Mysłowicach, Rybniku i Tarnowskich Górach, Piekarach Śl., Lublińcu
i Pszczynie10 oraz w kilkunastu innych miastach (mapa 2).
Mapa 2
Ośrodki prasowe w województwie śląskim 1938/1939
Ź r ó d ł o: Katalog Prasowy PARA 1938/1939
10
J. P a b i s z, Rozwój czasopism województwa śląskiego w świetle statystyki (1922–1939), „Acta
Universitatis Wratislaviensis. Historia” T. 20 (1971), nr 137, s. 157–181 [7].
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
84
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
Zainteresowanie badawcze prasą tego terenu było stosunkowo wysokie (166)
[229] i dominowała tu refleksja syntetyczna (90) [180]. Warto jednocześnie zauważyć, że jakkolwiek pozycja Katowic daleka była od monopolu, drukowano tu jednak
większość politycznie ważnych śląskich gazet, m.in. chadeckie („Polonia” i „Siedem Groszy”), enpeerowskie („Polak”, nast. „Kurier Śląski”), sanacyjną „Polskę
Zachodnią”, socjalistyczną „Gazetę Robotniczą” oraz główne pisma niemieckie
(„Kattowitzer Zeitung”, „Volkswille”). Mimo wskazanej polaryzacji badania nad
prasą regionalnej stolicy były śladowe (tylko 2 prace syntetyczne), zdecydowana zaś większość badań dotyczyła całego Śląska (90) [180]. Trzeba jednocześnie
podkreślić, że prac tego typu byłoby więcej (157) [379], gdyby doliczyć znaczną
liczbę opracowań przekrojowych (szczególnie prac Joachima Glenska), obejmujących łącznie XIX i XX wiek (67) [199]11, w których okres 1922–1939 jest mocno
wyeksponowany. Analiza dynamiki badań wskazuje, że w pracach nad czasopiśmiennictwem śląskim II RP najistotniejsze znacznie miały inicjatywy podejmowane w latach 1978–1982 oraz 1989–1993 (wzrost cytowań z 80 do 206) i złożył się
na to wysiłek wielu autorów, choć w pierwszym okresie wolno wskazać na inspirującą pozycję J. Glenska (13) [30] lub (24) [70] — jeśli wliczyć pozycje ogólne.
Analizując ów dorobek odrębnie należy potraktować prasę okresu przejściowego, czyli wydawaną od jesieni 1918 do czerwca 1922 roku; a więc prasę okresu
plebiscytów i powstań. Był to bowiem segment specyficzny i liczny — obejmujący według najnowszych badań 51 tytułów polskich i 24 niemieckie, nie licząc
pism kontynuowanych12. Problematyka ta była przedmiotem wielu prac (35) [58]
podejmowanych od początku lat 70. Rozpoczęli je Paweł Dubiel „senior” (2) [5]13
i Władysław Zieliński (4) [22]14, a następnie wyczerpująco rozwinął J. Glensk (11)
[22]15. Dopełnieniem zaś stały się studia o wybranych tytułach, np. mikołowskim
11
M.in. J. G l e n s k, Diariusz prasy polskiej na Śląsku, t. 1, Opole 1993 [15]; t e n ż e, Nakłady
prasy polskiej na Śląsku 1789–1939, „Studia Śląskie” T. 34 (1978), s. 115–160 [12]; t e n ż e, Rozwój
prasy lokalnej na obszarze styku dwóch narodowości: na przykładzie subregionu górnośląskiego, [w:]
200 lat prasy polskiej na Śląsku, Opole 1992, s. 12–32 [7]; t e n ż e, Nakład i kolportaż prasy polskiej
na Śląsku w latach 1789–1989, [w:] Obieg książki i prasy na Śląsku a wielokulturowość regionu, Katowice 1999, s. 94–97 [1] i in.
12
J. G l e n s k, Bibliografia adnotowana śląskiej prasy plebiscytowej i powstańczej, „Kwartalnik
Historii Prasy Polskiej” [dalej KHPP] 1981, nr 2, s. 59–77 [5].
13
M.in. P. D u b i e l, Prasa w walce plebiscytowej na Górnym Śląsku, „Zeszyty Prasoznawcze”
[dalej ZP] 1971, nr 1, s. 5–16 [5].
14
W. Z i e l i ń s k i, Polska i niemiecka propaganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, Wrocław
1972 [14] (skr. wersja rozprawy doktorskiej — Śląski Instytut Naukowy 1969, prom. K. Popiołek);
t e n ż e, Czasopiśmiennictwo polskie orężem walki o zjednoczenie Górnego Śląska z Polską, [w:]
W pięćdziesiątą rocznicę powstań śląskich i plebiscytu (1919–1920–1921), Katowice 1971, s. 183–202
[6]; t e n ż e, Prasa polska w okresie powstań i plebiscytu na Górnym Śląsku, ZP 1981, nr 4, s. 66–73 [2].
15
M.in. J. G l e n s k, Kalendarium śląskiej prasy plebiscytowej i powstańczej, „Wczoraj, Dzisiaj,
Jutro” 1979, nr 2/3, s. 5–18 [2]; t e n ż e, Polska i niemiecka prasa plebiscytowa i powstańcza na Ślą-
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
85
„Kocyndrze” i referaty wygłoszone na jubileuszowej konferencji w 1987 roku [3]16,
co razem złożyło się na spójny i wyczerpujący obraz tego odcinka badań.
Prace syntetyczne nad czasopiśmiennictwem śląskim po 1922 roku były nieliczne i podjęło je jedynie kilku autorów. Jedną z pierwszych prac było wydane w 1971
roku studium Jerzego Pabisza [7]17, które — dodajmy — mimo pewnych wad nigdy
nie doczekało się nowszej wersji. Dopiero niespełna dwadzieścia lat później ukazała się kolejna praca — mająca ambicje syntetyczne książka Edwarda Długajczyka Oblicze polityczne i własnościowe prasy polskiej w województwie śląskim
1922–1939 [19]18. Autor opisał tu według klucza politycznego ponad 400 tytułów,
pomijając jednak inne grupy typologiczne, stąd trudno pracę uznać za syntezę całej
prasy. Zdaniem jednego z recenzentów (np. Andrzeja Ślisza) książka jest przesycona
faktografią i zbliża się fragmentami do bibliografii rozumowanej, zabrakło natomiast
uogólnień. Z opinią tą należy się zgodzić, i jakkolwiek walory materiałowe książki są
niewątpliwe (szczególnie kwerenda archiwalna), praca przypomina zbiór szkiców na
temat systemów prasowych śląskich ugrupowań politycznych. W następnych latach
podobnych prac podjęto niewiele; na uwagę zasługują jedynie opracowania Anny
Mielczarek-Bober (3) [10]19, które jednak nie wychodzą poza ustalenia J. Pabisza
oraz E. Długajczyka i J. Glenska; nadto publikacje Józefa Ciągwy o prawie prasowym na Śląsku (2) [1]20. Uzupełnieniem wskazanych prac były stosunkowo liczne
badania poszczególnych grup typologicznych (26) [60]; najwięcej z nich dotyczyło
prasy dla dzieci i młodzieży (11) [40]21, rzadziej badacze interesowali się kalendasku, „Studia Śląskie” R. 39 (1981), s. 87–148 [6]; t e n ż e, Bibliografia adnotowana śląskiej prasy
plebiscytowej i powstańczej, KHPP 1981, nr 2, s. 59–77 [5]; t e n ż e, Niemiecka prasa polskojęzyczna
(tzw. gadzinówki) i polska prasa niemieckojęzyczna na Górnym Śląsku w okresie plebiscytu i powstań,
[w:] Prasa okresu plebiscytu i powstań śląskich, Opole 1987, s. 99–147 [1].
16
Prasa okresu plebiscytu i powstań śląskich: w 65. rocznicę plebiscytu. red. J. Glensk, Opole
1987 [3].
17
J. P a b i s z, Rozwój czasopism województwa śląskiego w świetle statystyki (1922–1939), „Acta
Universitatis Wratislaviensis. Historia” T. 20 (1971), s. 157–181 [7].
18
E. D ł u g a j c z y k, Oblicze polityczne i własnościowe prasy polskiej w województwie śląskim
1922–1939, Katowice 1990 [19].
19
A. M i e l c z a r e k-B o b e r, Prasa województwa śląskiego w dwudziestoleciu międzywojennym,
[w:] 200 lat prasy polskiej na Śląsku, Opole 1992, s. 58–84 [6]; t a ż, Prasa polska w województwie
śląskim w latach 1922–1926, [w:] Regionalna prasa polska na Górnym Śląsku w latach 1845–1996,
Katowice 1999, s. 75–92 [2]; t a ż, Prasa polska w województwie śląskim w latach 1926–1939, tamże,
s. 106–129 [2].
20
J. C i ą g w a, Dzieje prawa prasowego w województwie śląskim w latach 1920/1922–1939,
„Rzeszowskie Zeszyty Naukowe” T. 25 (1998), s. 43–62; t e n ż e, Dzieje prawa prasowego w województwie śląskim, [w:] Regionalna prasa polska na Górnym Śląsku w latach 1845–1996, Katowice
1999, s. 150–164 [1].
21
M.in. H. S e t n i k, Czasopisma redagowane przez młodzież szkół średnich na Śląsku w latach
1925–1939, „Rocznik Katowicki” R. 4 (1977), s. 105–110 [11]; Z. G a w r y s z e w s k a, Z dziejów
polskiej prasy młodzieżowej i dziecięcej na Śląsku do 1939 roku, [w:] Tradycje i współczesność
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
86
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
rzami (5) [17]22, pismami muzycznymi (4), sportowymi (2) i politycznymi (2)23 oraz
prasą katolicką24 i ewangelicką25. W niewielkim zakresie ukazany obraz dopełniają
analizy treści26 oraz monografie poszczególnych miast i regionów wydawniczych,
np. Piekar Śląskich27 czy Bielska28, jak również opracowania ujęte z perspektywy
przekrojowej, takich miast i regionów, jak: Chorzów29, Cieszyn30, Podbeskidzie31,
Rybnik32 czy Pszczyna33.
W odróżnieniu od wcześniej wymienionych innych terenów odsetek prac
o poszczególnych tytułach śląskich był niewielki (76) [49]. Zwraca jednocześnie
uwagę niskie zainteresowanie głównymi gazetami politycznymi: „Polską Zachodruchu młodzieżowego. Zeszyt specjalny [1], Katowice 1981, s. 25–34 [7]; U. S t o s i o, Prasa dla
dzieci i młodzieży w latach 1918–1939 na Śląsku, [w:] Prasa dziecięca i młodzieżowa. Kielce 1982,
s. 172–183 [5]; H. S y n o w i e c, Śląskie czasopisma szkolne 1922–1939, Katowice 1999 [2];
J. M ą d r y, Ilościowy i typologiczny zarys rozwoju śląskiej prasy młodzieżowej i dziecięcej w latach
1922–1939, [w:] Tradycje i współczesność ruchu młodzieżowego. Zeszyt specjalny 2, Katowice 1982,
s. 380–393 [3].
22
M.in. Z. G o r g o ń, Polskie kalendarze na Górnym Śląsku 1919–1939, „Roczniki Biblioteczne”
1968, nr 1/4, s. 299–370 [4]; J. K l i m c z y k, Znaczenie kalendarzy polskich na Górnym Śląsku w okresie międzywojennym, „Wczoraj, Dzisiaj, Jutro” 1973, nr 3/4, s. 31–46 [6]; K. K o s s a k o w s k a-J a r o s z, Dzieje kalendarzy górnośląskich do drugiej wojny światowej: próba syntezy, „Kwartalnik
Opolski” 1983, nr 3, s. 32–45 [4], t a ż, Polskie kalendarze powszechne na Górnym Śląsku w latach
1918–1939 — niepublikowana rozprawa doktorska (WSP Opole 1989, prom. J. Pośpiech); nadto
4 inne prace autorki o szerszym zakresie chronologicznym.
23
J. R a t a j e w s k i, Prasa centrowa w języku polskim na Górnym Śląsku w latach 1886–1925,
KHPP 1977, nr 1, s. 19–63 [9].
24
J. G a w o r, Czasopisma diecezji katowickiej, „Nasza Przeszłość” T. 44 (1975), s. 145–158 [4].
25
J. K ł a c z k o w, Sytuacja prasy ewangelicko-unijnej na Polskim Górnym Śląsku w okresie
międzywojennym, „Klio” Nr 2 (2002), s. 119–133 [1], nadto wybrane rozdziały z monografii autora:
Czasopiśmiennictwo protestanckie w Polsce w latach 1918–1939, Toruń 2003.
26
M. M a s n y k, Polska prasa w województwie śląskim wobec ruchu polskiego na Śląsku Opolskim (1922–1933), Opole 1988 — skr. rozprawy doktorskiej (WSP Opole 1985, prom. E. Mendel).
27
J. W c i s ł o, Polskie wydawnictwa prasowe w Piekarach pod Bytomiem w latach 1847–1939,
„Folia Historica Cracoviensia” Vol. 14 (2008), s. 299–338 [1].
28
P. K e n i g, Niemieckie czasopiśmiennictwo w Bielsku do 1945 roku, [w:] Zarys dziejów prasy
regionalnej na Śląsku Cieszyńskim w latach 1848–1989, Bielsko-Biała 2006, s. 14–19.
29
J. G l e n s k, Chorzowski ośrodek prasowy do (1945 roku), „Zeszyty Chorzowskie” T. 1 (1996),
s. 100–117 [1].
30
P. K e n i g, 150 lat prasy polskiej na Śląsku Cieszyńskim, Bielsko-Biała 1998; [3]; S. Z a h r a d n i k, Czasopiśmiennictwo polskie, czeskie i niemieckie na Śląsku Cieszyńskim [do 1939 roku],
ZP 1989, nr 1, s. 15–26; t e n ż e, Czasopiśmiennictwo na Śląsku Cieszyńskim i jego uwarunkowania
(1848–1939), [w:] Zderzenia i przenikanie kultur na pograniczach, Opole 1989, s. 197–208 [1] i in.
31
W. K o r z e n i o w s k a, Prasa polska Podbeskidzka (Biała, Bielsko, Cieszyn, Dobromyśl,
Goleszów, Skoczów, Wisła) w latach 1848–1939: szkic monograficzny, „Studia Śląskie” T. 49 (1990),
s. 185–206 [1].
32
S. M i c h a l c z y k, Tradycje prasowo-wydawnicze w Rybnickiem do 1939 roku (Rybnik, Wodzisław, Radlin, Jastrzębie, Knurów, Gołkowice, Żory), „Kroniki Rybnickie” R. 1 (1983), s. 223–239 [2].
33
A. S p y r a, Prasa na Ziemi Pszczyńskiej 1806–1939, Pszczyna 1987 [1].
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
87
nią” (6) [2] i „Polonią” (8) [3]; które, mimo iż były często badane, nie doczekały się
żadnych pogłębionych analiz34. Zainteresowanie pozostałymi było jeszcze niższe,
np. „Gazetą Robotniczą” (3) czy „Kurierem Wieczornym” (1) lub znalazły się zupełnie poza zakresem zainteresowań, np. „Katolik Polski”, „Siedem Groszy”, „Polak”
czy „Gazeta Powszechna”. Ostatecznie wiec jedynym źródłem wiedzy na temat prasy politycznej są odpowiednie rozdziały monografii Długajczyka. Wyjątkiem od tej
zasady była postać Wojciecha Korfantego (5) [25]35 oraz główna gazeta mniejszości
niemieckiej „Kattowitzer Zeitung” (2) [2]36. W innej sytuacji znajdowały się jedynie
popularne czasopisma śląskie na ogół chętnie i często podejmowane przez badaczy,
np. „Gość Niedzielny” (7) [6]37, „Chowanna” (6) [5]38, „Młody Krajoznawca Śląski” (3) [6], „Zaranie Śląskie” (4) [7]39 czy „Der Deutsche in Polen” (2) [1]40.
Trudno o jednoznaczną ocenę badań nad prasą śląską okresu II RP. Przedstawiają one bowiem dość skomplikowany obraz, który uwidacznia wiele niedostatków
i brak systematycznych prac. Jednocześnie trudno wskazać powody tej sytuacji,
gdyż paradoksalnie rejon ten dysponuje bodaj najlepszą dokumentacją spośród
wszystkich badanych województw (bibliografie [50]41, kalendaria [15]42). Wolno
zaryzykować tezę, że nad takim obrazem badań negatywnie zaważył brak stabilnego
korpusu autorów związanych z tematem. Prócz wielokrotnie cytowanego J. Glenska
34
Główne prace syntetyczne: J. B u r z y ń s k i, Katowicka „Polonia” (1924–1939): nakłady, kolportaż, zasięg oddziaływania, KHPP 1989, nr 3, s. 43–52; J. R a t a j e w s k i, Śląskie dzienniki „Polonia” i „Polska Zachodnia” w latach 1924–1939, [w:] Regionalna prasa polska na Górnym Śląsku
w latach 1845–1996, Katowice 1999, s. 130–149; nadto niepublikowany doktorat: J. P i o t r o w s k i,
Środowisko polityczne „Polski Zachodniej” w latach 1926–1939 (Uniwersytet Wrocławski 1994,
prom. W. Wrzesiński).
35
M.in. H. P r z y b y l s k i, Działalność prasowo-wydawnicza Wojciecha Korfantego w latach
1900–1939, RHCzP 1967, z. 2, s. 160–188 [5]; M. O r z e c h o w s k i, Wojciech Korfanty: biografia polityczna, Wrocław 1975, passim [19]; J. G l e n s k, Wojciech Korfanty jako wydawca, redaktor
i publicysta, [w:] Dzieło Wojciecha Korfantego, Katowice 1993, s. 23–38
36
B. G r ö s c h e l, Themen und Tendenzen in Schlagzeilen der “Kattowitzer Zeitung” und “Oberschlesischen Kuriers” 1925–1939: Analyse der Berichterstattung zur Lange der deutschen Minderheit
in Ostoberschlesien, Berlin 1993 [2].
37
Np. A. G r a j e w s k i, Świadek i uczestnik: 70 lat „Gościa Niedzielnego” 1923–1993, Katowice
1993 [6].
38
A. B u d n i a k, Czasopismo pedagogiczne „Chowanna” (1929–1997): zarys monograficzny,
Katowice 1999 [1] — skr. rozprawy doktorskiej (1997, UŚ, prom. Krystyna Heska-Kwaśniewicz).
39
M.in. K. H e s k a-K w a ś n i e w i c z, „Zaranie Śląskie” (1907–1939): zarys monograficzny,
Katowice 1979 — skr. rozprawy doktorskiej (UŚ, prom. J. Zaremba).
40
P. N o r d b l o m, Für Glaube und Volkstum: die katholische Wochenzeitung „Der Deutsche in
Polen” (1934–1939) in der Auseinandersetzung mit dem Nationalsozialismus, Paderborn 2000.
41
M. P r z y w e c k a-S a m e c k a, J. R e i t e r, Bibliografia polskich czasopism śląskich (do
1939 r.), Wrocław 1960 [35]; B. G r ö s c h e l, Die Presse Oberschlesiens von den Anfängen bis zum
Jahre 1945, Berlin 1993 [15] i najnowsza, obszerna F. i L. B i a ł y, Periodyki śląskie od XV wieku do
1945 roku, Wrocław 2008.
42
J. G l e n s k, Diariusz prasy polskiej na Śląsku, t. 1, Do 1945 roku, Opole 1993 [15].
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
88
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
(13) (lub 24, jeśli wliczyć prace ogólne) jedynie dwójka badaczy opublikowało po
4 prace, zaś pozostałych 99 autorów — po 3 i mniej; fakt ten oznacza, że w badaniach nad prasą Śląska dominowały zainteresowania okazjonalne.
3. Województwo pomorskie
Według urzędowych danych prasa wydawana w województwie pomorskim
w 1937 roku stanowiła 3,3% ogółu polskich periodyków (czyli szacunkowo ok. 380
tytułów43, choć prawdopodobnie było ich ok. dwa razy ich więcej)44. Z pozoru więc
nie był to na prasowej mapie Polski obszar ani szczególnie duży, ani szczególnie
ważny, gdyż żadne pomorskie miasto nie było zaliczane do centrów prasowych.
Bliższa analiza każe jednak sprostować te sądy, gdyż z drugiej strony Pomorze było
terenem o wyjątkowo silnej prasie lokalnej, gdzie drukowano aż 14,9% pism tego
typu. Powodów takiego stanu rzeczy było kilka. Bez wątpienia złożyły się nań:
niemal powszechna na tym terenie umiejętność czytania wśród dorosłej ludności,
wyższy niż w innych częściach kraju poziom materialny społeczeństwa i rozbudowana infrastruktura komunikacyjna (w tym gęsta sieć urzędów pocztowych). Nade
wszystko jednak utrwalony nawyk stałego kontaktu z prasą, który wyrastał jeszcze
z doświadczeń okresu zaborów. Dużą aktywność w tym zakresie potwierdza szereg
danych. Już w 1930 roku (a wiec jeszcze przed reformą administracyjną) koncentracja prasy była tu najwyższa w kraju, gdyż na 20 pomorskich miast powiatowych
18 wydawało własne tytuły, wskaźnik koncentracji wynosił zatem 72,2% i był prawie trzykrotnie wyższy od średniej krajowej (29,8%). Rynek był też stosunkowo
chłonny: w 1938 roku globalny nakład gazet i czasopism wyniósł tu 282 tys. egz.
i w 72% był kolportowany na miejscu. Według obliczeń Wiktora Peplińskiego45 na
przełomie 1935/1936 ukazywało się w województwie pomorskim 113 tytułów ulokowanych w 23 miastach (w tym 14 pism niemieckich). Liczba z pewnością byłaby
wyższa, gdyby odrębnie wliczyć cykliczne dodatki do gazet, które pełniły funkcje
czasopism, a skala tego zjawiska — podkreślmy — była ogromna, np. „Gazeta
43
Ekstrapolacja: 3,3%*11651=384. Liczba 11651 tytułów — to całkowita liczba wszystkich tytułów powstałych lub wznowionych w latach 1918–1939 oszacowanych przez A. P a c z k o w s k i e g o,
Prasa polska w latach 1918–1939…s. 410.
44
Brak na ten temat dokładnych statystyk — wg Bibliografii czasopism pomorskich: województwo bydgoskie (Toruń 1960) w samym mieście Toruniu ukazywało się w latach 1918–1939 — 213
tytułów (razem ze sprawozdaniami); zatem przy założeniu, że w mieście tym drukowano średnio 24%
wszystkich tytułów pozwala na oszacowanie ich całkowitej liczby w województwie pomorskim na
ponad 800.
45
W. P e p l i ń s k i, Prasa pomorska w Drugiej Rzeczypospolitej 1920–1939, Gdańsk 1987, s. 23.
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
89
Mapa 3
Ośrodki prasowe na Pomorzu 1938/1939
Ź r ó d ł o: Katalog Prasowy PARA 1938/1939
Grudziądzka” wydawała ich 11, „Słowo Pomorskie” — 10, „Dziennik Pomorski”
i „Głos Wąbrzeski” — po 9, a „Dzień Pomorski” — 7.
W województwie pomorskim raczej trudno wskazać ośrodek centralny, niemniej
z wolna do takiej roli aspirował Toruń, gdzie w 1936 roku wydawano 28 tytułów
(choć w 1924 było ich tylko 11)46; dużymi ośrodkami były też: Gdynia, Grudziądz
46
Por. przyp. 44.
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
90
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
i Świecie (po 8 tytułów); Pelplin (7); Chełmno, Sępólno, Wąbrzeźno (po 6). Charakterystyczną cechą tego terenu była jednak autonomiczna prasa lokalna, którą wydawano nawet w niewielkich miasteczkach (por. mapa 3), poza głownymi ośrodkami
w sześciu miastach drukowano po 4–5 tytułów, a w dalszych dziesięciu — po 3
i mniej. Najwięcej ważnych gazet ukazywało się jednak w Toruniu, m.in. główne pismo endeckie — „Słowo Pomorskie”, czołowe gazety enpeerowskie („Głos
Robotnika” i „Obrona Ludu”), konserwatywna „Ziemia Pomorska” oraz sanacyjny
„Dzień Pomorski” (przemianowany potem w „Gazetę Pomorską”). Wciąż doniosłą
rolę pełnił Grudziądz, gdzie wydawano coraz bardziej tracącą na znaczeniu „Gazetę
Grudziądzką” (jedyny pomorski dziennik o zasięgu ogólnopolskim), konserwatywnego „Gońca Nadwiślańskiego” oraz główny chadecki „Głos Pomorski”; w Pelplinie natomiast drukowano zasłużonego „Pielgrzyma”, a w Gdyni ukazywał się
m.in. sanacyjny „Kurier Bałtycki”. Obraz ten u schyłku lat. 30. uległ zmianie, gdyż
1 kwietnia 1938 roku w wyniku reformy do województwa pomorskiego przyłączono
część powiatów należących uprzednio do województwa poznańskiego (m.in. Bydgoszcz i Inowrocław) oraz warszawskiego (m.in. Włocławek). Istotna była zwłaszcza
dynamiczna prasa bydgoska z takimi pismami, jak zbliżony do chadecji „Dziennik
Bydgoski” Jana Teski, endecka „Gazeta Bydgoska” (później „Kurier Bydgoski”)
i mutacja sanacyjnego „Dnia Pomorskiego” — „Dzień Bydgoski”.
Zainteresowanie historyków prasą Pomorza było stosunkowo wysokie (121)
[167], badania zaś rozpoczęto w już połowie lat 60. i prowadzono je aż do współczesności ze zbliżoną dynamiką, średnio 3–4 prace rocznie. Analiza cytowań ujawnia
jednak, że aż do schyłku lat 70. ich recepcja była raczej niewielka [50], brakowało
opracowań ogólnych, zaś poważniejsze prace były dziełem Tadeusza Kowalaka (5)
[5], który badał prasę mniejszości niemieckiej. Zmianę sytuacji przyniosła działalność Wiktora Peplińskiego (16) [72], który w 1978 roku wydał monografię „Słowa
Pomorskiego” [14]47, potem cykl przyczynków (6) [15], a w roku 1987 uwieńczył
syntezą Prasa pomorska w Drugiej Rzeczypospolitej 1920–1939 [41]48, przedłożoną
jako rozprawa habilitacyjna na Uniwersytecie Gdańskim. Dzieło było imponujące,
szybko też zdobyło uznanie wśród recenzentów i czytelników, co potwierdziła niebagatelna liczba cytowań. Warto zauważyć, że po publikacji tej książki w 1987 roku
i gwałtownym skoku cytowań do ok. 150 ich liczba jakby zatrzymała się — świadczy
to, że praca w pełni wyczerpuje temat i nie wymaga korekt ani uzupełnień. Intuicję tę
potwierdza analiza badań, gdyż w latach późniejszych nie powstała ani jedna praca
47
W. P e p l i ń s k i, Oblicze społeczno-polityczne „Słowa Pomorskiego” w latach 1920–1939,
Gdańsk 1978 [14] — skr. rozprawy doktorskiej (Uniwersytet Gdański 1976, prom. R. Wapiński).
48
W. P e p l i ń s k i, Prasa pomorska w Drugiej Rzeczypospolitej 1920–1939: system funkcjonowania i oblicze społeczno-polityczne prasy polskiej, Gdańsk 1987 [41]; główne tezy pracy zob.:
W. P e p l i ń s k i, Prasa na Pomorzu w okresie międzywojennym, „Gdański Rocznik Kulturalny” T. 11
(1988), s. 14–39.
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
91
o równie szerokim zakresie. Warto dodać, że większość ustaleń zawartych w syntezie Peplińskiego była owocem jego własnych badań, gdyż ówczesny stan wiedzy
był skromny49. Mimo wspomnianych ograniczeń dzieło Peplińskiego ma wzorcową konstrukcję i zostało oparte na imponującym materiale archiwalnym. Autor
w pierwszym rozdziale przedstawił warunki rozwoju prasy, następnie w dwu rozdziałach (przed i po zamachu majowym) zawarł historię dziejów wydawniczych
ujętych według klucza politycznego, zamknął zaś trzema rozdziałami dotyczącymi:
aspektów prawno-prasowych, środowiska dziennikarskiego oraz rozważaniami nad
funkcjami prasy. W następnych latach nie prowadzono żadnych szerszych badań
w tym zakresie, wyjątkiem były tylko prace dokumentacyjne [11]50 oraz studia
nad zawartością prasy pomorskiej, które od 1995 roku prowadził Ryszard Michalski
(6) [10]51.
W różnych okresach ukazały się też opracowania prasy większych pomorskich
miast: Torunia (4) [10]52, Gdyni (6) [10]53 i Grudziądza (3) [2]54 oraz kilku mniejszych
ośrodków, które wydano już po publikacji syntezy Peplińskiego, m.in.: Brodnicy55,
49
W. P e p l i ń s k i, Stan i potrzeby badań nad historią prasy pomorskiej, KHPP 1987, nr 4,
s. 23–39 [2]; główną bibliografią czasopism dla tego terenu jest Bibliografia czasopism pomorskich:
województwo bydgoskie, Toruń 1960 [24], częściowo uzupełniają ją: J. W a d o w s k i, Morze i Pomorze
— książki, czasopisma, filmy, Warszawa 1964 [3] oraz zestawienie prasy gdyńskiej: A. R o m a n o w,
Orientacyjny wykaz tytułów czasopism gdyńskich wydawanych w okresie międzywojennym, „Rocznik Gdyński” R. 4 (1983), s. 277–281 [4]; wcześniej powstały nadto dwie prace o zakresie ogólnym:
E. K r a j n i a k, Prasa sensacyjna województwa pomorskiego w latach 1926–1939, „Rocznik Koszaliński” Nr 20 (1984/1985), s. 128–143; t a ż, Prasa sanacyjna województwa pomorskiego w latach
1926–1939: próba analizy, „Rocznik Koszaliński” R. 20 (1984/1985), s. 128–143.
50
J. D ł u g o s z, Słownik dziennikarzy regionu pomorsko-kujawskiego, Bydgoszcz 1988 [11].
51
R. M i c h a l s k i, Obraz Rzeszy Niemieckiej na łamach polskiej prasy pomorskiej w Drugiej Rzeczypospolitej (1920–1939), Toruń 1995 [2]; t e n ż e, Obraz bolszewizmu i Rosji sowieckiej
na łamach polskiej prasy pomorskiej w latach 1917–1939, Toruń 1997 [1]; t e n ż e, Obraz Żyda
i narodu żydowskiego na łamach polskiej prasy pomorskiej w latach 1920–1939, Toruń 1997 [2];
t e n ż e, Systemy wartości na łamach polskiej prasy pomorskiej w latach 1870–1939 oraz 1945–1980,
Toruń 1998 [2]; Obraz nieprzyjaciół Rzeczypospolitej na łamach polskiej prasy pomorskiej w latach
1920–1939 oraz 1945–1948, Toruń 1999. Publikacje te łącznie złożyły się na rozprawę habilitacyjną
(UMK 1999).
52
M.in. W. P e p l i ń s k i, Prasa toruńska w latach 1920–1939, „Zapiski Historyczne” 1983, z. 3,
s. 143–173 [5]; J. B e ł k o t, Czasopisma kulturalno-literackie Konfraterni Artystów w Toruniu w latach
1934–1938, „Rocznik Toruński” R. 10 (1975), s. 145–167 [5].
53
M.in. A. B u k o w s k i, Życie kulturalne i literackie Gdyni w latach 1920–1939, [w:] Gdynia:
sylwetki ludzi, oświata i nauka, literatura i kultura, Gdańsk 1979, s. 91–189 [4]; A. R o m a n o w,
Orientacyjny wykaz tytułów czasopism gdyńskich wydawanych w okresie międzywojennym, „Rocznik
Gdyński” R. 4 (1983), s. 277–281 [4].
54
M.in. E. S ł a w i ń s k a, Rola prasy grudziądzkiej lat 1918–1939 w kształtowaniu kultury literackiej środowiska, KHPP 1980, nr 3, s. 47–75 [2].
55
A. K o r e c k i, Prasa w Brodnicy w latach 1920–1939, [w:] Szkice brodnickie, t. 2, Brodnica
1993, s. 273–298.
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
92
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
Nowego Miasta Lubawskiego56, Rypina57, Świecia58, Strzelna59 oraz obszaru Kujaw
i Ziemi dobrzyńskiej60. Z wyliczenia stosunkowo łatwo wywnioskować, że znakomita większość pomorskich ośrodków znalazła uznanie w oczach badaczy i doczekała się monografii. Zarysowany stan uzupełniają opracowania poszczególnych
tytułów (62) [52]. W grupie tej znalazły się prawie wszystkie pisma polityczne,
a w szczególności: „Słowo Pomorskie” (7) [14]61, „Gazeta Grudziądzka” (5) [12],
„Pielgrzym” (3) [6]62; „Kurier Bałtycki” (2) [5]; „Głos Pomorski” (2) [4] i „Goniec
Nadwiślański” (1) [4]63, „Drwęca” (3)64 oraz „Dzień Pomorski” (2). Licznie też
podejmowano problemy czasopism specjalnych, w szczególności kulturalnych (np.
„Mestwin” (2) [1], „Teka Pomorska” (2) [2]), naukowych (np. „Baltic Countries”
(1) [3]; „Jantar” (1)), religijnych (np. „Wiadomości Kościelne” (1) [3], „Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej” (1)) oraz kaszubskich (np. „Przyjaciel Ludu Kaszubskiego” (2) [3]; „Klëka” (3), „Zrzesz Kaszëbskô” (1) [2]; „Gazeta Kaszubska” (1)
[2])65. Osobno należy potraktować prasę powiatów przyłączonych do województwa
pomorskiego w 1938 roku, gdyż nie znalazły się one na kartach syntezy Peplińskiego. Jakkolwiek przyczynki dotyczące tych terenów opublikowano dość dawno66,
56
A. K o r e c k i, Prasa lokalna w Nowym Mieście do 1939 roku, [w:] Józef Dembieński, Nowomiejskie wspomnienia 1920–1939, Pelplin 2004, s. 25–42.
57
I. Z i e l i ń s k a, Prasa powiatu rypińskiego w okresie Drugiej Rzeczypospolitej wyrazem aktywności społeczeństwa regionu, „Ziemia Dobrzyńska” T. 9 (2003), s. 89–104 [1].
58
J. B o r z y s z k o w s k i, Prasa pomorska w Świeciu a stowarzyszenia i ich tradycje, [w:] Świecie, Świecie 1998, s. 347–356.
59
R. B u d n y, Prasa codzienna w Strzelnie w okresie międzywojennym (1925–1938), „Ziemia
Kujawska” T. 19 (2006), s. 51–76.
60
M. W o j t k o w s k i, Prasa na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w latach 1918–1939, [w:] Media
lokalne i sublokalne na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 2007, s. 21–29.
61
W. P e p l i ń s k i, Oblicze społeczno-polityczne „Słowa Pomorskiego” w latach 1920–1939,
Gdańsk 1978 [14] oraz 6 analiz treści wydanych później.
62
M.in.: J. B o r z y s z k o w s k i, „Pielgrzym”: gazeta i wydawnictwo w Pelplinie 1869–1939,
„W kręgu książki” nr 9 (1987), s. 68–75; B. G ó r a, „Pielgrzym” 1869–1939, [w:] Bibliologia, literatura, kultura, Kraków 1999, s. 199–212.
63
E. S ł a w i ń s k a, Życie kulturalno-literackie Grudziądza w latach 1918–1939, s. 141–160:
Wydawnictwo Wiktora Kulerskiego; s. 160–174: „Głos Pomorski”; s. 174–192: „Goniec Nadwiślański”; s. 192–196: Dziennikarze jako animatorzy życia kulturalno-literackiego [4].
64
M.in. A. K o r e c k i, Gazeta „Drwęca” w Nowym Mieście n/Drwęcą (1921–1939) na tle rozwoju prasy regionalnej woj. Pomorskiego w okresie II Rzeczypospolitej — niepublikowana rozprawa
doktorska (Toruń UMK 1987, prom. S. Salmonowicz); t e n ż e, Z dziejów sanacyjnej polityki prasowej: represje administracyjno-sądowe wobec pisma „Drwęca” (Nowe Miasto Lubawskie) w latach
1928–39, „Zapiski Historyczne” 1989, z. 1, s. 83–100 i in.
65
Nadto Z. S z y m a ń s k i, Polska prasa lokalna na Kaszubach wobec regionalizmu w latach
1920–1939 — niepublikowana rozprawa doktorska (Uniwersytet Gdański 1987, prom. R. Wapiński);
nadto kilka art.
66
Np. T. K o w a l a k, Niemiecki ośrodek prasowy w Bydgoszczy w okresie międzywojennym,
„Kwartalnik Historyczny” 1967, nr 4, s. 963–994 [1].
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
93
to prace ogólne zaczęły się rozwijać dopiero w II połowie lat 90.; stosunkowo
bogatą literaturą legitymuje się Bydgoszcz (7) [6]67 i Włocławek (2) [7]68, choć
prasa terenu Inowrocławia w zasadzie została nietknięta69.
4. Województwo poznańskie
Województwo poznańskie było największym (nie licząc Mazowsza) regionem
prasowym II RP — według oficjalnych danych drukowano tu ponad 11,3% polskich gazet i czasopism (czyli szacunkowo ok. 1300 tytułów)70 oraz jednocześnie
największym w kraju regionem wydawniczym prasy prowincjonalnej (17,5%).
Na wysoką pozycję wielkopolskiej prasy złożyły się rozmaite czynniki, do których, podobnie jak na Pomorzu, należy zaliczyć: wysoki poziom zamożności, niski
współczynnik analfabetyzmu (w roku 1931 — 3,1% na prowincji i 1,0% w Poznaniu), silną tradycję czytelnictwa prasy, dobrą infrastrukturę komunikacyjną oraz
prężny przemysł poligraficzny. W Poznaniu powstał uniwersytet, ukształtowało
się silne środowisko intelektualne i rozwijał się amatorski ruch kulturalny, natomiast — jak słusznie zauważa Wojciech Spaleniak71 — słabszy był poziom życia
literackiego i artystycznego. Zdecydowanie dominującą pozycję w regionie miał
Poznań, który był trzecim pod względem wielkości ośrodkiem wydawniczym kraju
— wg oficjalnych danych w 1937 roku drukowano tu 212 tytułów (więcej wydawano tylko w Warszawie — 1504 i Lwowie — 243). Niestety nie istnieją żadne
dane pozwalające przybliżyć liczbę poznańskich pism w całym okresie 1918–1939;
jedynie drogą szacunków można ustalić, że ich liczba mogła być zbliżona do
67
M.in. M. K. J e l e n i e w s k i, Prasa bydgoska w dwudziestoleciu międzywojennym: podstawy
prawne: powstanie i rozwój dzienników, „Kronika Bydgoska” [T.] 21 (1999), s. 61–74; t e n ż e, Dzienniki bydgoskie XX-lecia międzywojennego i ich wpływ na poglądy polityczne i wybory mieszkańców,
[w:] Polityka i media, Poznań 2008, s. 127–138; t e n ż e, „Dziennik Bydgoski” w przededniu wojny
1939 r., „Kronika Bydgoska” T. 26 (2004), s. 395–411.
68
J. W a j e r, Życie kulturalne Włocławka w latach 1918–1939, Bydgoszcz 1997, s. 125–164:
Prasa jako czynnik rozwoju życia kulturalnego; s. 164–192: Dziennikarze i literaci jako animatorzy
życia kulturalnego [3]; nadto m.in. liczne publikacje o „Ateneum Kapłańskim”, np. L. B e l z y t, „Ateneum Kapłańskie”: 75 lat istnienia, KHPP 1985, nr 3, s. 69–78.
69
Tylko nieliczne oprac. szczegółowe, np. J. W a j e r, Miejsce „Dziennika Kujawskiego” (1893–
–1939) w prasie wielkopolskiej, [w:] Prasa regionalna w Wielkopolsce, Poznań 2000, s. 113–121.
70
Obliczenia własne: 11,3%*11651=1316. Liczba 11651 tytułów — to całkowita liczba wszystkich tytułów powstałych lub wznowionych w latach 1918–1939 oszacowanych przez A. P a c z k o w s k i e g o, Prasa polska w latach 1918–1939..., s. 410.
71
W. S p a l e n i a k, Encyklopedyczny zarys dziejów prasy wielkopolskiej (1794–1939), [w:]
Z dziejów prasy wielkopolskiej XIX–XX wieku, t. 3, Poznań 1997, s. 23.
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
94
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
1100 tytułów72. W stolicy Wielkopolski drukowano bardzo bogatą ofertę. Jakkolwiek
wydawano pisma wszelkich typów i barwy politycznej, czytelna była zdecydowana
przewaga ugrupowań prawicowych, poznańskie zaś — nie bez racji — postrzegano jako „bastion” endecji. Funkcjonowała tu bowiem „Drukarnia Polska” — największy w kraju koncern prasowy związany z narodowcami, który drukował m.in.
„Kuriera Poznańskiego”, „Orędownika” i „Wielkopolanina” (łączny nakład w 1938
roku — ok. 200 tys. egz.). Ukazywały się też inne pisma znane w całym kraju, m.in.
wpływowa gazeta konserwatystów — „Dziennik Poznański”, duże pisma niemieckie
(m.in. „Posener Neueste Nachrichten”, „Posener Tageblatt”) oraz bogata mozaika
czasopism specjalnych, w szczególności wysokonakładowe pisma katolickie drukowane pod egidą Księgarni św. Wojciecha („Przewodnik Katolicki” — ponad 200 tys.
egz., „Tęcza”) oraz znane pisma kulturalne „Kultura” i „Zdrój”. Warto podkreślić,
że liczne z nich miały charakter ogólnopolski. Potwierdza to analiza kolportażu,
np. w 1938 roku poznańska poczta ekspediowała w teren rocznie ponad 37 mln egz.,
czyli tyle samo co Kraków i Lwów łącznie (35 mln), podczas gdy import wynosił
ok. 1,5 mln73.
Prócz stołecznego Poznania prasę wydawano też w wielu miastach prowincjonalnych (mapa 4); w 1939 roku własne pisma miało 31 wielkopolskich miejscowości, w tym wiele gazet wydawanych codziennie lub kilka razy w tygodniu (51) oraz
tygodników i dwutygodników (20). Pod względem liczby drukowanych dzienników
znaczącymi ośrodkami wydawniczymi Wielkopolski (po reformie z 1938 roku)
były: Kalisz — 13 tytułów, Leszno — 7, Gniezno — 6, Ostrów Wielkopolski — 5,
Rawicz — 4, zaś 19 innych wydawało po 3 lub mniej. Należy dodać, że ich nakłady
były stosunkowo wysokie; już 1930 roku w ich jednorazowy nakład przekroczył
87 tys.74, a osiem wielkopolskich tytułów (np. gnieźnieński „Lech”) drukowało jednorazowo więcej niż 5 tys. egz.
Tematyka prasy wielkopolskiej była po 1945 roku dość często podejmowana
przez badaczy (149 prac), lecz ich bliższa analiza przekonuje, że nie były to badania planowe ani skoordynowane. W zasadzie trudno wskazać choćby jedną osobę
specjalizująca się w tej tematyce. Korpus autorski liczył tu 114 osób, wśród których (z jednym wyjątkiem)75 żadna nie opublikowała więcej niż 3 prace. Stan ów
przekładał się także na recepcję powstałych opracowań, które były nisko cytowane
[99] i rzadko prowadziły do szerszych uogólnień — 100 z 149 prac to przyczynki
72
Szacunki oparto na interpolacji. Poznań przez cały okres II RP lokował się za Lwowem, a przed
Krakowem, wiarygodne dane dla obu ośrodków są znane: Lwów — 1173, Kraków — 1124 tytułów.
Z terenu Wielkopolski jedynie Kalisz dysponuje bibliografią czasopism: E. A n d r y s i a k, B. C e l e r,
Bibliografia prasy kaliskiej 1805–2005, Kalisz 2005 [1].
73
A. N o t k o w s k i, Polska prasa prowincjonalna …, s. 246, 254.
74
A. N o t k o w s k i, Polska prasa prowincjonalna… s. 140.
75
Z wyjątkiem Katarzyny Wrzesińskiej (5 prac), która specjalizowała się w analizie treści.
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
95
Mapa 4
Ośrodki prasowe w województwie poznańskim 1938/1939
Ź r ó d ł o: Katalog Prasowy PARA 1938/1939
na temat poszczególnych tytułów. Wprawdzie od II połowy lat 90. inspirującą rolę
w tym obszarze spełniła seria redagowana przez Marcelego Kosmana76, ale w odniesieniu do prasy II RP przełomu nie przyniosła. Największe niedostatki w omawianym obszarze przedstawia refleksje syntetyczna (7) [3] — w zasadzie nie powstała
żadna praca omawiająca jej dzieje w sposób wyczerpujący. Wyjątkiem są fragmenty
w opracowaniach przekrojowych — w szczególności powstały w 1997 zarys autorstwa Wojciecha Spaleniaka Encyklopedyczny zarys dziejów prasy wielkopolskiej
76
Z dziejów prasy wielkopolskiej XIX–XX wieku, t. 1–5, Poznań 1995–2003.
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
96
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
1794–1939 [15]77 czy nieliczne prace poświęcone węższym zagadnieniom, jak: prasa mniejszości niemieckiej78, prawo prasowe79 czy środowisko dziennikarskie80.
Mimo niskiego stanu zaawansowania największym zainteresowaniem wśród
badaczy cieszył się Poznań (106) [44] — czyli 72% wszystkich prac. Także w tym
obszarze zabrakło prac syntetycznych, dominowały natomiast przyczynki, analizy treści i memuarystyka. Powstało jedynie kilka godnych uwagi prac ogólnych:
szczególnie napisany na marginesie rozprawy doktorskiej artykuł Zygmunta Kaczmarka o prasie endecji [3]81 i zbliżony tematycznie tekst wspomnieniowy Romana
Leitgebera [2] oraz cykl Katarzyny Wrzesińskiej (5) [2]82. Zdecydowana większość wysiłków wyrażała się w licznych przyczynkach (82) [22]. Najwięcej uwagi przyciągały główne gazety polityczne: „Dziennik Poznański” (9) [2]83, „Kurier
Poznański” (8) [5]84, choć warto podkreślić, że żadna praca monografią dziejów
wydawniczych nie jest. Większych studiów doczekała się też druga edycja „Przeglądu Wszechpolskiego” (5) [10]85 oraz „Strażnica Zachodnia” (3) [3]86. Natomiast
77
W. S p a l e n i a k, Encyklopedyczny zarys dziejów prasy wielkopolskiej (1794–1939), [w:]
Z dziejów prasy wielkopolskiej XIX–XX wieku, t. 3, Poznań 1997, s. 14–35 [15].
78
D. M a t e l s k i, Prasa niemiecka w Wielkopolsce w latach II Rzeczypospolitej, ZP 1997, nr 1/2,
s. 106–122.
79
M. B a r a ń s k a-S e r e d a, Działalność Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Publikacji Prasy
i Widowisk w Poznaniu w latach 1914–1956, [w:] Z dziejów prasy wielkopolskiej XIX–XX wieku, t. 1,
Poznań 1994, s. 173–182 [2].
80
W. Z u c h n i e w i c z, Syndykaty dziennikarskie w Polsce zachodniej i północnej, „Prasa Polska” 1983, nr 3, s. 48–52 [1].
81
Z. K a c z m a r e k, Z historii endeckiej prasy politycznej Poznania (1922–1939), RHCzP 1976,
z. 1, s. 35–64 [3].
82
M.in. K. W r z e s i ń s k a, Obraz mniejszości narodowych w poznańskiej prasie konserwatywnej
w latach 1918–1939, Poznań 2002 [2] — skrócona wersja rozprawy doktorskiej (Bydgoszcz Uniwersytet Kazimierza Wielkiego 1999, prom. K. Dopierała).
83
M.in. E. C z a p i e w s k i, „Dziennik Poznański” (1859–1939), [w:] Z dziejów prasy konserwatywnej, Lublin 2009, s. 17–42; A. G u c k a, Obraz emigracji polskiej na łamach „Dziennika Poznańskiego” (1859–1939) i „Kuriera Poznańskiego” (1872–1939), Warszawa 2005 — skr. wersja doktoratu (Bydgoszcz, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, prom. K. Dopierała); N. K l e j d y s z, Reklama
w „Dzienniku Poznańskim” okresu międzywojennego, [w:] Z dziejów prasy wielkopolskiej XIX–XX
wieku, t. 1, Poznań 1994, s. 161–167; pozostałe publikacje dot. analizy treści.
84
M.in. wspomnienia — F. F i k u s, „Kurier Poznański” i inne wydawnictwa prasowe Drukarni
Polskiej S.A. w Poznaniu w latach 1918–39, KHPP 1978, nr 4, s. 49–53 [5]; J. K o n i e c z n y, Witold
Noskowski przy biurku redakcyjnym „Kuriera Poznańskiego” w latach 1925–1939, „Zeszyty Naukowe
Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Filologiczne” Z. 41 (1996), s. 25–40; pozostałe
dot. analizy treści.
85
Syntezy: R. K u n i ń s k i, „Przegląd Wszechpolski” 1922–1926, KHPP 1987, nr 2, s. 77–98
[2]; R. W a p i ń s k i, „Przegląd Wszechpolski” (1895–1905, 1922–1926), [w:] Na warsztatach historyków…, s. 79–93 [7]; M. K r ó l i k o w s k a, Ideologia historyczna „Przeglądu Wszechpolskiego”
„Przegląd Humanistyczny” 1987, nr 6, s. 41–57 [1].
86
M.in. T. N o d z y ń s k i, „Strażnica Zachodnia” 1922–1939: źródło do dziejów myśli zachodniej w Polsce, Zielona Góra 1997.
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ
Władysław Marek Kolasa KIERUNKI BADAŃ NAD HISTORIĄ PRASY POLSKIEJ 1918–1939
97
zdumiewająco mało uwagi skupił sensacyjny „Orędownik” (1) [2]87, dla którego
wciąż głównym źródłem wiedzy pozostaje rozdział z pracy Wiesława Władyki88.
Część uwagi poświecono także badaniom wybranych czasopism. W grupie tej główne miejsce znalazły wydawnictwa jednego z największych edytorów katolickich
II RP — Księgarni św. Wojciecha (17) [15]89, która drukowała m.in. dewocyjny
„Przewodnik Katolicki” (7) [1] i popularną „Tęczę” (8) [2]90. Osobnymi zjawiskami na poznańskiej mapie był też intelektualny tygodnik „Kultura” (5) [3]91, który
reprezentował poglądy liberalnego skrzydła katolików oraz literacki dwutygodnik
„Zdrój” (6) [3]92.
W paradoksalnie lepszej sytuacji znajdowały się badania nad dziennikarstwem
wielkopolskiej prowincji, które jakkolwiek rzadziej podejmowane (43 prac), doczekały się większej liczby wartościowych opracowań, które prowadziły do uogólnień
i znajdowały następców [55 cytowań]. Od połowy lat 70., gdy pierwszy szkic syntetyczny opublikowała Barbara Wysocka [5]93, powstało jeszcze kilka podobnych
rozpraw (4) [11]94, nadto wiele prac dotyczących aktywności wydawniczej poszczególnych miast i okręgów (10) [17]95 oraz szkiców o poszczególnych tytułach (18)
87
M.in. wspomnienia — F. F i k u s, Z dziejów „Orędownika”: 21 marca 1871 — 3 września
1939, KHPP 1980, nr 3, s. 105–118 [2].
88
W. W ł a d y k a, Krew na pierwszej stronie, Warszawa 1982, s. 74–81 [27].
89
M.in. B. K o c h a ń s k a, Od „Przewodnika Katolickiego” do „Tęczy”: (Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha w latach 1897–1939), [w:] Prasa dawna i współczesna, cz. 1, Poznań 2000, s. 47–54
[4]; B. Ż y n d a, Bibliografia wydawnictw Księgarni św. Wojciecha 1895–1969: w 75-lecie działalności
wydawniczej, Poznań 1970 [7].
90
E. K r i s t a n o v a, Program społeczny i kulturalny „Tęczy” (1927–1939) na tle prasy katolickiej w II Rzeczypospolitej, Łódź 2006 — skrót rozprawy doktorskiej (UŁ 2003, prom. O. S. Czarnik).
91
M. K u n o w s k a-P o r ę b n a, Bibliografia zawartości „Kultury” 1936–1939, Lublin 2008;
L. W i l c z y ń s k i, Działalność wydawnicza Akcji Katolickiej w Poznaniu w latach 30. XX wieku: na
podstawie materiałów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, Poznań 2004 [1]; pierwszy szkic
monograficzny C. L e c h i c k i, Poznańska „Kultura”: 1936–1939, ZP 1985, nr 4, s. 47–62 [1].
92
M.in. J. R a t a j c z a k, Zagasły „brzask epoki”: szkice z dziejów czasopisma „Zdrój”, Poznań
1980 [1].
93
B. W y s o c k a, Wielkopolska prasa regionalna w Drugiej Rzeczypospolitej, RHCzP 1976, z. 3,
s. 243–272 [5].
94
J. Z a ł u b s k i, Prasa lokalna w Wielkopolsce międzywojennej, [w:] Prasa regionalna w Wielkopolsce, Poznań 2000, s. 69–80 [5]; Z. K a r c z m a r e k, Regionalna prasa wielkopolska w II Rzeczypospolitej, [w:] Społeczne uczestnictwo w rozwoju lokalnym, Poznań 2004, s. 150–155; R. K o w a l c z y k,
Zarys dziejów prasy lokalnej w Wielkopolsce, Poznań 2006 — autor wydzielił obszerny (2-arkuszowy)
rozdział o prasie wielkopolskiej, lecz oparł się wyłącznie na literaturze przedmiotu.
95
M.in.: A. K. P i a s e c k i, Polska prasa prowincjonalna w Wielkopolsce Wschodniej w okresie
międzywojennym (1918–1939), Turek: nakł. aut., 2000 — na bazie rozprawy doktorskiej (Uniwersytet
Wrocławski 1993, prom. W. Wrzesiński); t e n ż e, Dzienniki i czasopisma w Wielkopolsce Wschodniej w okresie II Rzeczypospolitej, „Rocz. Łódz.” T. 48 (2001), s. 115–142 (dot. okręgu kaliskiego),
E. J u r g a, Prasa lokalna w powiatach — gostyńskim, górowskim, rawickim i wschowskim, [w:] Prasa
dawna i współczesna, cz. 4, Poznań 2003, s. 129–141; Z. K a c z m a r e k, Prasa gostyńska w okre-
TOM XV (2012), ZESZYT 2 (30)
98
ARTYKUŁY I ROZPRAWY
[15]96. Szczególną pozycję na tym tle zdobyło zainteresowanie prasą wydawaną
w koncernie Alfreda Ksyckiego w Żninie (4) [10]97, gdzie ukazywał się najpopularniejszy dwutygodnik kobiecy II RP „Moja Przyjaciółka”.
sie międzywojennym, „Rocznik Leszczyński” R. 3 (1979), s. 191–207 [1]; A. P a k e n t r e g e r, Prasa
żydowska w Kaliszu w latach międzywojennych, „Biuletyn ŻIH” 1974, nr 1, s. 97–108 [4]; J. W a j e r,
Prasa kolska w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Prasa dawna i współczesna, cz. 1, Poznań
2000, s. 55–64 [2]; W. G i l l, Prasa lokalna w Krotoszynie z okresu międzywojennego jako źródło wiadomości o dziejach miasta i regionu w latach 1919–1939, [w:] Z dziejów prasy wielkopolskiej XIX–XX
wieku, t. 4, Poznań 1998, s. 83–106 [4]; R. J a n k o w s k i, Dzieje prasy Kalisza w latach 1918–1939
— niepublikowana rozprawa doktorska (UAM 1983, prom. S. Kubiak) i in.
96
M.in. J. S t a s z e w s k i, Pod znakiem „Lecha” — prasa gnieźnieńska 1860–1939, [w:] Prasa
regionalna w Wielkopolsce, Poznań 2000, s. 59–67 [1].
97
F. F i k u s, Wielkie wydawnictwo prasowe w małym mieście, KHPP 1979, nr 1, s. 79–93 [4];
A. K ł y s z y ń s k i, Koncern prasowy w małym mieście, „Prasa Pol.” 1987, nr 6, s. 42–46 [3]; A. N o t k o w s k i, Zawrotna kariera prowincjonalnego młodzieńca (Alfred Ksycki), KHPP 1992, nr 3/4,
s. 67–75; J. G r a b o w s k a, Moja Przyjaciółka: ilustrowany dwutygodnik kobiecy 1934–1939, Żnin
1997 [3].
ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ