Nauczanie tańców tradycyjnych czy przekaz kompetencji

Nauczanie tańców tradycyjnych czy przekaz kompetencji kulturowych– refleksje metodologiczne
Organizując sieć wymiany w ramach programu Grundtvig mieliśmy unikalną możliwość
doświadczenia oraz analizy porównawczej założeń i efektów różnych systemów nauczania (czy też
przekazu) tańców tradycyjnych: łotewskiego, litewskiego, estońskiego, szwedzkiego, tureckiego i
polskiego. Okazało się, że uczestniczące organizacje zostały wzajemnie zainspirowane zarówno do
autorefleksji jak i do dalszej współpracy (niezależnie od już realizowanych programów).
Podstawowe pytanie, jakie zadaliśmy sobie na początku projektu brzmiało: czego właściwie
uczymy (lub uczymy się) przekazując umiejętności taneczne, wyrosłe w danej kulturze? Czy ucząc
tańców tradycyjnych naszym celem jest prawidłowe naśladowanie ruchów ciała, czy też
doświadczenie tańca jako formy uczestnictwa w kulturze, w której ruch jest językiem komunikacji?
Uznaliśmy wspólnie, że interesuje nas druga opcja, czyli taniec jako element kompetencji
kulturowej, która buduje społeczność, poczucie przynależności oraz inspiruje do pojawiania się
form indywidualnej ekspresji. Okazało się, że chcemy rozpatrywać taniec jako element spójnego
systemu komunikacji, opartego zarówno na znaczeniu ruchów, jak i słów (w pieśniach) oraz
wyrażeń muzycznych. W kulturze tradycyjnej mamy (mieliśmy) do czynienia z jednością śpiewu –
melodii – rytmu i tańca. Zdecydowaliśmy, że interesującej nas nauki nie można ograniczać tylko do
samych tylko ruchów. Zatem ucząc tańca staramy się wniknąć głębiej - w określoną kulturę - i
przekazywać jej szeroki kontekst i znaczenie. Efektem tak pojętej nauki będzie nie tyle grupa
profesjonalnych tancerzy, ile osób znających, rozumiejących i potrafiących kształtować swoją
kulturę.
W każdym kraju tańce tradycyjne mają inny status i konotacje, co wymaga każdorazowo
dostosowania metod i odnalezienia się wobec lokalnych wyzwań. Skupię się tutaj na określeniu
właściwości łączących nasze rozwiązania oraz postaram się szczegółowiej opisać doświadczenia
Fundacji Wszystkie Mazurki Świata, które okazały się dla wszystkich uczestników bardzo istotne.
Wspólne elementy metodyczne:
1.
Nauczyciele i mistrzowie
Podstawową kwestią jest to, kto uczy tańca i muzyki. Musi to być osoba zarówno kompetentna jak i
wiarygodna. Najlepszymi nauczycielami są po prostu wiejscy mistrzowie – muzykanci, śpiewaczki,
tancerze. Nauka od nich polega na naśladowaniu. W sytuacjach warsztatowych niezbędnymi ich
asystentami powinni być najbardziej zaawansowani uczniowie – po to, żeby mogli oni, korzystając
z własnego doświadczenia, wyłapywać elementy tańca wymagające zatrzymania lub wielokrotnego
powtórzenia oraz takie, które mogą potrzebować specjalnej techniki nauczenia. Czyli Mistrz wiejski
i asystent.
2.
Muzyka
Niezbędne jest, żeby muzyka do warsztatów była grana na żywo przez muzyków, którzy uczyli się
ją grać u źródła – czyli od wiejskiego mistrza, w jego naturalnym otoczeniu. Jak pisał Oskar
Kolberg „muzyka jest najważniejszą do tańca podnietą”. Jeśli muzykanci wiedzą jak poruszać
tańczącymi za pomocą muzyki, dochodzi do sytuacji łatwego przekazywania kompetencji
tanecznych. Tam gdzie zniknęła dobrze grana muzyka taneczna, zniknęły też tradycyjne tańce.
Zatem do nauki tańca powinniśmy wykształcić również muzyków, umiejących posługiwać się
odpowiednimi narzędziami.
Warsztaty muzyczne, organizowane, m. in. w ramach projektu „Learning from Roots”, kształcą
osoby z talentem do grania. Kiedy w nauce tańców uczestniczy kapela, mamy szansę pokazania jak
skorelowany jest rytm (grany np. na bębnie) z akcentami w krokach tanecznych, jak subtelna
zmiana frazy melodycznej może być wyrażona ruchem. Zachęcamy tancerzy do słuchania tego, co
się aktualnie dzieje w muzyce, muzyków zaś do obserwowania tancerzy. Jedni i drudzy mają
potrzebę i możliwość wyrażania aktualnych emocji, sytuacja taneczna staje się żywa, skierowana na
odczuwanie teraźniejszości. W ten sposób taniec tradycyjny staje się wydarzeniem absolutnie
aktualnym, a nie „rekonstrukcją historyczną”.
3.
Zabawa taneczna
Rozwijając warsztaty staramy się zamienić je stopniowo w naturalną i spontaniczną zabawę.
Dostarczamy narzędzi – czyli melodii, kroków, figur tanecznych. Ważne jest tutaj, żeby kapela
umiała wyłapać ważny element tej zabawy, jakim jest rytm takiej „potańcówki”. W jej trakcie
powinny pojawić się zróżnicowane propozycje zarówno tańców jak i melodii. Dawniej taką
sekwencję tańców określano mianem garniturów, np. wolny, szybki, z figurami, najszybszy i coś na
„pogładzenie”. Na współczesnych zabawach tanecznym te prawa nadal z powodzeniem się
sprawdzają. Wyczuwanie czasu i potrzeby zmian jest kompetencją szefa kapeli i wodzireja. Tę
umiejętność również staramy się przekazywać w ramach projektów szkoleniowych.
4.
Wzory komunikacyjne
Kiedy dziecko uczy się języka ojczystego, znaczenie słów poznaje po przedmiotach, wydarzeniach
lub uczuciach, z którymi dane słowo czy też sformułowanie się łączy. Tak samo jest z muzyką i
tańcem – tego co znaczą poszczególne sformułowania uczymy się poprzez doświadczenie. Zatem w
naszej metodzie tworzymy sytuację, w której uczestnik warsztatów czy też zabawy ma szansę
osobiście doznać działania określonego ruchu czy też form kontaktu w tańcu - dystansu w parze,
doświadczenia wspólnego środka ciężkości, poszukiwania odpowiedniego tempa wirowania, uwagi
na inne tańczące pary czy też całą tańczącą grupę, wreszcie uwagi zwróconej na muzykę. Uczestnik
doświadcza różnych relacji (z własnym ciałem, muzyką, partnerem w tańcu, grupą), widzi też
wpływ własnych działań na całą sytuację. Stopniowo odkrywa, że jego emocje i impulsy również
docierają do innych, że może kształtować przebieg zdarzenia a nawet wpływać na to, w jaki sposób
i co grają muzycy. Tak powstaje poczucie twórczej współodpowiedzialności a co za tym idzie
tworzy się wspólnota.
5.
Materiały archiwalne
Odkryliśmy, że bardzo istotnym elementem naszego przekazu są osobiste historie ze spotkań z
wiejskimi mistrzami muzyki tradycyjnej. Opowiadając jak to się stało, iż zajęliśmy się muzyką
wiejską, nieuchronnie dochodzimy do historii wypraw i opowieści o ludziach, od których muzykę i
taniec otrzymujemy i przejmujemy. Częstym elementem warsztatów stały się opowieści
wzbogacone fotografiami (zarówno współczesnymi jak i archiwalnymi), filmami i nagraniami
muzycznymi. Oprócz sięgania do archiwów własnych korzystamy z wszelkich dostępnych
materiałów. Autentyczne nagranie, zdjęcie, osoba na filmie działa bezpośrednio i mocno – tak jak
kiedyś na nas. Widzimy, że muzyka tradycyjna to przekaz konkretnych osób, nie jakiegoś
abstrakcyjnego „ludu”. Oczywistym staje się również to, że my (animatorzy, nauczyciele) od kogoś
się uczyliśmy i uczymy. Przekazujemy zatem nie tylko samą treść muzyczną czy formuły kroków,
ale również postawę – wnikliwej uwagi, weryfikacji u źródła.
6.
Lokalne obyczaje i święta
Warsztaty, potańcówki czy festiwale mają swój kontekst związany z porami roku i kalendarzem
świąt. Przykładowo przed świętami Bożego Narodzenia naturalna jest potrzeba śpiewania kolęd. W
Wielkim Poście śpiewu pieśni wielkopostnych. Także taniec miał w tradycji swój czas i miejsce;
karnawał, okres po Wielkanocy, czas po żniwach, okolice Andrzejek – były to naturalne pory
świętowania wyznaczone rytmem natury. Organizując warsztaty i potańcówki zaczęliśmy zwracać
uwagę na moment, w którym się to dzieje. Często nadajemy warsztatom cel – na przykład
przygotowania do zbliżającej się uroczystości, która wszystkich dotyczy i jednoczy. Uwaga
skierowana na cel w przyszłości nadaje sens wysiłkowi. Bywa, że takie skonstruowanie celu nauki
tańca – żeby dobrze przygotować święto – rozwiewa mnóstwo wątpliwości i oporów. Przyczyną
skupienia mogą być też czyjeś urodziny, imieniny czy inne osobiste święta. Oczywiście
największym z nich jest ślub i wesele - tradycyjnie najważniejsze wydarzenie w życiu.
Wspólny cel, wspólne działanie tworzą – w kolejnym aspekcie – wspólnotę.
Ucząc tradycyjnych tańców, zmierzamy do odrodzenia poczucia uczestnictwa w kulturze.
Wspólnota z natury ma właściwości tworzenia nowych form – muzycznych, tanecznych, słownych.
Działania warsztatowe nie powinny być wyabstrahowane z szerokiego spectrum znaczeń i
kontekstów, nie mogą być oderwane od wiejskich korzeni (konkretnych ludzi – mistrzów – od
których tradycję otrzymujemy), powinny być sposobem na wyrażanie osobistych emocji i formą
komunikacji.
Mamy nadzieję, że wspólne działania sieci instytucji, które odbyły się dzięki programowi
Grundtvig okażą się ważnym elementem budowania postaw i metod nie tylko nauki tańców, ale
głębokiego i inspirującego przekazu kulturowego.
Janusz Prusinowski
Jako przydatne narzędzie pokazowe polecamy kanał Taniec Tradycyjny.PL w serwisie Youtube
https://www.youtube.com/channel/UCKFo2TIFrMfp0pJmdFBkyng