PP 10.indd - Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej

prawo w słUżbie
Gdy strażak zostaje tatą
W środkach masowego przekazu
rozgorzała dyskusja na temat
możliwości skorzystania
przez funkcjonariuszy będących
ojcami z uprawnień wynikających
z przepisów ustawy Kodeks pracy,
czyli z tzw. urlopu tacierzyńskiego
i urlopu ojcowskiego.
Jako że pojawiają się różne głosy
na temat możliwości przyznania
funkcjonariuszom prawa do tych
urlopów, poniżej przedstawiam
mój pogląd na to zagadnienie.
Bartosz Pawnik
W
artykułach prasowych często stosuje się
zamiennie określenia „urlop tacierzyński”
i „urlop ojcowski”. Posługując się w artykule pojęciem „urlop ojcowski”, mam na myśli
instytucję prawną określoną w art. 1823 Kodeksu pracy, zaś pod pojęciem „urlop tacierzyński”
rozumiem pozostałe uprawnienia pracownika
ojca wynikające z działu 8 Kodeksu pracy.
Przepisy Kodeksu pracy
Ustawa z 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy
Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw
(DzU nr 237, poz. 1654) wprowadziła kilka
zmian w zakresie uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem: zwiększenie tygodniowego wymiaru urlopu macierzyńskiego, wprowadzenie instytucji dodatkowego urlopu macierzyńskiego (art. 1821), a co najważniejsze,
w myśl art. 1823 wprowadzono prawo do urlopu
ojcowskiego dla pracowników ojców wychowujących dziecko.
Urlop ojcowski jest instytucją prawną niezależną od urlopu macierzyńskiego i praw matki,
co odróżnia go od urlopu tacierzyńskiego i dodatkowego urlopu tacierzyńskiego, nierozerwal-
44
PP 10.indd 44
nie związanego z prawami pracownicy. Dla
przykładu, zgodnie z art. 180 § 5 Kodeksu pracy,
pracownikowi ojcu wychowującemu dziecko
udziela się niewykorzystanej części urlopu macierzyńskiego dopiero po wykorzystaniu przez
pracownicę po porodzie co najmniej 14 tygodni
tego urlopu, rezygnacji z jego pozostałej części
oraz po wystosowaniu przez ojca pisemnego
wniosku.
Ustawa weszła w życie 1 stycznia 2009 r.,
jednak zgodnie z przepisami dostosowującymi
pracownik ojciec ma prawo do urlopu ojcowskiego począwszy od 1 stycznia 2010 r. Wymiar
urlopu ojcowskiego został określony na jeden
tydzień w roku 2010 i 2011, a od 2012 r. na dwa
tygodnie.
Kodeks pracy a strażacy
W doktrynie, jak i licznym orzecznictwie,
w tym Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego, dominuje pogląd, że stosunki służbowe w służbach mundurowych nie są stosunkami pracy w rozumieniu Kodeksu pracy,
a stosunkami administracyjnoprawnymi. W wydanym 15 czerwca 2010 r. wyroku Naczelny
Sąd Administracyjny, oddalając skargę kasacyjną, stwierdził w uzasadnieniu, iż: „funkcjonariusz Państwowej Straży Pożarnej co do zasady pełni służbę na podstawie mianowania
(art. 31 ustawy). Mianowanie w służbach zmilitaryzowanych i mundurowych jest indywidualnym aktem administracyjnym, a więc jednostronnym, władczym działaniem organu administracyjnego. Nie ma żadnych podstaw by
kwestionować, że taki akt nominacji także
w Państwowej Straży Pożarnej jest decyzją administracyjną stanowiącą podstawę do nawiązania ze strażakiem stosunku służbowego. Taki
stosunek służbowy nie mieści się w pojęciu stosunku pracy, jest bowiem stosunkiem prawnym
o charakterze administracyjnoprawnym. Nie
mają do niego zatem zastosowania przepisy
Kodeksu pracy, gdyż strażacy nie są „pracownikami szczególnej kategorii” w rozumieniu
art. 5 tego kodeksu”. W przedmiotowym orze-
czeniu wskazano również na wyłączenie reguły
określonej w art. 5 Kodeksu pracy, zgodnie
z którą „jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, przepisy kodeksu stosuje się w zakresie
nieuregulowanym tymi przepisami.”.
Z powyższego twierdzenia należy więc wywieść, że przepisów Kodeksu pracy nie stosuje
się do strażaków Państwowej Straży Pożarnej,
chyba że ustawa o Państwowej Straży Pożarnej
zawiera odesłania do przepisów kodeksowych.
Przepisy ustawy
o Państwowej Straży Pożarnej
Z brzmienia przepisu art. 69 ust. 1 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej wynika, że strażakowi
kobiecie pełniącej służbę w PSP przysługują
uprawnienia przewidziane w przepisach prawa
pracy dla kobiet, jeżeli przepisy ustawy nie stanowią inaczej. Przepis ten odsyła do działu 8 Kodeksu pracy, w którym uregulowane są uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem.
Art. 69 ust. 4 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej stanowi, że art. 69 ust. 1 stosuje się natomiast
także do strażaka mężczyzny w zakresie, w jakim
pracownicy mogą korzystać ze szczególnych
uprawnień przewidzianych dla pracownic, a jeżeli oboje rodzice lub opiekunowie są strażakami,
z uprawnień może korzystać tylko jedno z nich.
Biorąc pod uwagę ten przepis, należałoby
wnioskować, że strażakowi mężczyźnie przysługują te uprawnienia, które są przewidziane
w przepisach prawa pracy dla kobiet. W tym
miejscu nasuwają się jednak wątpliwości, czy
w kontekście takiego, a nie innego brzmienia
przepisu art. 69 ust. 4 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej przysługuje mu uprawnienie do urlopu ojcowskiego przewidziane przez przepis art.
1823 Kodeksu pracy.
Przepis art. 69 ust. 4 zdanie pierwsze ustawy
o Państwowej Straży Pożarnej stanowi, że strażak
mężczyzna korzysta z uprawnień przewidzianych
w przepisach prawa pracy dla kobiet w zakresie,
w jakim pracownicy mogą korzystać ze szczególnych uprawnień przewidzianych dla pracownic.
10/2010
28-10-10 10:41:55
W związku z tym nie ma wątpliwości, że może
on korzystać z urlopu tacierzyńskiego (art. 180 §
5 Kodeksu pracy) i dodatkowego urlopu tacierzyńskiego (art. 1822 Kodeksu pracy), gdyż, jak
wskazałem powyżej, urlopy te są nierozerwalnie
związane z prawami pracowniczymi matki,
a więc wypełniają dyrektywę „szczególnego
uprawnienia przewidzianego dla pracownic”.
Urlop ojcowski jest natomiast uprawnieniem samoistnym przysługującym pracownikowi ojcu
i jedynym warunkiem skorzystania z niego jest
wiek dziecka (nieukończone 12 miesięcy). Pozostaje on niezależny uprawnieniem od prawa matki i np. może być wykorzystywany równolegle
z urlopem macierzyńskim. To zaś stoi w sprzeczności z treścią przepisu art. 69 ust. 4 ustawy
o Państwowej Straży Pożarnej.
Zgodność z Konstytucją
Oczywiście nierówność traktowania strażaków
ojców i pracowników ojców (a także strażaków
ojców i strażaków kobiet) można rozpatrywać pod
kątem zgodności przepisów z wzorcami konstytucyjnymi, w szczególności z art. 32 (równość
wobec prawa) i art. 33 (równość kobiet i mężczyzn) Konstytucji, pamiętając że ograniczenie
tych wolności jest dopuszczalne, jednakże musi
spełniać wymagania zawarte w art. 31 ust. 3 Konstytucji, tj. być konieczne w demokratycznym
państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku
publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw
innych osób, a ograniczenia te nie mogą naruszać
istoty wolności i praw. W utrwalonym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego dopuszcza się
odmienne traktowanie podmiotów. Jak wykazał
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 9 czerwca
1997 r., „realizacja konstytucyjnych zasad równości oraz sprawiedliwości społecznej nie oznacza
konieczności przyznawania wszystkim katego-
riom obywateli (grupom podmiotów) jednakowych praw i jednakowych obowiązków. Niejednokrotnie prawidłowa realizacja tych zasad wymaga, w pewnych sytuacjach, kształtowania
w sposób zróżnicowany praw i obowiązków poszczególnych grup obywateli. W zależności od
podmiotowego i przedmiotowego zakresu poszczególnych regulacji ustawowych, sfera praw
i obowiązków obywateli może zatem, a czasami
wręcz powinna, być kształtowana w sposób zróżnicowany, warunkujący osiągnięcie przez poszczególne kategorie podmiotów faktycznej równości. Istnieje zatem prawo ustawodawcy do odmiennego kształtowania sfery praw i obowiązków
określonej kategorii podmiotów pod warunkiem,
że te odmienne (niejednakowe dla wszystkich)
zasady oparte będą na istniejących pomiędzy poszczególnym kategoriami podmiotów odmiennościach w ich sytuacji faktycznej” (sygn. akt K.
24/96). Mimo prawnych możliwości wyodrębnienia grupy strażaków mężczyzn i innego ukształtowania ich praw nie znajduję jednak podstaw, by
strażaków mężczyzn traktować inaczej niż pracowników mężczyzn w zakresie prawa do urlopu
ojcowskiego. Co więcej, zróżnicowanie poziomu
dostępu do praw pracowniczych strażaków mężczyzn i strażaków kobiet jest w mojej ocenie
sprzeczne z ideą równości płci, a co za tym idzie,
budzi wątpliwości co do zgodności z art. 33 Konstytucji.
Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć
o wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z 29 czerwca 2006 r. w sprawie orzeczenia
o zgodności art. 93 ustawy z 24 maja 2002 r.
o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz
Agencji Wywiadu z art. 32 i art. 33 Konstytucji
(sygn. akt P 30/05). Jakkolwiek brzmienie art. 93
ww. ustawy („funkcjonariuszowi kobiecie przysługują szczególne uprawnienia przewidziane
dla pracownic według przepisów prawa pracy,
jeżeli przepisy niniejszej ustawy nie stanowią
inaczej”) różni się od brzmienia art. 69 ust. 4
ustawy o Państwowej Straży Pożarnej, to jednak
w związku z dodaniem instytucji urlopu ojcowskiego do Kodeksu pracy możemy mówić
o pewnych analogiach.
Przede wszystkim należy wskazać, o czym
zapomina wiele osób komentujących ww. wyrok, że Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż kwestionowany przepis jest zgodny z art. 32 i art. 33
Konstytucji. W uzasadnieniu do przedmiotowego wyroku Trybunał dokonał wykładni art. 93
ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, twierdząc, że „w momencie, gdy prawo do urlopu wychowawczego
przestało być „szczególnym uprawnieniem przewidzianym dla pracownic według przepisów
prawa pracy”, art. 93 ustawy przestał obejmować to prawo i – od tego momentu – odnosi się
tylko do uprawnień, które nadal przysługują wyłącznie kobietom, zwłaszcza przepisów o urlopie macierzyńskim przewidzianych w art. 180185 k.p. Innymi słowy, począwszy od 1 stycznia
2004 r. art. 93 ustawy – z jednej strony – nie jest
już podstawą prawną udzielania urlopów wychowawczych funkcjonariuszom kobietom,
z drugiej strony – nie może stanowić podstawy
prawnej odmowy udzielenia urlopu wychowawczego funkcjonariuszowi mężczyźnie”. Tę mocno wątpliwą tezę zakończono konstatacją, jakoby „aktualnie ustawa o ABW oraz AW w ogóle
nie zawierała regulacji urlopów wychowawczych, ani w stosunku do kobiet, ani w stosunku
do mężczyzn”. W wyroku tym poddano również
w wątpliwość wielokrotnie powtarzaną zasadę
(która nabrała przymiotu utrwalonej linii orzeczniczej) niestosowania art. 5 w stosunku do funkcjonariuszy, stwierdzając, że „w stosunku służbowym trzeba dostrzec, poza sferą praw i obowiązków ściśle związanych ze służbą, sferę
elementów o charakterze socjalnym (pracowniczym). W ostatniej wymienionej sferze, przy
braku wyraźnych przeciwwskazań, czy to ustawowych, czy to wynikających z charakteru służby, nie powinno się wykluczać stosowania przepisów Kodeksu pracy”. W mojej ocenie tezy te
są dość kontrowersyjne i nie znajdują potwierdzenia w innych orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego.
Na zakończenie pragnę poinformować, że
w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji przygotowywane jest stanowisko rządu
wobec senackiego projektu ustawy o zmianie
ustawy o Policji, ustawy o Służbie Celnej, ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
oraz Agencji Wywiadu i ustawy o Centralnym
Biurze Antykorupcyjnym (druk sejmowy
nr 2613), zgodnie z którym (między innymi) do
funkcjonariuszy stosowałyby się uprawnienia
pracowników związane z rodzicielstwem.

Bartosz Pawnik jest pracownikiem
Biura Prawnego KG PSP
rys. Jerzy Linder
PP 10.indd 45
10/2010
45
28-10-10 10:41:56