wycieczka do zabytkowej kopalni srebra i sztolni

I.P.A. Region Kraków
°GLOBTROTER CLUB °
WYCIECZKA
DO ZABYTKOWEJ KOPALNI SREBRA
I SZTOLNI CZARNEGO PSTRĄGA
W TARNOWSKICH GÓRACH
(opisy obiektów zaplanowanych do zwiedzania zebranych ze stron internetowych)
TARNOWSKIE GÓRY
Śląskie miasto powiatowe o powierzchni 83,47 km² w którym mieszka 60 890 mieszkańców. Prawa miejskie od 1526 r.
Odnalezione w dolinie rzeki Stoły przypływającej przez
Tarnowskie Góry ślady osadnictwa dowodzą, iż już w latach
800-500 p.n.e. mieszkali tutaj ludzie. Wśród zabytków archeologicznych natrafiono na broń, narzędzia i ozdoby z brązu i żelaza. W innej części
obecnego miasta wykopaliska archeologiczne potwierdzają obecność człowieka i
wykorzystanie rud metali w III-IV w n.e.
Nazwa miasta pochodzi od nazwy wsi Tarnowice (obecnie dzielnica - Stare Tarnowice) i
słowa gory co w po staropolsku oznaczało kopalnie.
Historia miasta jest mocno związana w wydobyciem rud srebra, ołowiu i cynku. Według legendy, pierwszą bryłę kruszcu srebronośnego wyorał chłop Rybka około 1490 roku. Od tego czasu na teren dzisiejszego miasta zaczęli przybywać osadnicy, powstawały pierwsze
osady górnicze.
Ówczesny właściciel ziem, Jan II, książę opolsko-raciborski, oraz margrabia Jerzy von
Ansbach w 1526 roku nadali powstającemu miastu przywilej wspierający górnictwo, tj. "akt
wolności górniczej". W tym samym roku Tarnowskie Góry otrzymały prawa miejskie, a dwa
lata później ogłoszony został tzw. Ordunek Gorny. Jest to okres szybkiego rozwoju górnictwa
rud
srebronośnych
oraz
miasta,
w
którym
równie
intensywnie
rozwija
się handel i rzemiosło. Wybudowano wtedy wiele istniejących do dziś kamienic.
Józek Wójciaczyk id. PL 2624, tel. 12 266 81 88, 601 997 227, e-mail: [email protected] www.ipapolska.pl/krakow
2
W połowie XVI wieku Tarnowskie Góry były największym ośrodkiem górnictwa kruszcowego na Górnym Śląsku. Wielu zwolenników znalazła tu reformacja. Jej utrwalenie nastąpiło
po śmierci Jana II Dobrego (1532), kiedy miasto przeszło pod panowanie Hohenzollernów.
W 1529 r. protestanci wybudowali pierwszy drewniany kościół, a dwa lata później na jego
miejscu - murowany.
W 1531 utworzono różnowierczą szkołę, której rektorem na przełomie XVI i XVII wieku był Daniel Franconius, ariański pedagog i poeta. Świetności miasta kres położyła wojna
trzydziestoletnia (1618-1648). W 1676 w Tarnowskich Górach wybuchła zaraza, która
ustąpiła po procesji błagalnej do Piekar. Na pamiątkę tego zdarzenia tarnogórzanie zobowiązali się udawać corocznie w niedzielę po 2 lipca do Sanktuarium Matki Boskiej Piekarskiej. Tradycja ta trwa do dzisiaj.
16 grudnia 1740 roku wkroczeniem wojsk pruskich na Śląsk, rozpoczęły się wojny śląskie.
Po
zakończeniu
pierwszej
z
nich
w 1742 miasto
przechodzi
spod
panowa-
nia austriackiego pod pruskie, a miasto stało się siedzibą władz utworzonego powiatu bytomskiego. W latach 80. XVIII wieku powstała dzięki inicjatywie Fryderyka Wilhelma von
Reden rządowa kopalnia i huta "Fryderyk" - nazwana od królewskiego imienia, w której w
1788 uruchomiono pierwszą na kontynencie europejskim, sprowadzoną z Anglii, maszynę
parową do odwadniania wyrobisk górniczych.
W 1803 roku otwarto pierwszą szkołę górniczą, kilkanaście lat później wydrążono nową
sztolnię "Fryderyk", założono drukarnię, wybrukowano rynek i ulicę Krakowską i Lubliniecką, założono nowe fabryki i hutę żelaza, rozpoczęto budowę wodociągów miejskich. Również wtedy powstała Spółka Bracka jako instytucja ubezpieczająca górników.
W 1818 r, starosta bytomski Karol Traugott Henckel von Donnersmarck przeniósł swą siedzibę do Bytomia. W 1857 r, uruchomiono pierwszą linię kolejową do Opola. Rozwój miasta przypieczętowuje powstanie w 1873 r, powiatu tarnogórskiego. W 1922 r, pomimo tego, że 85,17% mieszkańców miasta opowiedziało się w plebiscycie za Niemcami, miasto
przeszło do Polski.
Na początku XX wieku wyczerpują się zasoby rud i kończy się wydobycie kruszcu.
3
SZTOLNIA CZARNEGO PSTRĄGA
Sztolnia Czarnego Pstrąga znajduje
się pośrodku Parku Repeckiego w
Tarnowskich
Górach.
Zwiedzanie
odbywa się ruchem wahadłowym (informacja przy wejściu do szybów). Wewnątrz sztolni
panuje temperatura ok. 10 stopni C. Zwiedzanie polega na przepłynięciu łodziami 600 metrowego odcinka sztolni.
Odwadnianie kopalni
Górnictwo tarnogórskie czynne przez stulecia wykuło w twardym dolomicie ponad 20.000
szybów i szybików, około 150 km chodników od bardzo wysokich (sięgających 4 metrów)
do bardzo niskich (90, 70 a nawet 60 cm wysokości). Całemu labiryntowi podziemnemu
towarzyszyły chodniki odwadniające.
Techniki stosowane przez dawnych gwarków polegały na rozpoznaniu złoża płytkimi zgłębionymi szybikami. Z szybików prowadzono roboty eksploatacyjne systemem chodnikowym, kierując się złożem, jak również systemem komorowym. Złoża kruszcu wybierano
znad poziomu wód, później, po opanowaniu techniki odwadniania sięgano do głębiej zalegających partii.
Sięganie do niższych poziomów nastręczało wiele trudności z opanowaniem i odprowadzaniem wody, dlatego metody odwadniania wyrobisk były, obok transportu, najtrudniej-
4
szym problemem technicznym. Walka z żywiołem, jakim była woda absorbowała dużo rezerw ludzkich i finansowych, zmuszała do wysiłków technicznych i organizacyjnych.
Podstawowa metoda odwadniania polegała na wyciąganiu wody na powierzchnię tymi samymi sposobami, co przy transporcie urobku. W miejsce kubła wieszano potężny wór
zwany bulgiem. Sięganie do głębszych złóż związane było z większym dopływem wody.
Metody wyciągania za pomocą kołowrotu nie dawały pożądanych efektów. Ta sytuacja
powodowała konieczność szukania innych możliwości odwadniania i udoskonalania urządzeń oraz obniżanie kosztów odwadniania.
W XVI wieku, w momencie największego rozkwitu górnictwa tarnogórskiego pojawili się fachowcy – projektanci zmyślnych maszyn, a także urządzeń odwadniających. Twórcy
„kunsztów wodnych” takich jak: czerpadła, czerpadła łańcuchowe, zwane „Pater noster”
pionowe pompy odwadniające oraz kieraty konne należały do najbardziej znanych
w ówczesnym świecie górniczym. W tarnogórskim górnictwie najbardziej znanymi twórcami „kunsztów odwadniających” byli: Jakub Rapp, Jan Trapp, Mikołaj Heindenreich, czy
w pobliskim Miasteczku Śląskim działający Krzysztof Keller zwany Niemczykiem.
Według
danych
z połowy
XVI
wieku
w Tarnowskich Górach pracowało przy napędzie urządzeń odwadniających od 600 do 700
koni, a praca trwała dzień i noc bez przerwy.
Odwodnione z dużym trudem i kosztem kopalnie były znów zalewane przez wodę napływającą z sąsiednich kopalń.
Kopalnie zatrudniały także wielu rzemieślników wykonujących różne roboty pomocnicze:
cieśli - budujących budynki nadszybia (kawy) i kieraty, kowali wykuwających nowe
i naprawiających stare narzędzia, szewców – szyjących wory na wodę z wyprawionej
przez nich skóry, bednarzy – wykonujących kubły, rurmistrzów, wykonujących drewniane
rury, a także innych pracowników do mierzenia, sortowania rudy oraz przewożenia jej do
płuczek, które znajdowały się zawsze w pewnej odległości od kopalni na pobliskiej rzeczce
lub stawie, gdyż prawo górnicze zakazywało budowy płuczki między kopalniami. Przy odwadnianiu zatrudniono więcej ludzi niż bezpośrednio przy wydobywaniu rudy. Im głębiej
5
sięgano do złoża, tym bardziej zwiększał się dopływ wody. W tej sytuacji gwarkowie zaczęli myśleć o budowie sztolni odwadniających.
Budowa w sztolni wymagała jednak wielkiego wysiłku inwestycyjnego nie tylko przy ich
budowie, ale także później – podczas eksploatacji. Wymagała ponadto stałego zatrudniania górników, których zadaniem była stała kontrola stanu obudowy sztolni, wymiana przegniłej obudowy czy też naprawa części murowanej. Dlatego też największe ilości górników
zatrudnionych było zarówno przy robotach na początku budowy sztolni, jak i później przy
eksploatacji i konserwacji sztolni. Ponadto sztolnie służyły do doprowadzania świeżego
powietrza świetlikami.
Świetliki - szyby służyły do transportu urobku materiałów oraz odwadniania odcinka sztolni
drążonej na zbicie.
Sztolnie tarnogórskie
Duża liczba sztolni odwadniających, ich znaczna długość, a także nadanie im właściwego
– przy budowie kierunku i spadku w niesprzyjających warunkach geologicznych budzi dzisiaj zrozumiały podziw dla ówczesnych umiejętności technicznych tarnogórskich górników.
Wspaniałym przykładem mogą być następujące sztolnie wydrążone w latach 1547 do
1834:
 sztolnia „Św. Jakuba”
 sztolnia „Daru Bożego”
 sztolnia „Krakowska”
 sztolnia „Pomagaj Bóg” pod Sowicami
 sztolnia „Boże Dopomóż”
 sztolnia „Tarnogórska”
 sztolnia „Wspomóż Bóg”
 sztolnia „Głęboka – Fryderyk”
Ostatnia z wymienionych – to najmłodsza. Drążenie jej rozpoczęto w 1821r. i trwało 14 lat
do roku 1834. Początkowa długość sztolni wynosiła 4600m i udostępniła złoże na głębokości 56,5 m. Do roku 1880 przedłużono bieg sztolni o dwa chodniki podstawowe o długości
10180 m. Była to więc najdłuższa sztolnia o łącznej długości około 15 km. Swoje wody od-
6
prowadza do rzeki Dramy ze znacznego obszaru podziemi tarnogórskich. Dzisiaj ta sztolnia znana jest jako ciekawy obiekt turystyczny p.n. Sztolnia „Czarnego Pstrąga”.
Równolegle z pracami własnej brygady górniczej Stowarzyszenia roboty wykonywane były
przez inne branżowe przedsiębiorstwa, zaś Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej jako inwestor aktywnie stara się o pozyskanie niezbędnych środków finansowych na
budowę Kopalni Zabytkowej.
Tempo prac zostało gwałtownie zatrzymane w wyniku nagłego wypływu kurzawki (mieszanina wody z iłami), która z wielką siłą uderzyła w pracujących górników. W wyniku tego
wypadku zmarł kierownik budowy mgr inż. Franciszek Garus, człowiek związany od początku z odbudową Kopalni Zabytkowej. Prace górnicze zostały zatrzymane decyzją OUG
w Bytomiu.
W 1968r. patronat nad dalszą budową Kopalni Zabytkowej przejął Komitet Górniczo – Hutniczy „Orzeł Biały”. W 1977r. powołany został Komitet Doradczy, który opiniuje projekty
techniczne, kontroluje stan i jakość wykonywanych robót oraz organizuje robocze narady
z wykonawcami.
Po długich latach odbudowy Kopalni Zabytkowej, przy ogromnym zaangażowaniu społecznym 5 września 1976r. – w 450 rocznicę nadania praw miejskich Tarnowskim Górom –
przekazano społeczeństwu do użytku Kopalnię Zabytkową Rud Srebronośnych – unikalny
Zabytek Górnictwa Kruszcowego w Europie.
7
ZABYTKOWA KOPALNIA SREBRA
Zwiedzanie Kopalni Srebra odbywa się w podziemnych korytarzach
położonych
40m
pod
powierzchnią
ziemi.
W Kopalni przez cały rok panuje stała temperatura ok. 10
C. Zwiedzanie odbywa się w grupach z przewodnikiem, trwa około 90 minut. Zalecamy
ciepłe okrycia i obuwie sportowe lub na płaskim obcasie.
1179
Kazimierz Sprawiedliwy przydzielił księciowi OpolskoRaciborskiemu Mieszkowi I Plątonogiemu część ziemi
małopolskiej z grodami: Bytom, Oświęcim, Siewierz,
Zator, Pszczyna.
Zarys dziejów górnictwa rud
W północnej części górnośląskiego Okręgu Przemysłowego na jednym ze wzniesień Garbu Tarnogórskiego zbudowanego z mas wapieni i dolomitów stanowiącego część grzbietu
wapienia muszlowego, leży miasto Tarnowskie Góry - kolebka górnictwa górnośląskiego.
8
Powstanie i rozwój samego miasta związane było z odkryciem i eksploatacją złoża rudy
ołowiowo - srebrowej zalegającej w formie gniazd i żył. Pierwszym historycznym dokumentem mówiącym o górnictwie kruszcowym na tych terenach była bulla papieża Innocentego
II z roku 1136, w której znajduje się wzmianka o kopalnictwie rud srebra w okolicach Bytomia. O wydobywaniu rud kruszcowych na terenach obecnych Tarnowskich Gór, konkretnie w rejonie Rept Śląskich dowiadujemy się z dokumentu wystawionego w roku 1247
przez księcia Władysława Opolskiego.
Jako pierwszy, wg przekazu legendarny chłop Rybka wyorał na swym polu bryłę kruszcu
w 1490r. Wydarzenie to dało początek zainteresowania się tym terenem przez kopaczy
srebra i ołowiu. Powstała osada górnicza. Dynamiczny rozwój tej osady mającej cechy zabudowy miejskiej, pozwoliło nadać jej w 1526 roku prawa miejskie oraz Status Wolnego
Miasta Górniczego przez księcia opolskiego Jana II zwanego Dobrym.
W 1528 roku istniejący ośrodek górniczy otrzymał z rąk księcia Jana II opolskiego obszerną 72 paragrafową Ustawę Górniczą zwaną Ordunkiem Gornym określającą prawa braci
górniczej i regulującą techniczne i organizacyjne warunki eksploatacji. Bogactwo tej ziemi
pozwoliło na dynamiczny rozwój nowego ośrodka górniczego. Liczne wojny, jak i zarazy,
które nie ominęły miasta spowodowały upadek górnictwa i zubożenie miasta. Odkrycie bogatych złóż kruszconośnych w drugiej połowie XVIII wieku, wpłynęło na ponowne ożywienie tarnogórskiego Górnictwa. Wydobycie kruszców nastręczało górnikom wielu kłopotów,
woda bowiem zalewała podziemne wyrobiska. Zaczęto ustawiać bardzo kosztowne odwadniarki konne, które nie były jednak w stanie wyprowadzić tej dużej ilości wód.
Górnikom z pomocą przyszła technika parowa. Maszyna parowa, którą sprowadzono
z Anglii, a uruchomiono w styczniu 1788 roku pozwoliła górnictwu tarnogórskiemu wejść
w nowy etap rozwoju i świetności, który trwał nieprzerwanie do 1912 roku. Górnictwo tarnogórskie czynne przez stulecia wykuło w dolomicie ponad 20 tysięcy szybów, szybików,
ponad 150 kilometrów chodników o różnej wysokości – od 0,6 do 4,0 m. W całym labiryncie podziemnym chodniki wodne i sztolnie odwadniające rozciągają się na długości około
35 km.
Technika górnicza stosowana przez dawnych górników polegała na rozpoznaniu złoża
płytkimi zgłębianymi szybikami, które następnie stawały się wyrobiskami udostępniającymi
złoża. Eksploatacje kruszców prowadzono system chodnikowym – idąc za złożem oraz
systemem komorowym (wybierka komorowa). Sięganie do niższych poziomów nastręczało
9
wiele trudności z opanowaniem i odprowadzaniem wody. Stąd też w zaraniu górnictwa
wodę wyciągano kubłami lub skórzanymi worami zwanymi bulgami, później zaczęto stosować rozmaite urządzenia jak czerpadła, czerpadła łańcuchowe, kieraty konne. Sięganie
do niższych partii mimo stosowania kunsztów wodnych nadal nastręczało wiele trudności.
Dlatego też w drugiej połowie XVI wieku przystąpiono do odwadniania wyrobisk za pomocą sztolni odwadniających, tworząc grawitacyjne systemy odwadniające.
Historia Zabytkowej Kopalni Srebra
Po dawnym górnictwie tarnogórskim pozostał ogromny podziemny labirynt w postaci wyrobisk, korytarzy, komór i chodników o łącznej długości około 150 km. Podziemia te zawsze
budziły podziw i fascynacje ludzi dlatego też usilnie starano się by je udostępnić szerszemu społeczeństwu w formie Kopalni Pokazowej. W okresie międzywojennym magistrat
tarnogórski powołał grupę ludzi, których celem było utworzenie podziemnego muzeum
górniczego.
Członkami tego zespołu byli m.in.: inż. Feliks Piestrak, prof. Józef Piernikarczyk, Teodor
Mosch, Jan Nowak, Jan Musialak oraz Wincenty Zuber. Całością kierował Burmistrz Tarnowskich Gór mgr Fryderyk Antes. W 1938r. miasto otrzymuje nadanie górnicze na budowę Kopalni Pokazowej, która po uruchomieniu miała ściągnąć liczne rzesze turystów i stać
się atrakcją turystyczną miasta.
Wybuch wojny 1939 roku przerywa jednak plany budowy muzeum. Po wojnie inicjatywę
udostępnienia podziemnego świata tarnogórskiego podjęli m.in.: Alfons Kopia, Wilhelm
Błaszczyk, Bolesław Lubosz, Jerzy Spałek, Czesław Piernikarczyk, Franciszek Garus.
W 1954 roku powstaje Stowarzyszenie Miłośników Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej,
które stawia sobie jako cel odbudowę Kopalni Zabytkowej. Związało ono wokół siebie wielu
entuzjastów i zapaleńców odbudowy. Rozpoczęto bardzo intensywne badanie podziemi
tarnogórskich. Wykupiono i zagospodarowano teren pod nadszybie szybu „Anioł” dzisiejszej Kopalni Zabytkowej. Powołuje się społeczny Komitet Budowy, który działa w ramach
Stowarzyszenia jako jedna z sekcji. Od tej chwili datuje się nowy etap budowy. Powstała
własna brygada górnicza, na czele której stanął wybitny fachowiec mgr inż. Franciszek Garus. Własna brygada Stowarzyszenia przystąpiła do prac górniczo – porządkowych w wyrobiskach górniczych.
10
Celem przyspieszenia prac Stowarzyszenie powołało w 1960r. nowy skład Komitetu Odbudowy składający się z naukowców, muzealników, historyków na czele którego stanął
Czesław Piernikarczyk. Komitet Odbudowy poświęcił wiele uwagi sprawom naukowym,
zagadnieniom konserwatorskim, sprawom eksploatacji muzealnej. Nawiązano współpracę
z Polską Akademią Nauk, Akademią Górniczo – Hutniczą oraz Muzeum Techniki
w Warszawie.
Równolegle z pracami własnej brygady górniczej Stowarzyszenia roboty wykonywane były
przez inne branżowe przedsiębiorstwa, zaś Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej jako inwestor aktywnie stara się o pozyskanie niezbędnych środków finansowych na
budowę Kopalni Zabytkowej.
Tempo prac zostało gwałtownie zatrzymane w wyniku nagłego wypływu kurzawki (mieszanina wody z iłami), która z wielką siłą uderzyła w pracujących górników. W wyniku tego
wypadku zmarł kierownik budowy mgr inż. Franciszek Garus, człowiek związany od początku z odbudową Kopalni Zabytkowej. Prace górnicze zostały zatrzymane decyzją OUG
w Bytomiu.
W 1968r. patronat nad dalszą budową Kopalni Zabytkowej przejął Komitet Górniczo – Hutniczy „Orzeł Biały”. W 1977r. powołany został Komitet Doradczy, który opiniuje projekty
techniczne, kontroluje stan i jakość wykonywanych robót oraz organizuje robocze narady
z wykonawcami.
Po długich latach odbudowy Kopalni Zabytkowej, przy ogromnym zaangażowaniu społecznym 5 września 1976r. – w 450 rocznicę nadania praw miejskich Tarnowskim Górom –
przekazano społeczeństwu do użytku Kopalnię Zabytkową Rud Srebronośnych – unikalny
Zabytek Górnictwa Kruszcowego w Europie.
11
Święta Barbara - patronka górników
Święta Barbara żyła na przełomie III i IV wieku. Tradycja
podaje, że urodziła się w Nikomedii (dzisiejsza Turcja), w
bogatej rodzinie pogańskiej. Była jedynaczką, na której narodziny rodzice bardzo czekali. Odznaczała się wielkimi
zdolnościami i niespotykaną urodą. Jej ojciec, Dioskur, był
gorliwym poganinem pragnącym uchronić córkę nie tylko
przed zgubnym wpływem zepsutej młodzieży, ale także
przed chrześcijaństwem. To był powód, dla którego zbudował wieżę, w której zamknął swoją córkę.
Do Barbary przychodzili najróżniejsi nauczyciele, aby przekazać jej swoją wiedzę. Był wśród nich chrześcijanin, który zapoznał dziewczynę ze swoją
religią. Po tym uwierzeniu w Chrystusa, Barbara potajemnie przyjęła chrzest z rąk swego
nauczyciela. Postanowiła zarazem, że do śmierci będzie żyć w czystości, dla Jezusa.
Niestety nie zdołała ukryć swej wiary. Dioskur dowiedział się i zaczął prześladować córkę.
Przeklinał ją, złorzeczył, bił, a nawet groził śmiercią. Jednak nie przemogło to Barbary, która nie opuściła prawdziwej wiary. Ojciec nie mógł znieść swojej córki i jej nowej religii. Wydał ją Rzymianom jako chrześcijankę. Barbara nie chciała porzucić swojej wiary, co spowodowało, że torturowano ją, a w końcu skazano na śmierć. Umarła jako męczennica
z rąk własnego ojca. Zabił ją w 306 roku, w czasach prześladowań za rządów cesarza
rzymskiego Maksymiana Dazy. Tradycja mówi, że Barbara uciekła przed ojcem i schroniła
się w skale, która w cudowny sposób miała otworzyć się przed nią. Jednak wydał ją pastuch, którego owca weszła do tej skały.
Święta Barbara należy do 14 Świętych Orędowników, którzy czuwają nad chrześcijanami
proszącymi ich o pomoc. Uważa się ją za jedną ze Świętych Wspomożycielek, pomocnych
przy konaniu i prowadzących do Boga. Do Świętej Barbary zwracali się zatem chrześcijanie, szczególnie narażeni na utratę zdrowia lub życia. Z biegiem czasu przyjęli ją za swą
patronkę ludzie wykonujący niebezpieczne zawody i posłannictwa: górnicy, marynarze, artylerzyści, a przede wszystkim – z uwagi na zbieżność cech charakteru Męczennicy (męstwo, niezłomność, wytrwałość).
12
Świętą Barbarę czczą też jako swą patronkę, flisacy, architekci, murarze, cieśle, tkacze,
kowale, ludwisarze, strażnicy, więźniowie i in. Szczególnie postrzegano ją jako patronkę
dobrej śmierci; jej łask wpraszano w sytuacjach zagrożenia życia, w czasie epidemii
i „czarnej śmierci”. Był zwyczaj wzywania imienia Świętej podczas burzy (gdyż jej ojciec
zginął porażony piorunem). Wyrazem żywego kultu Świętej Barbary były liczne bractwa jej
imienia, teksty liturgiczne (brewiarzowe, mszalne sekwencje, litania), tytuły kościołów
i kaplic, obrazy i figury Świętej, imiona nadawane na Chrzcie Świętym.
W ikonografii Świętą Barbarę ukazuje się przede wszystkim jako patronkę dobrej śmierci
w koronie i aureoli, w płaszczu z welonem, trzymającą palmę męczeństwa, kielich z hostią
lub monstrancję, wspartą na mieczu, od którego zginęła. Często w tle umieszczano wieżę,
w której była więziona, z trzema oknami symbolizującymi Trójcę Świętą.
Kult świętej Barbary jako patronki górników narodził się w Tarnowskich Górach i rozprzestrzenił się na całą Europę. W 1721 roku w Tarnowskich Górach zostało założone Bractwo
Świętej Barbary. Proboszcz parafii św. Piotra i Pawła Ksiądz Ziebrowski napisał do Stolicy
Apostolskiej z prośbą o oficjalne zatwierdzenie istniejącego już Bractwa. Nie wiadomo kiedy to uczynił. Odpowiedź jaka przyszła na ręce biskupa krakowskiego (parafia tarnogórska
wraz z całym dekanatem bytomskim należała do diecezji krakowskiej) była datowana na
21 marca 1747 r. Bulla papieska spełniała prośbę proboszcza Ziebrowskiego. A oto jej
najważniejsze wyjątki:
„Benedykt XIV papież na wieczną rzeczy pamiątkę. ponieważ, jak dowiedzieliśmy się, w
kościele parafialnym św. Piotra i Pawła miasta Tarnowskich Gór, krakowskiej diecezji, istnieje bogobojne Bractwo obojga płci wiernych w Chrystusie pod wezwaniem św. Barbary
(...), którego bracia i siostry usiłują dokonywać jak najliczniejszych dzieł pobożności
i miłosierdzia, My (...) ufni w Miłosierdzie Boga Wszechmogącego (...) udzielamy odpustu
zupełnego...”
Założono Księgę Bractwa, w której zapisywano członków. Księgę opatrzono łacińskim,
długim - jak to wówczas było w zwyczaju - tytułem, którego początek, w polskim tłumaczeniu, brzmiał: „Album bractwa św. Barbary Dziewicy PATRONKI TEGO MIASTA dla szlachetnego współzawodnictwa założonego...”
Bractwo świętej Barbary istnieje do dzisiaj. Dzięki staraniom Stowarzyszenia Miłośników
Ziemi Tarnogórskiej odnaleziono Księgę Bractwa, a od 2000 roku zapisywani są tam nowi
członkowie.
13
NADWIŚLAŃSKI PARK ETNOGRAFICZNY W WYGIEŁZOWIE
W roku 1965 z inicjatywy Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków w Krakowie dr
Hanny Pieńkowskiej, powstał projekt sieci
parków etnograficznych województwa krakowskiego. Przewidywał on organizację wojewódzkiego parku etnograficznego w trzech
oddziałach: w Nowym Sączu, Tarnowie i na
Podhalu, a także siedem skansenów regionalnych m.in. w Wygiełzowie.
Zaistniały więc warunki sprzyjające utworzeniu w sąsiedztwie ośrodka skansenowskiego.
Budowę skansenu rozpoczęto w 1968 r. Zostały pozyskane i przeniesione na teren nowego skansenu dwa obiekty: dom miejski z Chrzanowa z 1804 r. oraz spichlerz z Kościelca z
1798 r. Po kilkunastomiesięcznym okresie penetracji terenu trafiły tu kolejne obiekty w tym
okazała chałupa sołtysia z Przegini Duchownej z 1862 r., z wyjątkowo bogatym, oryginalnym wyposażeniem wnętrza. W kolejnych latach pozyskiwano dalsze obiekty architektury
drewnianej: chałupy, stodoły, spichlerze, chlewik, kuźnię i olejarnię, a także zabytkowy kościół z Ryczowa z początku XVII wieku.
Oficjalne otwarcie i udostępnienie do zwiedzania pierwszych obiektów nastąpiło już w październiku 1973 r. Aktualna ekspozycja obejmuje 25 zabytkowych obiektów drewnianych
wzbogacone o małą architekturę (kapliczki, studnie, pasieki…), które zostały rozmieszczone w sektorze: małomiasteczkowym i wiejskim. Swym zasięgiem NPE obejmuje tereny
zamieszkałe przez Krakowiaków Zachodnich, a więc obszar leżący po obu stronach Wisły
na zachód od Krakowa aż po Przemszę.
KRAKOWIACY ZACHODNI
Krakowiaków Zachodnich mieszkających na zachód od Krakowa po obu stronach Wisły, a
więc na terenach zasięgu Nadwiślańskiego Parku Etnograficznego, Oskar Kolberg podzielił na Krakowiaków właściwych (zamieszkujących tereny po Pieskową Skałę, Krzeszowice i
Alwernię), Górniaków lub Górników (mieszkających dalej na zachód, po Przemszę) i Podgórzan, związanych z prawym brzegiem Wisły. Elementami wyróżniającymi Krakowiaków
14
Zachodnich od innych grup etnicznych były,
między innymi, ubiór i budownictwo. W ubiorze
męskim Krakowiaków Zachodnich typowa była
biała, zapinana na haftki sukmana i granatowe
lub prążkowane spodnie, do tego buty czarne z
cholewami. Nakrycie głowy stanowiła czerwona rogatywka z pawim piórem albo wysoki
czarny kapelusz. Najważniejszym elementem
stroju kobiecego był gorset początkowo czarny
albo granatowy, sukienny, gładki, później zdobiony haftem, koralikami lub cekinami.
Charakterystyczne były również barwne spódnice i białe haftowane bądź wzorzyste barwne chusty czepcowe. Podstawowymi cechami budownictwa wiejskiego w tym regionie były:
konstrukcje zrębowe, ściany z zewnątrz myte, szpary bielone wapnem, dach czterospadowy kryty strzechą. We wnętrzu przeważa układ półtoratraktowy. Stodoły sytuowano w pobliżu chałupy, natomiast pomieszczenia dla zwierząt pod jednym dachem z domem mieszkalnym.
Muzeum - Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Zamek Lipowiec zostało utworzone od stycznia 2007 r, na bazie Skansenu i Zamku Lipowiec wydzielonych ze
struktur Muzeum w Chrzanowie. Początki parku etnograficznego sięgają 1968r., kiedy to u
podnóża góry zamkowej z ruinami średniowiecznego zamku Lipowiec zaczęto budować
park etnograficzny a wraz z zakończeniem konserwacji Zamku w formie trwałej ruiny i
udostępnieniem go dla ruchu turystycznego, z dniem 7 kwietnia 1970 r. powołano przy
Muzeum w Chrzanowie oddział „Ruiny Zamku Lipowiec - Park Etnograficzny".
Skansen udostępniono do zwiedzania 15 października 1973 r, - były to wówczas 3 obiekty.
Dziś na terenie skansenu o powierzchni 5,3 ha znajduje się 25 cennych zabytków budownictwa drewnianego nie licząc małej architektury. Wśród malowniczego terenu znajdują się
zagrody chłopskie z sadami i ogródkami kwiatowymi, obiekty związane z wiejską produkcją
rzemieślniczą, kościół z dzwonnicą, zespół małomiasteczkowy i inne przykłady architektury
wsi nadwiślańskiej.
Do zespołu małomiasteczkowego, zlokalizowanego w zachodniej części Parku, należą:
dom podcieniowy z Alwerni (1825 r.) w którym znajduje się dziś sklep z pamiątkami, dom o
charakterze podmiejskim przeniesiony z Chrzanowa (1804 r.) wyposażony w warsztat
15
garncarski, spichlerz dworski pochodzący z Kościelca (1789 r.) służący jako miejsce wystaw czasowych oraz karczma z Minogi (XIX w.) z regionalną kuchnią.
Wśród zabudowań wiejskich wymienić warto między innymi takie obiekty, jak modrzewiowa chałupa sołtysia z Przegini Duchownej (1862 r.), z bogatym wnętrzem wyposażonym w
oryginalne sprzęty, dom bogatego chłopa z Przeciszowa (1843 r.) z klasą wiejskiej szkoły i
warsztatem wikliniarskim, tworzący zagrodę ze stodołą ośmioboczną i chlewikiem z Kaszowa, malowany dom z Podolsza (1862 r.). We wschodniej części skansenu znajduje się
zagroda w typie okołu, przeniesiona ze Staniątek, pochodząca z 1855 roku.
Najstarszym obiektem w skansenie jest kościół z Ryczowa z 1623 roku, z oryginalnym wyposażeniem pozyskanym wraz z obiektem. Są to m. in. trzy ołtarze w tym ołtarz
główny o wystroju barokowym z obrazem Podwyższenia Krzyża Świętego, piękna polichromia z 1930 roku projektu Jerzego Fedkowicza, ucznia Józefa Mehoffera i cenne organy. W obrębie murów stoi dzwonnica z Nowej Góry (1778 r.) a w ich sąsiedztwie budynek
plebanii i XVIII wieczne: spichlerz plebański z Tenczynka i stodoła ośmioboczna z Regulic.
Obraz wsi nadwiślańskiej uzupełniają: olejarnia z Dąbrowy Szlacheckiej z oryginalnymi
stępami i prasą, kuźnia przeniesiona z Liszek i młyn wodny z Sadka z izbą kurną (w fazie
wyposażania) pochodzący z końca XIX w. Najbardziej okazałym obiektem Skansenu jest
Dwór z Drogini z roku 1730, zrekonstruowany w latach 2002 – 2006 w wyniku współpracy
finansowej Województwa Małopolskiego, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego
oraz wszystkich gmin powiatu chrzanowskiego. Obiekt oprócz stałej ekspozycji wnętrz typowego dworu polskiego, pełni także funkcję konferencyjną i koncertową oraz mieści administrację Muzeum.
31 stycznia 2011 roku, decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Muzeum – Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Zamek Lipowiec został wpisany
pod pozycją 104 do Państwowego Rejestru Muzeów, prowadzonego przez Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego.