Sieci współpracy zinternacjonalizowanych MSP

MiR_Realia rynku.qxd
2013-01-16
17:12
Page 25
Realia rynku
Małgorzata Gajowiak, Andżelika Libertowska
Katedra Nauk Ekonomicznych,
Politechnika Poznańska
Sieci współpracy
zinternacjonalizowanych MSP
w Wielkopolsce
Turbulentność warunków ekonomicznych, społecznych i gospodarczych, wynikająca z procesu globalizacji stanowi jedno z największych wyzwań
w zarządzaniu współczesnym przedsiębiorstwem.
Nowe technologie, materiały, rozwój informatyzacji, swobodny przepływ towarów i usług to tylko
niektóre elementy, z którymi musi się zmierzyć
przedsiębiorstwo w prowadzeniu działalności gospodarczej. Dodatkowo obecnie obserwuje się wypiętrzanie relacji społecznych i zjawisk kulturowych ponad zjawiska materialne w procesie zarządzania. Umiejętne organizowanie zasobów miękkich przedsiębiorstwa stwarza fundamenty do budowania trwałej przewagi konkurencyjnej. Jest to
szczególnie istotne z punktu widzenia małych
i średnich przedsiębiorstw (MSP), które mają ograniczone możliwości gromadzenia i pomnażania
swoich zasobów.
„Zespół wartości generowanych wewnątrz kultury organizacyjnej małych przedsiębiorstw, które
powstają przy umacnianiu się zaufania może być
różnorodny, zależy to od sytuacji przedsiębiorstwa,
dotychczasowego podejścia do zarządzania, preferencji kadry kierowniczej, bezpośredniego zaangażowania pracowników oraz cech osobowościowych
uczestników organizacji. Deficytowość posiadanych
zasobów i silne oddziaływanie wszystkich grup
konkurentów rodzi konieczność zastanowienia się
nad takimi formami współdziałania, które zwiększają efektywność małych i średnich przedsiębiorstw”1. Rozwiązaniem dla tych firm jest współpraca w sieciach. Nabiera ona także szczególnego
1 M. Krannich, Sieci współpracy jako element transferu innowacji w MSP, dlafirmy.info.pl/articlesFiles/Sieci_wspolpracy_jako_element_transferu_innowacji_w_MSP.pdf, odczyt: 20.08.2012.
znaczenia w procesie internacjonalizacji MSP, która do niedawna kojarzona była z korporacjami
transnarodowymi czy dużymi przedsiębiorstwami
wspieranymi kapitałem zagranicznym. Jednak konieczność podjęcia działań dostosowawczych w odpowiedzi na swobodny przepływ czynników produkcji spowodowała włączenie się MSP do procesu
internacjonalizacji. Ponadto powiązania sieciowe
mogą stać się istotnym źródłem budowania przewagi konkurencyjnej2.
Należy jednak przyznać, że proces internacjonalizacji firm jest niezwykle trudny i zależy od
wielu czynników o charakterze wewnętrznym, takich jak kompetencje menedżerów, przedsiębiorczość, zarządzanie kapitałem społecznym, struktura organizacyjna, oraz zewnętrznym, uwzględniających zjawiska ulegające ciągłym przemianom
(np. sytuacja gospodarcza). Ze względu na trudność w zarządzaniu zmianą zjawisko internacjonalizacji nie jest powszechne w Polsce. Szansą,
z której Polska skorzystała, było ożywienie gospodarcze za granicą w 2010 r. (głownie w Europie
i Stanach Zjednoczonych), co poskutkowało wzrostem eksportu w ujęciu realnym o 10,1%, po spadku o 6,8% w 2009 r.3
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie
wyników badań dotyczących działalności w sieciach
współpracy małych i średnich przedsiębiorstw
zinternacjonalizowanych w województwie wielkopolskim.
2 M. Ratajczak-Mrozek, Sieci biznesowe a przewaga konkurencyjna
przedsiębiorstw zaawansowanych technologii na rynkach zagranicznych,
Wyd. UE w Poznaniu, Poznań 2010, s. 52.
3 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce,
PARP, Warszawa 2011, s. 9.
MARKETING I RYNEK 1/2013
25
MiR_Realia rynku.qxd
2013-01-16
17:12
Page 26
Realia rynku
Istota współpracy w sieciach
Sieci biznesowe to formalne lub nieformalne
związki pomiędzy firmami, które wspólnie pracują
nad realizacją zasadniczych celów gospodarczych.
W zależności od działalności zaangażowanych
w sieć podmiotów wyróżniamy sieci poziome i pionowe. Poziomy układ sieci tworzą przedsiębiorstwa
konkurujące na tym samym rynku i reprezentujące
te same interesy, np. grupy producentów. Sieci pionowe absorbują przedsiębiorstwa realizujące różnorodne zadania w danym łańcuchu wartości.
Jednak warto podkreślić, że założenia współpracy sieciowej różnią się od tradycyjnych relacji biznesowych i społecznych. Podstawową różnicą jest zaangażowanie różnych grup interesariuszy, np.
przedstawicieli władz terytorialnych, nauki, instytucji branżowych itp. Wzajemna współpraca tych
podmiotów pozwala na konfrontowanie celów poszczególnych uczestników z działaniami strategicznymi całej struktury, pozwalając jednocześnie na
kreowanie dodatkowego potencjału konkurencyjnego każdego kooperanta. Ponadto współczesne
przedsiębiorstwo prowadzące działalność gospodarczą indywidualnie zmuszone jest do podejmowania
ciągłych działań dostosowawczych do zmieniających się warunków rynkowych. Zmiany te dotyczą
także wszystkich podmiotów wewnętrznych i zewnętrznych, z którymi wiąże się działalność biznesowa przedsiębiorstwa (pracownicy, klienci, dostawcy, konkurenci, instytucje finansowe itp.). Taka wielorakość czynników wpływających na działalność gospodarczą skutkuje często nienadążaniem
za zmieniającą się rzeczywistością rynkową
i w konsekwencji wyeliminowaniem przedsiębiorstwa z rynku.
Współpracę w sieci charakteryzuje większe bezpieczeństwo działalności uczestników ją tworzących. Dzięki rosnącemu zaangażowaniu coraz większej liczby uczestników reprezentujących różne interesy tworzy się struktura, której cele strategiczne
nie są zagrożone niewielkimi zmianami poszczególnych uczestników sieci, oraz możliwa jest jej elastyczna reakcja na dynamicznie zmieniające się
otoczenie rynkowe. Pozwala to wypracować pewien
charakterystyczny rodzaj współpracy, dopuszczający konkurowanie na coraz bardziej wymagających
rynkach z jednoczesnym zachowaniem tożsamości
i osiąganiem korzyści przez jej uczestników.
Wartością kluczową dla współpracy w sieci jest
zaufanie pomiędzy poszczególnymi ogniwami, które daje podstawy dla budowania kapitału społecznego w tych strukturach. Kapitał społeczny stanowi czynnik stymulujący rozwój kapitału intelektu-
26
alnego przedsiębiorstwa, który z kolei jest potencjałem tworzenia wartości firmy. Kapitał społeczny
stanowi fundamenty dla tworzenia kapitału intelektualnego. Lecz między nimi istnieje także sprzężenie zwrotne — kapitał intelektualny stymuluje
wzrost kapitału społecznego. Zatem dzięki relacjom
społecznym możliwy jest rozwój organizacji i osiąganie przez nią przewagi konkurencyjnej.
Wielu autorów zwraca uwagę na szansę rozwoju
społecznego poprzez inwestowanie w kapitał społeczny. Zdaniem F. Fukuyamy społeczeństwa bogato wyposażone w kapitał społeczny będą bardziej
elastyczne na przekształcanie się ogromnych hierarchii w sieć małych firm (które autor przepowiada) i adaptowanie nowych form organizacji na skutek zmian technologicznych i rynkowych4.
Warto także zauważyć, że współpraca w sieci
umożliwia transfer innowacji, nowych technologii
wśród MSP. Ważnym elementem tej współpracy
jest zaangażowanie organizacji wspierających rozwój innowacyjności, takich jak Centrum Transferu
Technologii, parki technologiczne oraz Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości. Ponadto wzajemna kooperacja środowiska przemysłu i nauki pozwala niwelować główne bariery transferu innowacji do MSP, do których należą:
z brak wiedzy biznesowej innowatora,
z brak kontaktu badacze–rynek,
z brak kapitału,
z brak popytu na innowacje.
Często tego typu sieci cechują się krótkotrwałością funkcjonowania i zasadniczym celem ich tworzenia jest ewolucyjna kooperacja pomiędzy podmiotami skupiającymi swą działalność wokół konkretnego problemu technologicznego (modyfikacja
istniejącej lub powstanie nowej technologii)5. Do tego typu sieci należą coraz częściej realizowane programy badawczo-rozwojowe, w które zaangażowanych jest wiele instytucji, organizacji i krajów. Ich
współpraca możliwa jest m.in. dzięki funkcjonowaniu struktur wirtualnych, które charakteryzują się
elastycznością i dynamiką w osiąganiu zamierzonych celów. Chwilowość i okazjonalność tych związków w praktyce gospodarczej oznacza szybkie rekonfigurowanie się6.
4 F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wyd.
Naukowe PWN, Warszawa–Wrocław 1997, s. 43.
5 K.W. Krupa, Sieci biznesowe i innowacyjność MSP, „Prace Komisji
Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego” 2009,
nr 14, s. 76–77.
6 S. Trzcieliński, Przedsiębiorstwo wirtualne — aspekt zewnętrzny i wewnętrzny. W: Koncepcje zarządzania przedsiębiorstwem (w otoczeniu
burzliwym i nieprzewidywalnym), L. M. Pacholski, S. Trzcieliński (red.),
Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2003, s. 133.
MARKETING I RYNEK 1/2013
MiR_Realia rynku.qxd
2013-01-16
17:12
Page 27
Realia rynku
Kształtowanie przewagi
konkurencyjnej przedsiębiorstw
na rynkach międzynarodowych
poprzez tworzenie sieci biznesowych
Przedsiębiorstwo, wchodząc na rynek zagraniczny, świadomie lub nieświadomie stosuje określone
strategie pozwalające na nim konkurować i dążyć
do osiągania przewagi konkurencyjnej. Jak pokazują badania w obszarze stosowanych strategii internacjonalizacji przez MSP, reprezentują one indywidualne podejście do sposobów oddziaływania na
rynki zewnętrzne, co wskazuje na szeroką gamę
stosowanych strategii wśród firm tej wielkości7.
W związku z tym trudno znaleźć pewien model
strategiczny internacjonalizacji MSP zapewniający
sukces rynkowy. Warto także dodać, że dla większości przedsiębiorstw proces internacjonalizacji
koncentruje się jedynie wokół eksportu, czyli jej
podstawowej postaci. Przeprowadzone badania potwierdzają to stanowisko.
Wykonane badanie charakteryzuje się nowatorskim podejściem do internacjonalizacji (network approach). Następuje tutaj odejście od konwencjonalnego, indywidualistycznego sposobu jej ujęcia
przyjmującego perspektywę behawioralnej teorii
firm. Nowe formy organizacyjne biznesu (sieciowe,
wirtualne, modalne) wśród MSP stanowić mogą
istotne źródło internacjonalizacji8. Jest to związane
ze wzajemnym oddziaływaniem na siebie podmiotów w strukturze sieciowej, co tworzy współzależności działań, zasobów, w tym wiedzy, co z kolei
zwiększa ich bezpieczeństwo w procesie internacjonalizacji9. W podejściu sieciowym podkreśla się rolę
kontaktów firmy z otoczeniem, tworzących rozbudowaną sieć powiązań. W kontaktach tych ważną
rolę odgrywa wzajemność relacji z innymi podmiotami w sieci. Podstawowym mechanizmem, a zarazem główną korzyścią wynikającą ze współpracy
w sieci jest wymiana informacji oraz dzielenie się
wiedzą i zasobami. W żadnej innej strukturze przepływ informacji nie jest tak szybki jak w sieci10.
W podjętych badaniach zwrócono uwagę na możliwości zdobywania przewagi konkurencyjnej,
przez którą rozumie się „posiadanie lepszych kom-
7 Globalization and Small and Medium Enterprises, OECD, Paris 1997.
8 M. Gorynia, B. Jankowska, Wejście polski do strefy euro a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja polskich przedsiębiorstw,
Difin, Warszawa 2011.
9 Doskonalenie struktur organizacyjnych przedsiębiorstw w gospodarce
opartej na wiedzy, A. Stabryła (red.), C.H. Beck, Warszawa 2009.
10 N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we
współczesnej gospodarce, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2004, s. 82.
petencji niż u konkurentów, co stanowi czynnik jej
sukcesu w określonej działalności”11. Przejawem
tej przewagi jest odmienny niż u rywali sposób
działalności, co zapewnia lepsze zaspokojenie oczekiwań klientów. W związku z tym przewaga konkurencyjna ma fundamentalne znaczenie dla budowania strategii przedsiębiorstwa i zdolności do konkurowania. Jest ona powiązana z potencjałem konkurencyjności, którego odpowiednia kombinacja
składników umożliwia generowanie instrumentów
konkurowania, skuteczniejszych od innych przedsiębiorstw12. Przewaga konkurencyjna ma charakter relatywny, wynikający z porównywania aspektów finansowych i niefinansowych konkurujących
firm, a także konieczności konkretyzowania miejsca i czasu oceny.
Literatura przedmiotu wskazuje, że zaostrzona
walka konkurencyjna (lokalna i międzynarodowa)
wymusiła konieczność redefinicji źródeł przewagi
konkurencyjnej. Jednak ich podstawę nadal stanowią: zróżnicowanie (jakość), koszt (cena) oraz informacja o rynkach. Obecne teorie źródeł przewagi
konkurencyjnej klasyfikują je w dwóch kategoriach:
wewnętrznych i zewnętrznych. Źródła zewnętrzne
oscylują wokół wpływu otoczenia na przewagę konkurencyjną, wewnętrzne zaś obejmują główne zasoby tkwiące wewnątrz przedsiębiorstwa.
Dynamika zmian we współczesnym otoczeniu
rynkowym tworzy z jednej strony możliwości rozwoju, lecz z drugiej zagrożenia ze strony zagranicznej konkurencji. W tych dualnych warunkach szansą dla przedsiębiorstw mogą stać się powiązania
sieciowe. Obecne tendencje wskazują na badanie
przewagi konkurencyjnej całych sieci czy klastrów,
bez uwzględniania pojedynczego przedsiębiorstwa.
Lecz należy się zastanowić nad zasadnością tych
trendów. Badania wkładu konkretnej firmy w budowanie wartości dla sieci może powodować stopniowe zanikanie jej tożsamości w mechanizmie rynkowym. Jest to sprzeczne z naturą firm wykreowaną poprzez jej cele strategiczne, które mówią o budowaniu przewagi konkurencyjnej danej jednostki
w dłuższym horyzoncie czasowym. Dla firmy liczą
się jej rozwój i wyniki ekonomiczne, a sieć biznesową traktuje raczej jako narzędzie służące do ich
osiągania.
Mówiąc o kreowaniu przewagi konkurencyjnej
na rynkach międzynarodowych poprzez uczestni-
11 E. Skawińska, R.I. Zalewski, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów. Świat – Europa – Polska, PWE, Warszawa 2009, s. 54.
12 M.J. Stankiewicz, Istota i sposoby oceny konkurencyjności przedsiębiorstwa, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 7–8.
MARKETING I RYNEK 1/2013
27
MiR_Realia rynku.qxd
2013-01-16
17:12
Page 28
Realia rynku
czenie w sieciach współpracy, należy najpierw ocenić wpływ tych powiązań na samo funkcjonowanie
firm, a dopiero potem badać ich oddziaływanie na
proces internacjonalizacji. Milena Ratajczak-Mrozek przeprowadziła analizy oparte na powyższych
założeniach. Autorka przypisała powiązaniom sieciowym cechy, takie jak ciągła interakcja, współzależność oraz nieskończoność, i obserwowała ich
wpływ na omawiane płaszczyzny, z których wynikają następujące wioski13:
1. Na skutek ciągłej interakcji propartnerskie, długoterminowe podejście oraz powiązania formalne
i nieformalne stają się czynnikami generującymi
zaufanie, wiedzę oraz doświadczenie, co przekłada się na obniżenie ryzyka i niepewności, szybkość i elastyczność działania oraz redukcję kosztów transakcyjnych.
2. W wyniku zachodzącej współzależności obejmującej zasoby, podmioty i działania, dzięki efektowi synergii partnerzy uzyskują nowe zasoby oraz
zdobywają umiejętności umożliwiające wykonywanie zadań dotąd nieosiągalnych dla żadnego
z nich. Dzięki temu przedsiębiorstwa rozwijają
swoją innowacyjność, elastyczność strategiczną
(dostosowywanie się do zmieniających się warunków otoczenia), a także optymalizują koszty
działalności.
3. W następstwie nieskończonych relacji sieciowych
możliwa jest ekspansja nowych obszarów działalności w ujęciu zarówno terytorialnym, jak
i przedmiotowym.
Istotnym aspektem ekspansji na rynki zewnętrzne, szczególnie zagraniczne, jest wpływ otoczenia.
Warunki kulturowo-mentalnościowe, demograficzne czy ekonomiczne kształtują dynamikę zmian
i strukturę rozwoju sieci współpracy, a w konsekwencji determinują budowanie przewagi konkurencyjnej. Dlatego niezbędna jest analiza tych czynników w pierwszym etapie podejmowania działań
na arenie międzynarodowej.
Budowanie sieci biznesowych opiera się na wzajemnej wymianie wiedzy między poszczególnymi
podmiotami. Proces ten może odbywać się poprzez
własną działalność przedsiębiorstwa, a także na
skutek transferu wiedzy od innych uczestników
sieci14. Chodzi tutaj zarówno o wiedzę jawną, zapisaną w postaci instrukcji i procedur, jak też ukrytą,
stanowiącą unikatowe umiejętności przedsiębior-
13 M. Ratajczak-Mrozek, Sieci biznesowe a przewaga konkurencyjna...,
jw., s. 54–76.
14 H. Hakansson, V. Havila, A.C. Pedersen, Learning in Networks, „Industrial Marketing Management” 1999, No. 5.
28
stwa. Współpraca w sieci umożliwia wymianę
przede wszystkim wiedzy niejawnej i jest często
główną przyczyną budowania tego typu struktur.
W turbulentnych warunkach rynkowych współpraca w sieciach staje się coraz bardziej powszechna. W obliczu przedstawionych korzyści wynikających z zawiązywania relacji partnerskich istotne
jest, aby przedsiębiorstwa miały świadomość swojej
wartości w celu znalezienia sobie właściwego miejsca jako ogniwa w strukturze sieciowej. Specjalizacja w łańcuchu dostarczania wartości pozwoli z jednej strony na efektywną wymianę zasobów i umiejętności między partnerami i zapewni budowanie
przewagi konkurencyjnej, a z drugiej na rozwój sieci i jej przetrwanie w coraz bardziej wymagającej
gospodarce.
Opis badania
Z danych statystycznych wynika, że małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią 99,8% podmiotów
w Polsce i generują prawie połowę polskiego PKB
(48,4%)15. W związku z tym sektor MSP cieszy się
coraz większym zainteresowaniem badaczy uwarunkowań jego działalności, wzrostu i rozwoju
oraz, jak w analizowanym przypadku, czynników
determinujących budowanie przewagi konkurencyjnej, ze szczególnym uwzględnieniem procesu sieciowania firm.
Zawarte w artykule wyniki badań stanowią część
projektu prowadzonego w latach 2011–2012 pt.
„Czynniki determinujące kształtowanie przewagi
konkurencyjnej przedsiębiorstw przetwórstwa
żywnościowego Wielkopolski na rynku międzynarodowym”16.
Celem badania była identyfikacja przyczyn oraz
barier internacjonalizacji wielkopolskich MSP,
a także rozpoznanie zakresu ich współpracy w sieciach. Problem badawczy stanowiło określenie
stopnia internacjonalizacji przedsiębiorstw w przemyśle przetwórstwa żywnościowego.
Dobór przedsiębiorstw do badań był celowy
i obejmował 29 (spośród 34) przedsiębiorstw zinternacjonalizowanych (małych i średnich) z wybranych powiatów województwa wielkopolskiego.
W badaniu nie uwzględniono firm mikro, które ze
względu na swą liczność generują ryzyko zbyt dużego błędu wnioskowania. Badane przedsiębiorstwa
zaliczane są do branży przetwórstwa żywnościowe15 Raport o stanie…, jw., s. 16.
16 Badanie prowadzone było w ramach projektu DS Młodzi 2011 pod kierownictwem dr M. Gajowiak (Politechnika Poznańska).
MARKETING I RYNEK 1/2013
MiR_Realia rynku.qxd
2013-01-16
17:12
Page 29
Realia rynku
go według PKD (sekcja C, dział 10, 11). Z próby badawczej wykluczono przedsiębiorstwa zajmujące
się produkcją wyrobów tytoniowych. Warto także
zaznaczyć, że mała liczebność próby wnosi pewne
ograniczenia wnioskowania, więc ich uogólnianie
na całe województwo wielkopolskie należy traktować z pewną dozą ostrożności.
Zasięg terytorialny badania obejmował 5 powiatów ziemskich i 2 grodzkie: gostyński, jarociński,
poznański, średzki, wągrowiecki oraz miasta Konin
i Poznań.
W toku prowadzonych prac przeprowadzono weryfikację trzech hipotez badawczych. Na potrzeby
niniejszego artykułu przedstawiono dwie, dotyczące współpracy w sieci. Są to:
z H1. Nowe formy (luźne, płynne) organizacji biznesowych intensyfikują internacjonalizację firm
i zmniejszają jej ryzyko.
z H2. Budowanie konstelacji podmiotów w strukturach sieciowych organizacji zwiększa wartość
dodaną i umacnia trwałość przewagi konkurencyjnej na rynku międzynarodowym.
W świetle opracowanych wyników badań hipoteza H2 nie została potwierdzona. W przypadku drugiej hipotezy badawczej uzyskane dane stały się
niewystarczające do jednoznacznego jej przyjęcia
bądź odrzucenia. Należałoby uzupełnić dotychczasowe badania o pogłębioną analizę cech powiązań
sieciowych.
Narzędziem wykorzystywanym w badaniu był
kwestionariusz ankiety, który składał się z 28 pytań podzielonych pod względem tematycznym na
3 części. Pierwsza z nich dostarczała informacji na
temat działalności badanego przedsiębiorstwa (forma prawna, wielkość zatrudnienia, lokalizacja,
okres działalności itp.). Część druga obejmowała
pytania pozwalające na określenie stopnia umiędzynarodowienia badanego przedsiębiorstwa.
W związku z tym, zawierała zagadnienia dotyczące:
formy, kierunku, źródeł finansowania, przyczyn
i barier internacjonalizacji oraz współpracy w sieci,
jej charakteru i podmiotów kooperacji. Tematem
przewodnim ostatniej części kwestionariusza było
kształtowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa.
Odpowiedzi na postawione tutaj pytania pozwalały
wyłonić czynniki (zasoby/umiejętności) kreujące
potencjał konkurencyjny firmy. Respondenci oceniali je w skali od 1 (ocena negatywna) do 5 (ocena
pozytywna).
Dominującą wśród respondentów formą internacjonalizacji (28 przedsiębiorstw) był jej podstawowy
zakres, czyli eksport. 17 firm to przedsiębiorstwa
średnie, zatrudniające od 50 do 249 pracowników.
27 jednostek badanej zbiorowości stanowiły spółki
handlowe (93%). Ponadto, próba obejmowała jedną
spółkę cywilną oraz działalność gospodarczą prowadzoną przez osobę fizyczną.
Okres działalności badanych firm wynosił co najmniej 3 lata. Wśród firm małych najwięcej (8 firm)
funkcjonuje na rynku 3–5 lat, 2 przedsiębiorstwa
z tej grupy istnieją 6–10 lat, natomiast tylko jedno
powyżej 10 lat. Nieco bardziej równomierna struktura charakteryzuje grupę firm średnich. Najliczniejszą reprezentację mają tutaj przedsiębiorstwa
funkcjonujące 6–10 lat (8 przedsiębiorstw). Drugą
co do wielkości podgrupę stanowią firmy ze stażem
powyżej 10 lat (6 przedsiębiorstw), natomiast okres
działalności 3–5 lat charakteryzuje 4 przedsiębiorstwa średnie.
Sieciowość zinternacjonalizowanych
MSP w Wielkopolsce
Jak już wspomniano, współpraca w sieci może
przybierać formę kontaktów formalnych lub nieformalnych. Mówiąc o pierwszym rodzaju, mamy na
myśli relacje budowane na podstawie aktów prawnych oraz umowy zawierane na drodze oficjalnych
porozumień. Kontrakty lub związki nieformalne
w szerszym znaczeniu rozumiane są jako kapitał
społeczny, włącznie z kapitałem ludzkim17. Instytucje formalne redukują niepewność, tworzą bezpieczeństwo, zmniejszają koszty transakcyjne,
a także stymulują działania przedsiębiorcze18. Jednak szczególne znaczenie przypisuje się instytucjom nieformalnym. W potencjale kapitału społecznego upatruje się głównych fundamentów tworzenia i trwania w sieciach współpracy.
Spośród wielu zasobów (umiejętności) stanowiących potencjał konkurencyjny firmy przedsiębiorcy
ocenili w skali od 1 (bez znaczenia) do 5 (bardzo duże znaczenie) ich wpływ na budowanie przewagi
konkurencyjnej za granicą (tablica 1). Z badań wynika, że respondenci docenili udział kapitału społecznego w tym procesie. Został on zdefiniowany jako ogół wartości typu zaufanie, lojalność, wiarygodność w stosunku do partnerów biznesowych. Jednak
pomimo wysokich jego wysokich ocen jako zasobu,
kapitał społeczny nie jest podstawową determinantą budowania przewagi konkurencyjnej. Znajduje to
17 J.S. Coleman, Foundation of Social Theory, Harvard University Press,
Cambridge 1990.
18 R. Piasecki, Znaczenie rozwiązań instytucjonalnych dla rozwoju gospodarczego krajów słabiej i średnio rozwiniętych. W: Nowa Ekonomia Instytucjonalna. Aspekty teoretyczne i praktyczne, S. Rudolf (red.), WSEiA,
Kielce 2005.
MARKETING I RYNEK 1/2013
29
MiR_Realia rynku.qxd
2013-01-16
17:12
Page 30
Realia rynku
Tablica 1. Ocena zasobów przedsiębiorstw w aspekcie budowania przewagi konkurencyjnej
Zasób/umiejętność
Kapitał ludzki
Jakość maszyn, urządzeń produkcyjnych i środków transportu
B&R
współpraca w sieci
System zarządzania jakością
Stan finansowy przedsiębiorstwa
Stan wiedzy o rynkach
Stan wiedzy o konkurentach
Stan wiedzy o konsumentach
Stan logistyki
Sposoby powiązań z dostawcami
Sposoby powiązań z odbiorcami
Patenty, licencje
Kapitał społeczny
Know-how
Kontakty zagraniczne
Oddziaływanie na konsumenta zagranicznego
Wizerunek firmy
Inne
Mediana
Dominanta
5
4
3
2
3
4
4
4
4
4
4
4
3
4
4
4
3
4
3
5
5
3
1
3
5
4
4
4
5
5
3
3
4
4
4
3
4
3
Średnia arytmetyczna
4,48
4,21
3,10
2,31
3,52
4,14
4,28
4,17
4,24
3,76
4,00
3,97
2,83
4,28
3,93
3,93
3,52
4,24
3,33
Ź r ó d ł o: opracowanie własne.
swoje odzwierciedlenie w niskich ocenach respondentów dotyczących współpracy w sieci.
Jak wynika z tablicy 1, wciąż niedocenianym przez
przedsiębiorstwa potencjałem jest współpraca w sieci
Została ona oceniona najsłabiej we wpływie na budowanie przewagi konkurencyjnej firm. Zjawisko to jest
niepokojące z punktu widzenia dotychczasowych
ustaleń, które wskazują, że współpraca w sieciach
biznesowych otwiera wiele możliwości ekspansji na
rynki zagraniczne i budowania długoterminowych
struktur. Wymiar czasowy odgrywa tutaj ważną rolę,
gdyż wskazuje na wspólne doświadczenie kształtowane zmianami gospodarczymi, koniunkturalnymi i administracyjno-prawnymi podmiotów działających
w kooperencji19, co przekłada się na umacnianie przewagi konkurencyjnej sieci, które tworzą.
Współpracę w sieciach formalnych zadeklarowało 10 spośród badanych firm (34%), z czego 2 to małe przedsiębiorstwa, a w nieformalnych relacjach
pozostaje aż 15 (52%), w tym 10 małej wielkości.
Wynika z tego, że przedsiębiorstwa branży spożywczej częściej od zawierania oficjalnych umów i kontraktów nawiązują relacje nieformalne.
19 W stosunku do sieci biznesowych mówi się o kooperencji. Pojęcie łączy współpracę i konkurowanie firm działających w sieci. Przedsiębiorstwa mogą zachować swoją odrębność (indywidualność) z jednoczesną realizacją celów wspólnych z innymi podmiotami.
30
Tablica 2 przedstawia znaczenie współpracy formalnej i nieformalnej z uwzględnieniem różnych
uczestników sieci. Oceny zawierały się w przedziale od 1 (brak współpracy) do 5 (silna współpraca).
Więzi nieformalne osiągnęły wyższe oceny roli poszczególnych podmiotów w procesie umiędzynarodowienia. Oznacza to, że mają one kluczowe znaczenie dla procesu internacjonalizacji. Najbardziej
docenione w tej grupie zostały kontakty z klientami
i dostawcami, podobnie jak w przypadku relacji formalnych, choć na wyższym poziomie współpracy.
Przedstawione dane pokazują, że szczególną rolę
we współpracy w sieci przypisuje się podmiotom
związanym z bieżącą działalnością przedsiębiorstwa. Zróżnicowanie odpowiedzi (rozstęp międzykwartylowy) w obu grupach było niewielkie, ale
warto zauważyć, że większa zgodność występowała
w przypadku więzi nieformalnych. Największa
zbieżność odpowiedzi charakteryzuje w tej grupie
dostawców i klientów, wśród instytucji formalnych
— instytucje B&R.
W świetle przedstawionych danych możliwe jest
także sformułowanie wniosku dotyczącego marginalizowania współpracy z uczelniami wyższymi
w procesie umiędzynarodowienia. Oznacza to, że
przedsiębiorcy nie korzystają z wiedzy i kompetencji pracowników naukowych zarówno na poziomie
formalnym, jak i w nieoficjalnych kontaktach.
MARKETING I RYNEK 1/2013
MiR_Realia rynku.qxd
2013-01-16
17:12
Page 31
Realia rynku
Tablica 2. Znaczenie współpracy formalnej i nieformalnej w procesie internacjonalizacji
Współpraca formalna
Organizacje Instytucje
branżowe
B&R
Uczelnie
wyższe
3
1,3
1
2
1
1
2
1
1
3
1
2,48
3
2
2,55
3
2
2,41
3
2
2,03
3
1
1
4
3
2,72
2
1
1
3
2
2,45
3
1
1
4
3
2,66
1
1
1
3
2
2,10
Klienci
Dostawcy
Konkurenci
me
d
q1
q3
4
4
3
4
4
3
3
4
2
3
3
2
2
2
2
q3–q1
x
5
2
3,72
5
2
3,69
4
2
2,93
4
2
2,79
me
d
q1
q3
q1–q3
x
5
5
4
5
1
4,48
5
5
4
5
1
4,45
Współpraca nieformalna
4
3
5
3
2
2
5
4
3
2
3,66
3,31
Agencje
analizy
rynku
Samorządy
terytorialne
Wyszczególnienie
Objaśnienia: me — mediana, d — dominanta, q1 — kwartyl pierwszy, q3 — kwartyl trzeci, q1–q3 — rozstęp międzykwartylowy, x — średnia arytmetyczna.
Ź r ó d ł o: opracowanie własne.
Przeprowadzone badania potwierdzają więc istniejący wciąż dystans pomiędzy środowiskami naukowymi i biznesowymi w branży spożywczej.
Przedstawione w części teoretycznej korzyści
wynikające ze współpracy przedsiębiorstw w sieciach poddano ocenie respondentów. Z uwagi na
większe znaczenie współpracy nieformalnej dla budowania struktur sieciowych skupiono się przede
wszystkim na tym rodzaju relacji.
Do najważniejszych korzyści wynikających z tej
współpracy należą:
z zmniejszenie ryzyka — 10 przedsiębiorstw
(67%),
z łatwość podejmowania decyzji — 10 przedsiębiorstw (67%),
z redukcja kosztów transferowych — 9 przedsiębiorstw (60%),
z łatwość przepływu informacji — 8 przedsiębiorstw (53%),
z łatwość wdrażania zmian — 6 przedsiębiorstw
(40%),
z intensyfikacja internacjonalizacji — 5 przedsiębiorstw (33%).
W ocenie przedsiębiorstw deklarujących współpracę w sieciach (15 firm), najistotniejsze korzyści
z niej wynikające to: zmniejszenie ryzyka oraz łatwość podejmowania decyzji. Te dwa aspekty wiążą
się ze sobą, gdyż współpraca w sieci, wpływając na
większe bezpieczeństwo działalności, redukuje ryzyko związane z podejmowaniem decyzji, przede
wszystkim tych operacyjnych. Wynika to z poczucia
ochrony, pomocy swojego partnera biznesowego
w przypadku bieżących niepowodzeń.
Podsumowanie
W wyniku konfrontacji rozważań teoretycznych
z przeprowadzonymi badaniami empirycznymi nasuwa się kilka znaczących wniosków związanych ze
współpracą w sieci firm sektora MSP z wybranych
powiatów województwa wielkopolskiego. Przedsiębiorstwa dostrzegają korzyści wynikające ze współpracy, lecz zamykają się jedynie na zawiązywanie
bliższych relacji z tymi podmiotami łańcucha wartości dotyczącymi ich działalności podstawowej
(klienci i dostawcy). Badanie wykazało zamykanie
się firm branży przetwórstwa żywnościowego na
pozostałe podmioty pośrednio związane z działalnością gospodarczą firm.
Poprzez marginalizowanie takich instytucji, jak
uczelnie wyższe, agencje branżowe itp., przedsiębiorcy zamykają sobie dostęp do wiedzy (jawnej
i ukrytej) i jej ewentualnego transferu, co przekłada się m.in. na obniżanie poziomu ich przedsiębiorczości, a w konsekwencji potencjału innowacyjnego.
Obrazuje to niską świadomość przedsiębiorstw
o możliwościach rozbudowania sieci współpracy.
Być może przyczyn tego stanu rzeczy należałoby
upatrywać w niskim stopniu zaufania związanego
MARKETING I RYNEK 1/2013
31
MiR_Realia rynku.qxd
2013-01-16
17:13
Page 32
Realia rynku
z ideą kapitału społecznego. Słuszność tej tezy zdają się potwierdzać średnie wielkości przyznane temu zasobowi w ocenie potencjału konkurencyjnego
firmy. Zasadne jest zatem, aby szczegółowo określić
zakres podejmowanej współpracy sieciowej oraz
przyczyny ograniczonego zaufania do partnerów
biznesowych. Zadania te stanowią perspektywę badawczą w traktowanej problematyce. Zaangażowanie kolejnych ogniw łańcucha dostaw umożliwi budowanie potencjału konkurencyjnego firm. Pozwoli
to na podjęcie działań prokooperatywnych, a w kon-
s
sekwencji odpowiedź na wyzwania stawiane przez
współczesne warunki gospodarcze.
Przeprowadzone badania pokazują więc, że działania podejmowane na rynkach międzynarodowych
mają znamiona wstępnej aktywności internacjonalizacyjnej. Dodatkowo nie można dostrzec żadnego
wzorca działań, którego efektem końcowym jest powodzenie rynkowe. Decyzje podejmowane są raczej
ad hoc, w toku działalności przedsiębiorstwa. Dominuje tu wrażenie intuicyjności w stosowaniu
strategii internacjonalizacji.
UMMARY
Networking internationalized SMEs in Wielkopolska Region
The article contains the results of studies conducted in 2010–2011 as a part of the project: „Factors determining the competitive advantages development of food processing companies from Wielkopolska in the international market”, conducted in the Wielkopolska Region. The article presents data on networks building and
remaining in it, by the analyzed group of small and medium-sized internationalized companies. It also shows
the benefits of this cooperation, both in terms of theoretical and empirical sense of data from the study.
32
MARKETING I RYNEK 1/2013