Pobierz artykuł - Colloquia Anthropologica et Communicativa

KATARZYNA KONARSKA
Z kultur¹ im do twarzy
— oblicza polsko-rosyjskich relacji*
Polacy i Rosjanie
— twarze i maski wzajemnych wyobra¿eñ
Rzeczywistość, w której żyjemy, konstruowana jest społecznie, częścią zaś
społecznego procesu konstruowania rzeczywistości są, między innymi, wyobrażenia narodów o innym narodzie1. Współczesne konstrukty wzajemnych wyobrażeń Polaków i Rosjan są konglomeratem dawnych i obecnych poglądów2, w przeważającej części mających raczej charakter uprzedzeń i niechęci niż sympatii
i życzliwości3. Andrzej de Lazari za przyczynę konfliktowego charakteru relacji
polsko-rosyjskich uznaje różne „zaprogramowanie kulturowe”, które rozumie
jako odmienne postrzeganie świata i jednoczesne nieuświadomione oczekiwanie
postrzegania rzeczywistości podług jednakowych kryteriów przez przeciwną stronę4. W wyniku braku zrozumienia szeroko pojmowanego kontekstu kulturowego owych odmienności utrwalają się społeczne wyobrażenia, sądy i przekonania
o drugim narodzie — stereotypy5.
* Artykuł powstał na podstawie części projektu badawczego zrealizowanego w ramach
programu Erasmus Mundus Action 2 w Tomskim Uniwersytecie Pedagogicznym, czerwiec–
sierpień 2012 r. (Supported by the Erasmus Mundus Action 2 Programme of the European
Union).
1 J. Berting, Ch. Villain-Gandossi, Rola i znaczenie stereotypów narodowych w stosunkach
międzynarodowych: podejście interdyscyplinarne, [w:] Narody i stereotypy, red. T. Walas, Kraków
1995, s. 15–17.
2 A. Skrzypek, Polska–Rosja. Stereotypy, [w:] Polska na tle procesów rozwojowych Europy
w XX wieku, red. S. Sierpowski, Poznań 2002, s. 154.
3 Zob. A. de Lazari, Wzajemne uprzedzenia Polaków i Rosjan, [w:] Katalog wzajemnych
uprzedzeń Polaków i Rosjan, red. A. de Lazari, Warszawa 2006, s. 19; K. Duszenko, Polak i Polka
w oczach Rosjan, [w:] Narody i stereotypy, s. 159–162; A. Skrzypek, op. cit.
4 A. de Lazari, op. cit., s. 25.
5 Por. R. Grzegorczykowa, O rozumieniu prototypu i stereotypu we współczesnych teoriach
semantycznych, [w:] Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński (=„Język a Kultura” 12), Wrocław 1998; J. Bartmiński,
Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej,
red. M. Basara, D. Rytel, Wrocław 1985.
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 263
2013-05-17 15:24:08
264
KATARZYNA KONARSKA
W wypadku wzajemnego postrzegania Polaków i Rosjan jednym z najważniejszych czynników wpływających na powstawanie sądów stereotypowych
niewątpliwie były i pozostają doświadczenia polityki międzypaństwowej i międzynarodowej6. Zdaniem wspomnianego już de Lazariego: „Gdyby Rosjanie nie
mieli państwa, a tylko kulturę, byliby najbardziej ulubioną przez Polaków nacją”7.
Natomiast Andrzej Skrzypek zwraca uwagę, że „trwające po dziś dzień polsko-rosyjskie, wywodzące się z polsko-moskiewskich stosunki rozpoczęły się pod
nieszczęśliwą gwiazdą — polskiej interwencji, czyli osławionych dymitriad”8.
Według Skrzypka pamięć tego zdarzenia pozostaje w narodzie rosyjskim silna,
czego wyrazem jest przywołana przez autora żeliwna tablica w bramie Siergiejowo-Troickoj Ławry zagorskiego klasztoru, na której zapisano cztery plagi, jakie
dotknęły Rosję w jej dziejach: „(jakaś) zaraza, najazd Tatarów, najazd Napoleona
i najazd Polaków”9.
W historii stosunków polsko-rosyjskich wiele było antagonizmów, które potęgowane przez odmienne „zaprogramowanie kulturowe” rodziły kolejne napięcia w relacjach narodów. Aleksander Lipatow napisał:
Takie przedłużające się historyczne kontinuum, geopolityczna ciągłość, a stąd łączność czasów (poza zależnością od ducha czasów) w tradycyjnym myśleniu i praktyce elit władzy, rozpętujących kolejne państwowe i narodowe konflikty — wszystko to na przestrzeni wieków coraz
mocniej i mocniej zaciągało rosyjsko-polski węzeł. Nie mogło to nie wyciskać piętna na wzajemnych stosunkach i wzajemnych wyobrażeniach dwu sąsiednich narodów, rodzić negatywnych
stereotypów powodowanych długotrwałą tradycją i aktualizowanych kolejnymi komplikacjami
wzajemnych stosunków, kiedy w obustronnym postrzeganiu naród utożsamia się z instytucjami
państwa i (lub) Kościoła, z ich ideologią i polityką, żyjąc do dziś, szczególnie w kulturze masowej
i społecznej pamięci10.
Napięcia i nieporozumienia we wzajemnych relacjach potęguje wspomniana
odmienność „zaprogramowania kulturowego”, która w przypadku Polski i Rosji
ma charakter wręcz asymetryczny, nie jest to jedynie kulturowe rozmijanie, dające
szansę na przyszłe spotkanie. Różnice leżą u podstaw wartości. O ile dla Rosjan
prymarną kategorią jest „państwo”, trzeba dodać „silne państwo”, o tyle dla Polaków jest już ono synonimem uzurpatora, ciemiężcy „narodu” — kategorii absolutnie fundamentalnej w polskiej świadomości11. Za wadę świadczącą o poddańczym
6
Zob. A. Lipatow, Stereotypy percepcji narodowej albo dlaczego Rosjanie i Polacy
nawzajem się nie rozumieją, [w:] Stosunki polsko-rosyjskie. Stereotypy, realia, nadzieje, red.
J. Marszałek-Kawa, Z. Karpus, Toruń 2008, s. 107–108; A. Skrzypek, op. cit., s. 154–169; A. de
Lazari, op. cit., s. 5–8.
7 A. de Lazari, op. cit., s. 6.
8 A. Skrzypek, op. cit., s. 155.
9 Ibidem, s. 156.
10 A. Lipatow, op. cit., s. 107–108.
11 Zob. A. Magdziak-Miszewska, Wstęp, [w:] Polacy i Rosjanie. 100 kluczowych pojęć, red.
A. Magdziak-Miszewska, M Zuchniak, P. Kowal, Warszawa 2002, s. 6; A. de Lazari, op. cit.,
s. 6–7; K. Duszenko, op. cit., s. 158.
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 264
2013-05-17 15:24:08
Z kultur¹ im do twarzy — oblicza polsko-rosyjskich relacji
265
stosunku do władzy uznają Polacy „pokorę” Rosjan wobec Boga, władzy i losu,
przeciwstawiając jej pojęcie „honor”. Rosjanie walczyli „Za Boga, Cara i Ojczyznę!”, Polacy zaś „Za Boga, Honor i Ojczyznę!”. Do rosyjskiego języka na
trwałe wpisało się pojęcie „polskij gonor”, czyli „polski honor”, mające zabarwienie pejoratywne, utożsamiane z nieuzasadnioną pychą i dumą, któremu Rosjanie przeciwstawiają „czest”, czyli „cześć”, „szacunek”12. Dla Rosjan Polacy są:
Wiecznie niezadowoleni, obrażeni na cały świat, zupełnie pozbawieni zbawiennej pokory
i pogody ducha zuchwalcy, którzy nikomu nie darują swojego rzeczywistego lub domniemanego
cierpienia. […] Polacy zbyt często manifestują taką niepomierną pychę, arogancję i wyniosłość,
jakby rzeczywiście należeli do wyższej rasy czy wyższej rangą cywilizacji13.
Polską wyniosłość z powodu przynależności do kultury zachodniej zdaniem
Dmitrija Piczugina można by nawet uznać za usprawiedliwioną, gdyby „za tą
dumą stała rzeczywista kulturowa lub polityczna potęga”, usilne zaś podkreślanie
owej przynależności odbierane było przez Rosjan „nie jako rezultat autentycznego cierpienia lub wyraz szlachetnego oporu, lecz jako żałosna fanfaronada dawno
temu pokonanego wroga”14.
Według Joanny Koniecznej rosyjski wizerunek Polaków miał dwa zasadnicze źródła, przy czym pierwsze zdaje się całkowicie wyparte przez drugie. Pierwsze, „o korzeniach mniej więcej szesnastowiecznych, to obraz Polaka walecznego — godnego przeciwnika Rosji”15. Drugie to wizerunek Polaka niepokornego
(destrukcyjnego) i pysznego — obraz utrwalony i zakorzeniony w pamięci także
współczesnych Rosjan,
dla których wartością był panujący w Rosji ład polityczny. Nie podobała im się polska skłonność
do spiskowania, marzenia o odbudowie swojego państwa oraz to, że Polacy nie chcą uznać się za
pokonanych, czyli otwarcie przyznać, że ponieśli klęskę. […] W bezpośrednich relacjach międzyludzkich dostrzegali u Polaków wyniosłość i pychę, a w manierach — przerost formy nad treścią16.
Autorka dodaje: „Rosjan drażni to, że Polacy nie potrafią cieszyć się tym,
co mają, tym, że »nie jest gorzej«, lecz ciągle są niezadowoleni, ciągle oczekują
i domagają się czegoś lepszego”17. Andrzej Kępiński tłumaczy z kolei utrwalony
w polskiej świadomości zbiorowej obraz Rosji i Rosjan jako zakorzeniony historycznie uraz, wpisane w zmitologizowaną kulturę polskiego romantyzmu „pojęcie wroga, antynomicznie przeciwstawione zsakralizowanemu pojęciu ojczyzny,
12 A. de Lazari, Polskie i rosyjskie „zaprogramowanie kulturowe” (szkic problemu),
[w:] Polacy i Rosjanie. Przezwyciężanie uprzedzeń, red. A. de Lazari, T. Rongińska, Łódź 2006,
s. 148–149.
13 D. Piczugin, Zakładnicy historii — u źródeł negatywnego stereotypu Polski i Polaków
w literaturze rosyjskiej, [w:] Katalog wzajemnych uprzedzeń…, s. 339–340.
14 Ibidem, s. 340.
15 J. Konieczna, Polsko-rosyjskie asymetrie, uprzedzenia i nadzieje, [w:] Polacy i Rosjanie.
Przezwyciężanie…, s. 138.
16 Ibidem.
17 Ibidem.
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 265
2013-05-17 15:24:08
266
KATARZYNA KONARSKA
służy udowodnieniu kategorycznej antytezy: wróg i wszelkie jego atrybuty są biegunowym przeciwieństwem polskiego etosu”18. Dlatego Rosjanom przypisywano możliwie najgorsze cechy, takie jak: „dzikość, barbarzyństwo, okrucieństwo,
ciemnotę, podstępność, wiarołomstwo, pijaństwo, »pychę moskiewską« z naczelnym symbolem »niewolniczej duszy« i despotycznego władcy”19. Niektóre
wyobrażenia przetrwały do czasów współczesnych, silne okazują się zwłaszcza
przymioty kojarzone z kategorią „odwiecznego wroga”. Skrzypek zauważa, że
w XX wieku uformowało się, nieomal w formie dogmatu, stwierdzenie, iż „interesy państwowe Rosji, jaka by ona nie była, zawsze muszą się zwracać przeciwko
niepodległości Polski, a prawdziwy patriota nie może stawiać sobie za cel jakiekolwiek porozumienie z Moskwą”20.
Oblicza polsko-rosyjskich portretów
Zdaniem Agaty Włodkowskiej odwieczna dyskusja o polsko-rosyjskich animozjach świadczy o uświadomieniu problemu braku jednoznacznego porozumienia, co już należy odczytywać pozytywnie. Zwłaszcza że — w opinii autorki —
oprócz nie najlepszych stosunków między państwami, pozostają dobre, a nawet
ciepłe kontakty międzyludzkie21. Badania opinii publicznej nie zdają się potwierdzać tak optymistycznego sądu, choć też nie wykazują radykalnie odmiennych
wniosków.
Z sondażu przeprowadzonego w 2011 roku przez moskiewskie Centrum Lewady wynika, że obraz Polski i Polaków w Rosji jest neutralny bądź umiarkowanie pozytywny. Ponad połowa ankietowanych nie odczuwa wobec Polaków
ani sympatii, ani niechęci (51%). Jednocześnie liczba osób deklarujących sympatię (36%) niemal trzykrotnie przewyższa grupę tych, którzy darzą Polaków
niechęcią (13%)22. Wyniki badań znajdują odzwierciedlenie w raporcie Instytutu Spraw Publicznych Ludzie — historia — polityka. Polska i Niemcy w oczach
Rosjan, w którym zamieszczono wypowiedzi rosyjskich respondentów. Wśród
przedstawionych opinii znalazło się wiele negatywnych sądów, że Polacy „to naród niewdzięczny i dumny”, że są „przebiegli i złośliwi”23, że „sąsiedztwo silniejszej i ambitnej Rosji wywołuje u Polaków obawy, strach przed utratą niepod18 A. Kępiński, Geneza i funkcjonowanie stereotypu Rosji i Rosjanina, [w:] Narody i stereotypy, s. 155.
19 Ibidem.
20 A. Skrzypek, op. cit., s. 160.
21 A. Włodkowska, Polak — Rosjanin: dwa bratanki? Szanse i przeszkody polsko-rosyjskiego
pojednania, [w:] Stosunki polsko-rosyjskie…, s. 120.
22 G. Gromadzki et al., Ludzie — historia — polityka. Polska i Niemcy w oczach Rosjan,
Warszawa 2012, s. 7–8.
23 Ibidem, s. 26.
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 266
2013-05-17 15:24:08
Z kultur¹ im do twarzy — oblicza polsko-rosyjskich relacji
267
ległości, a rosyjskie bogactwa naturalne, zasoby i obszar budzą wśród Polaków
zawiść”24, ale ogólny obraz Polski i jej mieszkańców, jaki wyłania się z prezentowanych głosów, przedstawia się dość pozytywnie. Rosjanie postrzegają Polskę
przede wszystkim jako najbliższego europejskiego sąsiada, kraj o pięknych krajobrazach i miastach (najczęściej wymienia się Warszawę i Kraków), do którego
przybywa się na wypoczynek i w celach turystycznych, gdzie mieszkają piękne
kobiety. W opinii Rosjan Polacy to „bratni naród”, „nasi”, „bracia — Słowianie”,
„naród zaprzyjaźniony”, pokrewny językowo i bliski duchowo, to ludzie poczciwi, życzliwi, dobrzy i otwarci, kulturalni i inteligentni25. Znacząca grupa Rosjan
praktycznie nie ma wiedzy na temat Polski — blisko jedna trzecia badanych na
pytania dotyczące jej sąsiada odpowiadała „nie wiem” lub „trudno powiedzieć”26.
Z kolei w opinii Polaków Rosjanie są wprawdzie kulturowo i mentalnie dość
im odlegli, mają jednak cechy budzące szacunek i sympatię — postrzegani są jako
otwarci, serdeczni, gościnni. Choć w ogólnym obrazie dominuje raczej negatywny stosunek, to jednocześnie trudno mówić o postawie niechęci czy tzw. rusofobii wśród mieszkańców Polski27. Z badań przeprowadzonych zarówno w Rosji,
jak i w Polsce wynika, że obydwa narody wiedzą o sobie stosunkowo niewiele.
Wiedza Polaków o współczesnej Rosji ma zdecydowanie ograniczony charakter,
a obszar skojarzeń i asocjacji z Rosją wypełniają symbole i zdarzenia z przeszłości albo dość ogólne opisy zjawisk politycznych i społecznych czy też nazwiska
czołowych polityków28. Polacy postrzegają Rosję przede wszystkim w kategoriach politycznych i państwowych, najczęściej jako państwo nieprzyjazne Polsce,
niebudzące zaufania, rządzone autorytarnie, a jednocześnie źle zorganizowane
i niesprawne29.
Niejednoznaczne wzajemne postrzeganie Polaków i Rosjan wydaje się typowym przykładem zmiennych relacji sąsiadujących narodów, którym okoliczności
losu raz sprzyjały, a raz ich dzieliły. Aleksander Lipatow napisał:
Sąsiedztwo ze swej istoty nie tylko zbliża, ale i odpycha, nie tylko przyciąga, lecz też odstręcza, nie tylko rodzi sympatię, ale i antypatię: kulturowo-historyczne zróżnicowanie, zaś stąd także
często rozbieżne interesy sąsiadów, ich obraz życia, poglądy, byt, usposobienie i sam zewnętrzny
wygląd są nieuniknionymi przesłankami zarówno wzajemnych pozytywnych układów, jak i wzajemnych konfrontacji30.
24 Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Polska–Rosja. Diagnoza społeczna
2013. Polacy na temat Rosji i Rosjan oraz stosunków polsko-rosyjskich. Rosjanie na temat Polski
i Polaków oraz stosunków rosyjsko-polskich. Raport z badań opinii publicznej w Polsce i Rosji,
Warszawa 2013, s. 15.
25 G. Gromadzki et al., op. cit., s. 26.
26 Ibidem, s. 7.
27 Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, op. cit., s. 7.
28 Ibidem.
29 Ibidem, s. 8.
30 A. Lipatow, op. cit., s. 105–106.
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 267
2013-05-17 15:24:08
268
KATARZYNA KONARSKA
Z kultur¹ im do twarzy
Odmienne postrzeganie narodów ujawnia się w szczególnych symptomatycznych dlań okolicznościach, podobnie kiedy dochodzi do ich zbliżenia. W historii stosunków polsko-rosyjskich dominowały wprawdzie wydarzenia, które
odcisnęły piętno na wzajemnym postrzeganiu i ocenie, ale nie brakowało również
płaszczyzn porozumienia, miejsc spotkań obu narodów. Geograficzna bliskość
Polaków i Rosjan zbiegła się z ich bliskością etnogenetyczną, przy czym różnice interesów politycznych, wynikające — zdaniem Lipatowa — z różnokierunkowego ciążenia odpowiednio do Rzymu i Bizancjum, dwóch kręgów jednej
kultury wewnętrznie zróżnicowanej cywilizacji europejskiej, choć prowadziły do
istotnych różnic w narodowych kulturach i samej mentalności, a tym samym prowadziły do konfliktów we wszystkich sferach historycznego bytu31, to jednocześnie były też polem spotkań obu kultur. Mimo odmiennych ideologii politycznych
i państwowych, dogmatów religijnych, osobliwości narodowych mentalności
oraz specyfiki „własnych tradycji historycznego i współczesnego bytu, Rosjanie
i Polacy, poczynając od XVII wieku, nieprzerwanie zbliżali się w sferze wysokiej
kultury. Właśnie ona jako narodowe wcielenie uniwersalnych wartości cywilizacji europejskiej — wspólnej dla dwu sąsiednich narodów — wzajemnie przyciągała ich wbrew zrodzonym przez lokalną przeszłość i tworzonym przez lokalną
teraźniejszość etniczno-państwowym i etniczno-wyznaniowym uprzedzeniom”32.
Oczywiście w historii tej było równie wiele okresów fascynacji, jak chociażby
w połowie XVII wieku, kiedy wpływy polskie w Rosji osiągnęły swój szczyt,
a na dworze carskim i w nielicznych salonach proeuropejskiej inteligencji mówiło
się w równym stopniu po polsku i po łacinie, masowo tłumaczono polskie książki i wzorem polskim układano sylabiczne wiersze, które po rosyjsku brzmiały
wyjątkowo niezgrabnie33, co okresów poważnej wzajemnej niechęci, której najwierniejszym odbiciem były zapisy literatury z jej negatywnymi, często stereotypowymi obrazami drugiego narodu i państwa34. Według Konstantina Duszenki
wyłaniające się z tekstów kultury obrazy nie były i nie mogły być symetryczne,
a to dlatego, że niesymetryczna była sytuacja obydwu stron. Wśród przekazów
polskiej kultury dominowały wizje stanowiące odruch obronny, wynikające z poczucia stałego zagrożenia bytu narodowego. Z kolei wizerunek Polaka w kulturze
rosyjskiej oraz świadomości społeczeństwa rosyjskiego — zdaniem autora — był
daleko mniej jednoznaczny, nie przybrał uniwersalistycznej formy wroga, jak stało się to w kulturze polskiej35.
31
32
33
34
35
Ibidem, s. 106.
Ibidem, s. 109.
D. Piczugin, op. cit., s. 343.
Por. ibidem, s. 342, 345–346 nn.; A. Skrzypek, op. cit., s. 164.
K. Duszenko, op. cit., s. 158–159.
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 268
2013-05-17 15:24:08
Z kultur¹ im do twarzy — oblicza polsko-rosyjskich relacji
269
Ale kultura jako duchowa przestrzeń stała się jedną z nielicznych płaszczyzn
relacji obu narodów, która wzbudzała wzajemną sympatię i szacunek, a niekiedy
nawet podziw. Co interesujące, „spotkania kulturowe” stały się jednym z czynników integrujących i zbliżających Polaków i Rosjan także w czasach współczesnych. A. de Lazari wymienia nazwiska Aleksandra Hercena, Apołłona Grigorijewa, Władimira Sołowjowa, Lwa Tołstoja, Bułata Okudżawy, redaktorów
emigracyjnych czasopism „Kontinent”, „Russkaja mysl” oraz wielu innych znanych rosyjskich twórców, uczonych, ludzi sztuki, którzy jednoznacznie dystansowali się od polityki imperialnej Rosji i Związku Radzieckiego, okazując sympatię
Polakom i ich kulturze. I jak dodaje autor, Polacy odwzajemniali się tym samym,
bo nigdzie na świecie Bułat Okudżawa, Władimir Wysocki, Wieniedikt Jerofiejew, Michaił Bułhakow „nie mieli tylu wdzięcznych słuchaczy i czytelników jak
w Polsce”. De Lazari zauważa, że Polacy już dawno darowali autorowi Biesów
polonofobię, zaczytując się w jego powieściach, pisząc dziesiątki rozpraw na jego
temat i wystawiając jego dzieła na polskich scenach teatralnych36. Dla wielu Polaków, między innymi Andrzeja Walickiego, Ryszarda Przybylskiego, Jerzego
Pomianowskiego, Andrzeja Drawicza czy Andrzeja Wajdy, nawet ideologia sowiecka nie stanowiła przeszkody w tworzeniu dzieł poświęconych kulturze rosyjskiej37. Podobnie jak sporej części rosyjskich twórców i uczonych, wśród których
zrodziła się idea neoslawizmu (panslawizmu), wnosząca do współczesnej literatury rosyjskiej polską tematykę, a na rosyjski rynek czytelniczy, w sposób niemal
synchroniczny do polskich premier, nowości literatury polskiej38. W latach 60.
i 70. XX wieku polska kultura w Rosji stała się — o czym pisze Jurij Czajnikow
— „częścią czegoś większego, organicznego”39, inteligencja rosyjska uczyła się
języka polskiego, by mieć dostęp do literatury polskiej i zachodnioeuropejskiej,
polskiego kina, teatru, piosenki40. „Język polski uzyskał przeto zupełnie nowy
status — stał się jak gdyby nieoficjalnym kulturalnym językiem tej części inteligencji, która niezbyt dobrze czuła się w ideologicznych imadłach reżimu”41.
Mimo że relacje te nie miały jednakowego, równomiernego charakteru, często też poddawane ideologicznym wpływom i politycznym naciskom, to jednak
te „kulturowe spotkania” prowadziły do pożytecznych dla obu stron rezultatów,
o czym Janusz Termer pisze:
36
A. de Lazari, Wzajemne…, s. 19.
Ibidem.
38 O. Cybienko (oryg. Ольга Цыбенко), Polska i Polacy w literaturze, krytyce i publicystyce
rosyjskiej przełomu XIX–XX wieku (oryg. Польша и поляки в русской литературе, критике
и публицистике конца XIX — начала XX в), [w:] Polacy w oczach Rosjan — Rosjanie w oczach
Polaków. Zbiór studiów, red. R. Bobryk, J. Faryno, Warszawa 2000, s. 273.
39 J. Czajnikow, Literatura polska w Rosji i specyfika jej oddziaływania, [w:] Polacy
i Rosjanie. Czynniki zbliżenia, red. M. Dobroczyński, Warszawa-Toruń 1998, s. 139.
40 Zob. ibidem; A. de Lazari, Wzajemne…, s. 20.
41 J. Czajnikow, op. cit., s. 139.
37
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 269
2013-05-17 15:24:08
270
KATARZYNA KONARSKA
Jak byśmy dzisiaj, z perspektywy lat i doświadczeń późniejszych, nie oceniali wartości kulturalnych, w szczególności zaś literackich, kontaktów polsko-rosyjskich, […] wydobywali czy zamazywali zawarty w nich nieuchronnie ton odgórnej, w jakimś sensie zadekretowanej i w innym
może zdeterminowanej ogólnikowymi propagandowymi, oficjalnymi formułami o konieczności
»współpracy i przyjaźni«, to trzeba powiedzieć wyraźnie: w ostatecznym rachunku owe kontakty
i związki miały użyteczne dla obu stron sensy, a niejednokrotnie duże poznawcze walory i inne
niezbywalne pożytki płynące stąd dla ludzi kultury i jej odbiorców42.
Medialne oblicza kulturowych interakcji
Współczesne symbole kulturowe wytwarzane są głównie przez sztukę masową i choć kreowane wizerunki nie zawsze odpowiadają potocznym wyobrażeniom narodów, to jednak z pewnością nie można wykluczyć roli mediów w ich
kształtowaniu.
Komunikowanie się ludzi polega dziś zarówno na kontaktach interpersonalnych, jak i na komunikowaniu za pomocą mediów. Media są miejscem kontaktu, podobnie jak inne miejsca spotkań ludzi z różnych kultur, i to bez względu na to, czy odgrywają oni swe narodowe role, czy też
są po prostu przyjaciółmi, znajomymi, współpracownikami czy klientami43.
Współczesny obraz obu państw i narodów, choć mocno osadzony w stereotypowych ramach kształtowanych przez bezpośrednie i pośrednie interakcje kulturowe, bywa również modyfikowany przekazami medialnymi, które mogą być
ważnym, a niekiedy podstawowym źródłem wiedzy. Dla blisko 90% polskich respondentów przytaczanych już badań, wypowiadających się na temat Rosji, kraj
ten znany jest wyłącznie dzięki źródłom pośrednim, w tym środkom masowego przekazu44. Mimo że Rosjanie wiedzę o swoim zachodnim sąsiedzie czerpią
przede wszystkim z podręczników szkolnych (53%), to jednak uzupełnieniem
wiadomości są programy telewizyjne (39%) i artykuły prasowe (26%)45. Wbrew
ogólnej opinii dotyczącej wolności mediów w Rosji, sami Rosjanie — mimo krytycznego stosunku do państwa — dość pozytywnie postrzegają media. Blisko
połowa ankietowanych sądzi, że środki masowego przekazu w Rosji są wolne
i mogą krytykować rząd, jedna trzecia zajmuje neutralne stanowisko w tej sprawie, a tylko jedna czwarta uważa, że w Rosji nie ma wolnych mediów46. Można
zatem przyjąć, że treści przekazywane przez media będą dla znakomitej części
42
J. Termer, Między oficjalnością a autentyzmem. Ewolucja polsko-rosyjskich kontaktów
literackich, [w:] Polacy i Rosjanie. Czynniki…, s. 145.
43 J. Mikułowski-Pomorski, Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji międzykulturowej i komunikowaniu medialnym, Kraków 2006, s. 48.
44 Zob. Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, op. cit., s. 9–10.
45 G. Gromadzki et al., op. cit., s. 20.
46 Ibidem, s. 43.
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 270
2013-05-17 15:24:08
Z kultur¹ im do twarzy — oblicza polsko-rosyjskich relacji
271
Rosjan stanowiły wiarygodne źródło wiedzy, podobnie jak w krajach zachodniej
demokracji.
W opinii Ernesta Wyciszkiewicza od początku lat 90. w rosyjskich mediach
odnotować można wyraźny spadek zainteresowania Polską, przejawiający się
między innymi w marginalizacji polskich zagadnień47. Rzeczywiście w porównaniu z latami komunizmu, kiedy sprawy sąsiedzkie były sprawami ogólnoradzieckimi, liczba publikacji po okresie transformacji systemowej państw byłego
bloku wschodniego musiała spaść, zwłaszcza że wiązało się to też z napięciem
politycznym i zmianą polityki w ogóle. Należy również zaznaczyć, że przełom lat
80. i 90. to także czas zmian w systemie politycznym i gospodarczym Rosji, która
borykała się ze znacznie poważniejszymi problemami niż odbudowa czy poprawa stosunków z Polską. To również okres zmian na rynku medialnym, zapytań
o przyszłość sektora radiowo-telewizyjnego, strukturalnych przeobrażeń rynku
prasy, w czasie których wiele spośród dotychczasowych tytułów albo znalazło
nowego właściciela, albo też na dobre zakończyło swój żywot.
Zainteresowanie Polską i Polakami stopniowo zaczęło jednak wracać, choć
nigdy już na taką skalę jak w latach 60. i 70. Informacje o Polsce, jak słusznie
zauważa Andrzej Skrzypek, pojawiają się w rosyjskich środkach przekazu incydentalnie, zresztą tak jak w przypadku wielu innych odległych krajów48. Zmieniające się okoliczności relacji polsko-rosyjskich, rozumianych w kategoriach
polityki międzynarodowej, znalazły odzwierciedlenie w stopniowo jednak coraz
liczniejszych publikacjach medialnych49. Przedmiotem zainteresowania prasy rosyjskiej pozostają najczęściej kwestie wspólnej historii50 oraz spraw politycznych
i gospodarczych, szczególnie tych dotyczących oficjalnych stosunków polsko-rosyjskich51. Ukazujące się materiały najczęściej stanowią odbicie charakteru aktualnych relacji obydwu państw, nierzadko też nacechowane nie tyle negatywnie,
47 E. Wyciszkiewicz, Stany Zjednoczone i Polska w oczach Rosjan, [w:] Polacy i Rosjanie.
Przezwyciężanie…, s. 239.
48 A. Skrzypek, op. cit., s. 169.
49 W czerwcu, lipcu i sierpniu 2012 roku autorka przeprowadziła kwerendę rosyjskich
publikacji prasowych poświęconych tematyce polskiej, które ukazały się na łamach rządowej
„Rassijskiej Gaziety” i „opozycyjnej” „Nowaj Gaziety” od 1990 do 2012 roku. O ile w pierwszych
latach ukazywania się nowo powstałych gazet rzeczywiście można było znaleźć ledwie kilka
artykułów, częściej mających charakter krótkich, kilkuzdaniowych wzmianek poświęconych
Polsce (np. w „Rasijskiej Gaziete” w pierwszym roku ukazywania się opublikowano zaledwie
siedem informacji), o tyle już pod koniec dekady publikacji było czterokrotnie więcej, zwiększyła
się również ich objętość.
50 Artykuły o tematyce historycznej ukazywały się przede wszystkim w rządowej
„Rasijskiej Gaziete”, najczęściej poruszały kwestie związane z „wielką wojną ojczyźnianą” i rolą
Armii Czerwonej w wyzwoleniu terenów Polski z okupacji hitlerowskiej. Na przełomie pierwszej
i drugiej dekady XXI wieku ukazało się też kilka publikacji poświęconych sprawie katyńskiej.
51 Publikacje skrupulatnie odnotowują wizyty głów państw i członków rządów, uwadze
mediów nie pozostają też obojętne zmiany na polskiej scenie politycznej czy zajmowane przez
przedstawicieli polskich władz stanowiska w kwestiach międzynarodowych.
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 271
2013-05-17 15:24:08
272
KATARZYNA KONARSKA
ile właściwą Rosjanom obojętnością przemieszaną z pobłażaniem dla „polskiego
duraczenia”52. Do opinii publicznej docierają także wiadomości poświęcone kwestiom społecznym i wydarzeniom, które w szczególny sposób dotykają polskiego
społeczeństwa53. Nie można też nie zauważyć we współczesnej rosyjskiej prasie
obecności tematów z obszaru polskiej kultury. I choć zgodzić należy się ze stwierdzeniem A. de Lazariego, że polską kulturę zdecydowanie wyparła amerykańska
i zachodnioeuropejska popkultura54, to jednak w publikacjach prasowych wciąż
obecne są nazwiska polskich twórców kultury, takich jak: Andrzej Wajda, Krzysztof Zanussi, Maryla Rodowicz, Daniel Olbrychski czy Beata Tyszkiewicz.
Zainteresowanie Rosjan polską kulturą i sztuką nie znajduje niestety przełożenia w polskich publikacjach prasowych oraz fascynacji Polaków kulturą rosyjską. O ile jeszcze na początku lat 90. można było przeczytać o wizycie pieśniarza
i poety Bułata Okudżawy w Polsce czy nieustającej popularności piosenkarki Ałły
Pugaczowej wśród Rosjan, o tyle w kolejnych latach rosyjskim przedstawicielom
kultury nie poświęcono już większej uwagi. Adrianna Skorupska zauważa, że jeśli
pojawiają się dziś tematy z obszaru kulturowego czy społecznego, to mają charakter obyczajowy bądź sensacyjny55. Polskie media i polska opinia publiczna interesują się jednak Rosją i to w bardzo wysokim stopniu56. Z licznych, a nawet bardzo
licznych przekazów medialnych na temat wschodniego sąsiada wyłania się przede
wszystkim obraz Rosji jako państwa, i to państwa postrzeganego jako autorytarne, osadzonego w tradycji imperium, kontynuującego zarówno najgorsze tradycje
dawnej monarchii, jak i późniejszego Związku Radzieckiego57. Takiemu zresztą
opisowi odpowiadają badania polskiej opinii publicznej, która w pierwszej kolejności postrzega Rosję właśnie w kategoriach państwowych i politycznych relacji,
nie zaś stosunków między narodami58.
Konstrukcje medialnych obrazów obu państw i narodów okazują się mocno
dychotomiczne. Polskie wyobrażenia odpowiadają naszkicowanym historycznie
animozjom, dlatego do odbiorców mediów trafiają przekazy nacechowane kulturą
„odwiecznego wroga”. Rosja postrzegana jest przede wszystkim w kategoriach
państwowości, jako kraj niedemokratyczny i zacofany gospodarczo, źle rządzony
przez autorytarne jednostki, jako ważny aktor polityki międzynarodowej, który
nigdy nie zdradza swoich rzeczywistych interesów. Polskie media rzadko ukazu52
Por. A. Skrzypek, op. cit., s. 169.
Wśród publikacji można było znaleźć na przykład informacje dotyczące powodzi w Polsce
w 1997 roku i szkód, jakie wyrządziła, czy reakcji Polaków na śmierć papieża Jana Pawła II.
54 A. de Lazari, Wzajemne…, s. 20.
55 A. Skorupska, Wizerunek Rosji i Rosjan w mediach, [w:] Polacy i Rosjanie. Przezwyciężanie…, s. 380.
56 Zob. M. Żakowska, Rosja i Rosjanin w publicystyce polskiej po 1989 roku, [w:] Polacy
i Rosjanie. Przezwyciężanie…, s. 359; A. Skorupska, op. cit., s. 375 nn.
57 M. Bugajski, Rosja i Rosjanie w polskiej prasie, [w:] Komunikatywizm w Polsce: wybrane
zagadnienia z teorii i praktyki, red. G. Habrajska, Łódź 2011, s. 205.
58 Por. Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, op. cit., s. 8.
53
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 272
2013-05-17 15:24:08
Z kultur¹ im do twarzy — oblicza polsko-rosyjskich relacji
273
ją Rosję w kategoriach społecznych i narodowych, a jeszcze rzadziej odsłaniają
kulturowe oblicze kraju59. Rosyjskie przekazy, ukazujące się nieporównywalnie
bardziej okazjonalnie i sporadycznie, coraz częściej przedstawiają Polskę jako
część kultury zachodnioeuropejskiej, jako członka Unii Europejskiej i odległego
sąsiada, z którym kiedyś „było bliżej i po drodze”. Polska nie stanowi jednak
wyjątku w geopolityce rosyjskiej. Tak jak inne kraje regionu, średnie i małe, nieodgrywające na arenie międzynarodowej szczególnej roli, tak i Polska nie stanowi
ważnego punktu odniesienia w polityce międzynarodowej Rosji, a tym samym
w ogólnokrajowym przepływie informacji. Z obrazów przekazywanych przez
rosyjskie media, najczęściej obojętnych i neutralnych, wyłania się jednocześnie
inny, odmienny, bo bardzo konkretny pejzaż „kulturalnej Polski”. Popularność
polskiej kultury wyraża się przede wszystkim w zainteresowaniu jej twórcami,
którzy uznanie Rosjan zyskali jeszcze w minionej epoce. Ale dla rosyjskiego czytelnika tematy z tego obszaru pozostają na tyle interesujące i ważne, że nawet
rządowa gazeta oddaje polskim twórcom i ich dziełom najcenniejszą przestrzeń
pierwszej strony. Dla rosyjskiego czytelnika tematy z obszaru polskiej kultury
wciąż pozostają na tyle interesujące i ważne, że nawet rządowa gazeta oddaje
polskim twórcom najcenniejszą przestrzeń pierwszej strony60.
Kultura jako społeczny dorobek duchowych i materialnych wytworów bywa
wymiennym bogactwem narodów, platformą porozumienia i fundamentem przyszłych relacji. Współcześnie miejscem spotkań różnych kultur, istotnie oddziałującym i wpływającym na wzajemne ich postrzeganie, coraz częściej stają się
środki masowego przekazu. Treści mediów mogą stanowić ważne źródło wiedzy
poznawczej kultur, narodów i państw o innych kulturach, narodach i państwach.
Choć nie należy przeceniać roli mediów w kształtowaniu wzajemnych wyobrażeń, gdyż proces ich konstruowania jest znacznie bardziej złożony, to jednak bywają jedyną płaszczyzną poznawczą, stykiem kultur, miejscem konfrontacji dotychczasowej wiedzy i wizji kultur z przekazywanym obrazem. Medialne opisy
pozostają odbiciem rzeczywistości, ograniczonym przyjętymi ramami dyskusji,
zdeformowanym przez złożoną naturę istoty funkcjonowania mediów, uwikłanych w relacje z otaczającym środowiskiem społecznym, politycznym, gospodarczym i kulturowym. Jednocześnie ten niejednorodny charakter mediów jest soczewką zakotwiczonych zarówno w zbiorowej, jak i indywidualnej świadomości
wyobrażeń i obrazów kultur.
59
Por. M. Żakowska, op. cit., s. 359 nn.; A. Skorupska, op. cit., s. 375 nn.
Między innymi na pierwszej stronie wydań „Rassijskiej Gaziety” znaleźli się Andrzej
Wajda (z dnia 13 lutego 2004, nr 28 (3405)), Beata Tyszkiewicz (z dnia 4 stycznia 2003, nr 1(3115))
czy Roman Polański (z dnia 28 maja 2002, nr 93 (2961)).
60
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 273
2013-05-17 15:24:09
Colloquia Anthropologica et Communicativa vol. 6, 2013
© for this edition by CNS
Colloquia-6-Maski.indb 274
2013-05-17 15:24:09