problem dowodów naukowych w tworzeniu prawa

Dr Atina Krajewska
Cardiff Law School
Seminarium naukowe
24 kwietnia 2014 roku w godz. 18:00 – 20:00
sala 114 w Instytucie Prawa Międzynarodowego WPiA UW
Nowe technologie i przewidywanie przyszłości - problem
dowodów naukowych w tworzeniu prawa
Abstrakt
Jedną z ważniejszych funkcji prawa i jednocześnie jednym z najtrudniejszych wyzwaniem
stojących przed prawem jest uporanie się z nieokreślonością i niepewnością życia
społecznego i otaczającej nas rzeczywistości. Prawo jest mechanizmem sprawiającym, że
jednostki zachowują się w określony sposób, przez co normy prawne stabilizują nasze
oczekiwania dotyczące przyszłych działań jednostek, osób prawnych, czy organów państwa.
Prawo zapewnia, że spośród potencjalnie możliwych zdarzeń, które mogłyby pojawić się w
odpowiedzi na dane zachowanie – tylko niektóre faktycznie wystąpią. W paradygmacie
pozytywistycznym prawo potrzebuje nauki do ustalenia obiektywnego stanu rzeczy.
Nic więc dziwnego, że odkrycia w dziedzinie genetyki i neurologii, które niosą za sobą
obietnice dokładności i obiektywności w ustalaniu związków przyczynowo skutkowych
odgrywają mają duże praktyczne konsekwencje dla prawa. Szczególnie atrakcyjne okazują
się odkrycia w dziedzinie genetyki dotyczące korelacji pomiędzy poszczególnymi genami
(albo grupą genów) a predyspozycją do określonych chorób (choroba Alzheimera, choroba
Huntingtona, nowotory, chorby serca, cukrzyca) lub do określonych zachowań, np.: do
agresji. Podobne korelacje można też zauważyć badając strukturę i funkcjonowanie
ludzkiego mózgu za pomocą tomografii komputerowej. Najnowsze odkrycia w tej dziedzinie
pozwalają ustalić przyczyny niektórych chorób (np.: zdiagnozować demencję w jej
wczesnym stadium zanim symptomy choroby staną się oczywiste) i zachowań (np.: odkryć
patogenne zmiany w mózgu, które wpływają na zmiany osobowości). Co ważne technologie
te kryją potencjał przewidywania dalszej przyszłości (np.: niektóre mutacje genów powodują
zachorowania w dalszych etapach życia, Huntington, Alzheimer), z drugiej strony, są one
oparte na rachunku prawdopodobieństwa i niezwykle złożonych procesach biochemicznych.
Deterministyczne rozumienie genetyki towarzyszylo Projektowi Mapowania Genomu
Ludzkiego (Human Genome Project) w latach 90-tych i na początku XXI wieku. Jednak
szybko okazalo się, że procesy dziedziczenia sa bardzo skomplikowane i nie dają łatwych
odpowiedzi. Wydaje się, że mechaniczne i deterministyczne rozumienie genetyki zostało już
definitywnie odrzucone przez naukowców. Społeczeństwa zdają się nadal zmagać z
interpretacją i regulacją wiedzy genetycznej i neurologicznej. Na przykład w ostatnich latach
włoskie sądy kilkakrotnie zmniejszyły wymiar kary w sprawach o zabójstwo i agresywne
zachowania posługując się dowodami przedstawionymi przez genetyków, którzy
zidentyfikowali mutacje genów (MAOA) wpływające na podniesiony poziom agresji i
choroby umysłowe (sprawa Abdelmalek Bayout 2009). W Stanach Zjednoczonych coraz
częściej powoływani są w roli ekspertów neurolodzy i genetycy, którzy zaświadczają o
niepoczytalnosci albo zmianach osobowości sprawcy na podstawie wynikow tomografii
komputerowej (sprawa David Waldroup 2009). Do tej pory sprawy te dotyczyły oceny
czynów dokonanych. Jednak ponieważ u podstaw takich decyzji leży deterministyczne
pojmowanie genetyki i neurologii, należy zastanowić się nad możliwoscią zastosowania
podobnego rozumowania do sytuacji przyszłych, przewidywania przyszłości i wykorzystania
takiej wiedzy do uzasadnienia stosowania środków prewencyjnych.
Jednocześnie, mimo tego, że debata na temat roli genetyki w społeczeństwie ustąpiła
(poniekąd słusznie) szerszym i ogólniejszym pytaniom o rolę nowych technologii w prawie i
społeczeństwie, pytania o granice wykorzystania takich technologii kryjących potencjał do
przewidywania przyszłych chech (chorób) i zachowań nadal pozostaja bez odpowiedzi. W
praktyce medycznej na przyskład pozostają pytania o wykorzystanie informacji na temat
chorób, które ujawnią sie w przyszłości: czy (a jeśli tak, to w jakich przypadkach)
uzasadnione jest przeprowadzenie badań na urodzonym dziecku, w celu ustalenia takiego
prawdopodobieństwa (czy warunki te zmieniają się w kontekście badań prenatalnych i
preimplantacyjnych).
Nic więc dziwnego, że mimo toczących się od wieków dyskusji, relacja między nauką a
prawem wciąż budzi wiele kontrowersji, które ujawniają się w różnych płaszczyznach. Od
razu przychodzą tu na myśl analogie ze znanymi teoriami Lombroso, darwinizmu
społecznego, wczesne teorie eugeniczne, które prowadziły do dyskryminacji i wykluczenia.
Po pierwsze, kontrowersje te wywodzą się z rozbieżności pomiędzy deterministycznym
rozumieniem biologii i medycyny (np.: mutacja genu A prowadzi do wystąpienia cechy B, co
zdarza się niezwykle rzadko) oraz „indeterministycznymi” założeniami prawa, które opiera
się na koncepcji wolnej woli i koncepcjach prawnoczłowieczych (autonomii, godności...). Po
drugie, kontrowersje budzi rola nauki w tworzeniu i stosowaniu prawa, np.: a) ocena
dowodów naukowych w postępowaniu sądowym, b) rola komisji eksperckich w tworzeniu
prawa.
Referat z pewnością nie rozwiąże powyższych kontrowersji. Ma natomiast służyć jako
przyczynek do rozmowy nad pytaniami, które rodzą się w ich kontekście:
 Czy predyspozycje do popełnienia czynu, stanowią dostateczne uzasadnienie
do zastosowania środkow prewencyjnych.
 Jakie rodzaje dowodów są konieczne i wystarczające by dopuścić takie środki?
 Czy nowe technologie rzeczywiście wprowadzają nowe elementy do dyskusji i
czy różnią się jakościowo od istniejących metod dowodowych.
 Czy analiza prawno-porównawcza pozwala wskazać potencjalne kierunki
rozwoju polskiego prawa?
 Jaka jest rola ekspertów i dowodów naukowych w tworzeniu i stosowaniu
prawa?
 Jakie są funkcje prawa i jakie granice interwencji prawnej w takich sytuacjach?