hermes 2011

HERMES 2011
Studium na temat zapobiegania i zwalczania nielegalnego obrotu
dobrami kultury w Unii Europejskiej
Étude sur la prévention et la lutte contre le trafic illicite
des biens culturels dans l’Union européenne
Opracowany przez / réalisée par CECOJI-CNRS-UMR 6224
Contract n° Home/2009/ISEC/PR/019-A2
Kwestionariusz dla instytucji i administracji
odpowiedzialnych za kontrolę mobilności dzieł sztuki
Questionnaire à l’attention des institutions et administrations
en charge des contrôles de mouvements d’œuvres d’art
Questionnaire Administrations
Informacje osobiste
Informations personnelles
Imię
Prénom
Olgierd
Nazwisko
Nom
Jakubowski
Tytuł
Titre
Magister
Aktualne
stanowisko w
pracy
Employé(e) à
Starszy Specjalista w Dziale Analiz Kryminalnych w Narodowym Instytucie
Muzealnictwa i Ochronie Zbiorów.
Adres
Adresse
02-916 Warszawa
Ul. Okrezna 9
Kraj
Pays
Polska
Numer telefonu +48 22 842 56 06
Téléphone
Fax
Télécopie
+48 22 642 11 85
Adres E-mail
Courrier
électronique
[email protected] ,
Inne dane kontaktowe / Autres informations
Korespondencję w sprawach związanych z raportem proszę również kierować do Pani Joanny
Grzonkowskiej ([email protected]) i na adres ogólny Instytutu : [email protected]
Polski system ochrony dziedzictwa kulturowego przed przestępczością – podstawowe
pojęcia i zagadnienia.
Używane w ankiecie pojęcie dzieła sztuki nie występuje w polskim systemie prawnym,
który używa dwóch innych pojęć: ”zabytek” i „dobro kultury”. Termin „dobro kultury”
funkcjonuje przede wszystkim w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w ustawodawstwie
Unii Europejskiej, oraz ratyfikowanych umowach międzynarodowych. Jest pojęciem szerszym
od pojęcia „zabytek” (nie każde „dobro kultury” będzie „zabytkiem”, ale każdy „zabytek” jest
„dobrem kultury”).
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (odrębne ustawy
regulują status muzeów, bibliotek i archiwów, których część zbiorów stanowią również dobra
kultury) definiuje zabytek, jako nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły,
będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej
epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na
posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową (ustawa definiuje również pojęcia
2
Questionnaire Administrations
zabytku nieruchomego, ruchomego i archeologicznego).
W rozdziale XI ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zostały określone
przestępstwa i wykroczenia, których przedmiotem są zabytki, np. nielegalny wywóz zabytku,
zniszczenie lub uszkodzenie, fałszerstwo.
Ustawa przewiduje cztery formy ochrony zabytków: wpis do rejestru zabytków, uznanie za
pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenie ochrony w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego.
Do rejestru zabytków wpisywane są zabytki na podstawie decyzji wydanej przez
wojewódzkiego konserwatora zabytków z urzędu lub na wniosek właściciela (zabytki
nieruchome) lub na wniosek właściciela – zabytki ruchome (decyzja o wpisie do rejestru
zabytku ruchomego może być wydana z urzędu tylko w przypadku uzasadnionej obawy jego
zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia za granicę). Do rejestru nie są
wpisywane zabytki objęte inwentarzami muzealnymi oraz wchodzące w skład narodowego
zasobu bibliotecznego (te zabytki chronione są na podstawie innych przepisów).
W Polsce dziedzictwo kulturowe chronione jest również na podstawie przepisów Kodeksu
Karnego z 1997 r. W artykule 294 § 2 i 295 wprowadzono pojęcie „dobra o szczególnym
znaczeniu dla kultury”. Przepis art. 294 zawiera typy kwalifikowane (ze względu na przedmiot
przestępstwa) następujących przestępstw: kradzieży (art. 278 § 1), przywłaszczenia
(art. 284 § 1 i 2), oszustwa (art. 286 § 1), zniszczenia lub uszkodzenia rzeczy (art. 288 § 1),
paserstwa umyślnego (art. 291 § 1). Popełnienie jednego z tych przestępstw w stosunku do
„dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury”
zagrożone jest karą od roku do lat 10.
Powołując się na ten przepis sądy skazały w ostatnich latach miedzy innymi sprawców
kradzieży historycznego napisu z bramy dawnego hitlerowskiego obozu zagłady (obecnie
Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu) oraz obrazu Claude’a Moneta z
Muzeum Narodowego w Poznaniu.
3
Questionnaire Administrations
I) PROCEDURY KONTROLI OBROTU
MODALITÉS DU CONTRÔLE DE CIRCULATION
1) Jakie istnieją sposoby kontrolowania obrotu dziełami sztuki?
Quelles sont les modalités du contrôle de circulation d’œuvres d’art ?
Kontrolowanie obrotu dziełami sztuki (zabytkami) można podzielić na praktyczne i prawne.
Praktyczne sposoby kontrolowania rynku sztuki – działanie Policji, służb celnych,
wyspecjalizowanych instytucji kultury (Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów czy
Narodowy Instytut Dziedzictwa) w monitorowaniu rynku sztuki oraz stowarzyszeń i organizacji
społecznych. Wskazane instytucje i organizacje śledzą rynek sztuki (zarówno oferty antykwariatów
i domów aukcyjnych, specjalistyczną prasę, jak również portale internetowe) poszukując dóbr
kultury pochodzących z przestępstwa. Jest to możliwe, bowiem od 1991 roku działa w Polsce baza
danych skradzionych zabytków (od 2005 roku powszechnie dostępna w Internecie –
www.skradzionezabytki.pl) .
Prawne sposoby kontrolowania obrotu dziełami sztuki – w Polsce nie istnieje akt prawny, który
reguluje zasady kontrolowania obrotu dziełami sztuki (zabytkami) oraz funkcjonowanie rynku
sztuki. Polskie prawo prywatne (Kodeks Cywilny) nie wyróżnia zabytków i dzieł sztuki spośród
innych dóbr znajdujących się w obrocie. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z
dnia 23 lipca 2003 r. obliguje jedynie właścicieli lub posiadaczy zabytków wpisanych do rejestru
zabytków lub znajdujących się w wojewódzkiej ewidencji zabytków do informowania
wojewódzkiego konserwatora zabytków o: uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży
zabytku, zagrożeniu dla zabytku, zmianie miejsca przechowania zabytku ruchomego, zmianach
dotyczących stanu prawnego zabytku. Niewypełnienie tych obowiązków może skutkować karą
grzywny.
2) Czy śledzicie / sprawdzacie bieżące (online) sprzedaże i ryzyka związanego z nielegalnym
wywozem?
Exercez-vous une veille particulière sur les ventes en ligne et les risques de sortie illicite ?
Takie działania nie są prowadzone. Nie ma możliwości oceny, które transakcje obarczone są
ryzykiem nielegalnego wywozu zabytku. Taka procedura byłaby możliwa w przypadku
rejestrowania pełnego obrotu dziełami sztuki, przy jednoczesnym dysponowaniu narzędziami
umożliwiającymi śledzenie rynków zagranicznych pod kątem ewentualnego pojawienia się dzieł
sztuki sprzedanych na terenie Polski. Takich możliwości technicznych nie ma.
3) Czy śledzicie / sprawdzacie sprzedaże w domach aukcyjnych?
Exercez-vous une veille particulière sur les ventes aux enchères ?
Instytut monitoruje sprzedaż w domach aukcyjnych pod kątem sprawdzenia czy oferowane dobra
kultury nie pochodzą z przestępstwa, w szczególności czy nie znajdują się w prowadzonym przez
naszą instytucje z upoważnienia Generalnego Konserwatora Zabytków, Krajowym wykazie
zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. W tej bazie danych
4
Questionnaire Administrations
znajdują się informacje o skradzionych lub wywiezionych niezgodnie z prawem za granicę
zabytkach (www.skradzionezabytki.pl). Wojewódzcy konserwatorzy zabytków, Policja, Straż
Graniczna i Służba Celna są obowiązane niezwłocznie przekazywać, w celu ujęcia w wykazie
informacje o takich przypadkach. Nasza instytucja sprawdza również katalogi aukcyjne, publikacje
prasowe, wybrane portale internetowe, pod kątem możliwości pojawienia się na nich dóbr kultury
pochodzących z przestępstwa .
W podobny sposób kontrolowane są wybiórczo oferty antykwariatów i specjalistyczne portale
internetowe zajmujące się obrotem dobrami kultury.
4) Jakie napotykacie trudności w trakcie prób kontrolowania tych sprzedaży:
Quelles difficultés rencontrez-vous dans l’exercice de ce contrôle :
- Ogólnie?
Podstawowy problem, to brak narzędzi informatycznych, które umożliwiałyby sprawne
przeszukiwanie portali internetowych (np. oprogramowanie porównujące zdjęcia znajdujące się w
katalogu skradzionych zabytków, ze zdjęciami oferowanych do sprzedaży zabytków).
Problemem jest również słaba dokumentacja skradzionych dóbr kultury posiadana przez
prywatnych kolekcjonerów, biblioteki, a czasami i muzea, co skutkuje wątpliwościami przy
późniejszej identyfikacji znalezionego na rynku sztuki dzieła (zdarza się również, że przestępcy
przerabiają skradzione dobra kultury utrudniając ich identyfikację).
- W odniesieniu do pewnych kategorii dóbr kultury (dobra archeologiczne, kolekcje)?
- Pour certaines catégories de biens culturels (ex. biens archéologiques, collections) ?
Obrót zabytkami archeologicznymi w Polsce jest bardzo ograniczony. Prawo stanowi, że
odkrywane zabytki archeologiczne stanowią własność Skarbu Państwa. Narodowy Instytut
Dziedzictwa śledzi obrót tego rodzaju przedmiotami (szczególnie dobrze układa się jego
współpraca z największym w Polsce portalem sprzedaży internetowej - Allegro) i w przypadku
pojawienia się podejrzanych transakcji interweniuje (zdjęcie przedmiotu z aukcji, a czasami
zawiadomienie policji o możliwym popełnieniu przestępstwa).
5) Jakie podejmujecie kroki stwierdzając, że odbywają się poszukiwania / wykopy przedmiotów o
wartości archeologicznej przy pomocy wykrywaczy metali? Czy istnieją przepisy prawne
odnoszące się do tych urządzeń?
Quel contrôle exercez-vous sur les prospections « archéologiques » pratiquées avec des détecteurs
de métaux ? L’utilisation de ces appareils est-elle réglementée ?
W przypadku ochrony dziedzictwa archeologicznego działania związane z monitoringiem tego
problemu prowadzi Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. zabrania poszukiwania
ukrytych lub porzuconych zabytków bez uzyskania specjalnego pozwolenia. Jeśli tego typu
poszukiwania są prowadzone bez pozwolenia albo niezgodnie z jego warunkami (w tym przy
użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania)
osoby niestosujące się do tych ograniczeń mogą podlegać karze aresztu, ograniczenia wolności albo
grzywny.
5
Questionnaire Administrations
6) Czy wiecie o istnieniu regulacji prawnych albo czy postępujecie według określonych procedur w
przypadku wątpliwości, co do pochodzenia danego dobra?
Connaissez-vous des règles ou procédures particulières en cas de doutes sur l’origine du bien ?
W przypadku ujawnienia na rynku sztuki dobra kultury, co do którego zachodzi podejrzenie, że
może pochodzić z przestępstwa, Instytut zawiadamia organy ścigania. Obowiązek ten wynika
bezpośrednio z art. 304 § 2 kodeksu postępowania karnego - „instytucje państwowe i samorządowe,
które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z
urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć
niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu
wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów
przestępstwa”.
7) Jakie procedury stosujecie kiedy stwierdzacie, że jakiś przedmiot Waszego dziedzictwa
kulturowego jest nielegalnie przetrzymywany w innym Państwie Członkowskim?
Comment vous procédez-vous lorsque vous identifiez un objet du patrimoine de votre État en
situation illicite se trouvant à l’étranger, dans un autre État membre ?
Instytut zawiadamia
Departament Dziedzictwa Kulturowego w Ministerstwie Kultury
i Dziedzictwa Narodowego, w którego kompetencjach jest prowadzenie postępowań restytucyjnych
dotyczących dóbr kultury.
Instytut zawiadamia również Policję i wnioskuje o podjęcie działań sprawdzających lub wysyła
formalne zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.
8) W jakim stopniu w znalezieniu odpowiedniego rozwiązania pomocne są Konwencja UNESCO z
1970 r., Konwencja Unidroit z 1995 r. lub Dyrektywa Rady 93/7/CEE z 1993 r. (bezpośrednio lub
pośrednio)?
En quoi la Convention Unesco de 1970, la Convention Unidroit de 1995, la Directive
communautaire « restitution » 93/7/CEE vous sont utiles à la recherche de solutions (directement ou
indirectement) ?
Przygotowując zawiadomienia do organów ścigania przywoływane są przepisy zarówno konwencji
UNESCO z 1970 r., jak i Dyrektywy Rady 93/7/CEE z 1993 r.
Nie prowadząc spraw związanych z rewindykacją nielegalnie wywiezionych dóbr nie możemy się
wypowiedzieć na temat skuteczności stosowania zawartych w ww. aktach przepisów.
Polska nie ratyfikowała Konwencji UNIDROIT z 1995 r.
9) Jak współpracujecie z jednostkami administracyjnymi innych krajów (na poziomie krajowym,
regionalnym, ponadnarodowym)?
Comment se réalise la coopération avec d’autres administrations à l’étranger ? S’agit-il
d’administrations nationales, régionales, supranationales ?
Przedstawiciele Instytutu uczestniczą w konferencjach międzynarodowych nawiązując kontakty
robocze z przedstawicielami wielu urzędów i organizacji innych krajów, jak również instytucji
międzynarodowych. Jesteśmy otwarci na współpracę międzynarodową i wymianę doświadczeń.
6
Questionnaire Administrations
10) Czy utrzymujecie jakąś uprzywilejowaną formę współpracy z innymi krajowymi, regionalnymi
lub ponadnarodowymi administracjami?
Avez-vous des coopérations privilégiées avec d’autres administrations dans votre État, avec
d’autres administrations étrangères? S’agit-il d’administrations nationales, régionales,
supranationales ?
Instytut współpracuje z innymi instytucjami i organizacjami na podstawie porozumień
dwustronnych lub wielostronnych (międzyresortowych). W listopadzie 2004 r. podpisano
porozumienie między Ministrem Finansów reprezentowanym przez Szefa Służby Celnej, Ministrem
Kultury i Dziedzictwa Narodowego reprezentowanym przez Generalnego Konserwatora Zabytków,
oraz Komendantem Głównym Policji i Komendantem Głównym Straży Granicznej. Celem
porozumienia była poprawa współdziałania w zwalczaniu nielegalnego wywozu za granicę lub
przywozu z zagranicy zabytków, usprawnienie współpracy i osiągnięcie poprawy w przepływie
informacji dotyczącej utraconych i zagrożonych dóbr kultury.
W marcu 2005 roku zostało podpisane porozumienie pomiędzy Generalnym Konserwatorem
Zabytków, a Komendantem Głównym Policji, w którym określono ramy współpracy i
współdziałania w zwalczaniu przestępczości przeciw zabytkom. W obu dokumentach Narodowy
Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów został wskazany przez Generalnego Konserwatora
Zabytków, jako główny partner ze strony resortu kultury i dziedzictwa narodowego.
7
Questionnaire Administrations
II) IDENTYFIKACJA PRZESZKÓD POD KĄTEM DOSKONALENIA SYSTEMU
DÉTERMINATION DES OBSTACLES À SURMONTER POUR AMÉLIORER LE SYSTÈME
1) Jakie napotykacie przeszkody w odniesieniu do wymiany danych i informacji na temat kradzieży
i nielegalnego obrotu?
Quelles difficultés rencontrez-vous dans l’échange de données et d’informations concernant le vol
et la circulation illicite ?
W przypadku kradzieży wymiana informacji wiąże się przede wszystkim z prowadzonym przez
Instytut Krajowym wykazem zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z
prawem. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. nakłada na
wojewódzkich konserwatorów zabytków, organy Policji, Straży Granicznej i administracji celnej
obowiązek niezwłocznego przekazywania informacji o przypadkach kradzieży, przywłaszczeń i
nielegalnego wywozu zabytków. Częstym problemem jest szybkość przekazywania informacji.
Zdarza się, że o niektórych zdarzeniach jesteśmy informowani po kilku tygodniach czy miesiącach.
Zwłoka w przekazywaniu informacji o poszukiwanych zabytkach może skutkować w przypadku ich
szybkiego wprowadzenia na rynek sztuki, niewykrywaniem tych przedmiotów, jako pochodzących
z przestępstwa.
Problemem bywa również przekazywanie niekompletnych danych (np. brak zdjęcia, szczegółowego
opisu, wykazu cech charakterystycznych), które poważnie utrudniają skuteczne wykorzystanie
prowadzonej przez Instytut i powszechnie dostępnej w Internecie bazy danych o skardzionych
zabytkach.
2) Jakie napotykacie przeszkody w odniesieniu do identyfikacji zagranicznego dziedzictwa
kulturowego?
Quelles difficultés rencontrez-vous dans l’identification de patrimoines d’autres États ?
W stosunku do strat, jakie ponoszą inne kraje, podstawowym problemem pozostaje przepływ
informacji na ich temat. Nie mamy wiedzy o otwartym, internetowym portalu, który stanowiłby
platformę wymiany informacji na temat utraconych i poszukiwanych dóbr kultury. Taki portal
mógłby również stanowić płaszczyznę wymiany informacji o systemie prawnym dotyczącym
ochrony dóbr kultury, wzorach dokumentów wywozowych stosowanych w poszczególnych krajach
(na przestrzeni ostatnich 15 lat, kilkakrotnie i bez rezultat u zwracaliśmy się do służb celnych o
udostepnienie wzorów stosowanych dokumentów wywozowych dotyczących dóbr kultury).
Okazjonalnie, za pośrednictwem ambasad, otrzymujemy informacje o poszukiwanych zabytkach.
Informacje te zamieszczamy na naszych stronach internetowych i w różnych wydawnictwach
starając się jak najszerzej przekazać informacje.
3) Jakiego typu przeszkody wynikają ze zróżnicowania krajowych metod kontroli? Czy uważacie,
że efektywniej byłoby posiadać ujednolicony dokument administracyjny?
Quelles difficultés concrètes pose la disparité des modalités de contrôle selon les États ; vous
semblerait-il plus efficace d’avoir un document administratif commun ?
8
Questionnaire Administrations
Pytanie jest nieczytelne. O jakie metody kontroli chodzi i o jakim dokumencie administracyjnym
jest mowa. Czy chodzi o metody kontroli rynku sztuki, czy metody kontroli wywozu, czy metody
stwierdzania legalności pochodzenia oferowanych dóbr kultury?
W dobie otwartych granic strefy Schengen, dobra kultury z dużą łatwością krążą między państwami
i ustalenie proweniencji poszczególnych dzieł sztuki jest mocno utrudnione. Problemem jest
również ustalenie czy przedmiot legalnie opuścił terytorium poszczególnych państw. Istnieją, co
prawda strony internetowe takie jak:
(http://ec.europa.eu/taxation_customs/customs/customs_controls/cultural_goods/index_en.htm)
na których zamieszczane są informacje o systemach prawnych dotyczących wywozu dóbr kultury
poszczególnych krajów europejskich wraz z adresami urzędów zajmujących się wydawaniem
certyfikatów wywozowych, ale niestety najczęściej informacje znajdujące się na nich nie są
zaktualizowane.
4) Jakie trudności napotykacie we współpracy na poziomie UE / międzynarodowym?
Quelles difficultés rencontrez-vous dans la coopération européenne, internationale ?
W dotychczasowych działaniach Instytutu nie napotkaliśmy trudności we współpracy z UE. W
ramach swojej działalności Instytut wspiera przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa
Narodowego delegowanych do grup roboczych działających przy Komisji Europejskiej np.
Mobility of Collection.
9
Questionnaire Administrations
III) W POSZUKIWANIU ROZWIĄZAŃ
RECHERCHE DE SOLUTIONS
1) Biorąc pod uwagę istniejące trudności, jakie rekomendujecie rozwiązania na poziomie
legislacyjnym, technicznym, operacyjnym, deontologicznym?
Dans l’identification de ces difficultés, quelles solutions préconisez-vous sur les plans juridique,
technique, opérationnel, déontologique ?
- Wśród możliwych kierunków zmian legislacyjnych chcielibyśmy wskazać :
- Możliwość zmiany w przepisach dyrektywy Rady 93/7 z dnia 15 marca 1993 roku o zwrocie
nielegalnie wywiezionych dóbr kultury w postaci :
1. Umożliwienie prywatnym właścicielom wszczęcia postępowania restytucji na podstawie
przepisów tego aktu.
2. Wydłużenie okresu pozwalającego na wszczęcie postępowania restytucyjnego.
3. Wprowadzenie większej ochrony dóbr kultury, które po kradzieży zostają wprowadzone do bazy
utraconych dóbr kultury prowadzonej przez Interpol (baza danych jest ogólnie dostępna i
umieszczenie w niej skradzionego przedmiotu powinno wykluczać możliwość jego nabycia w
dobrej wierze).
- Pragniemy zarekomendować stworzenie międzynarodowego portalu internetowego, który :
1.
umożliwiałby wymianę informacji na temat utraconych i poszukiwanych dóbr kultury,
2. informowałby i pozwalał na nawiązanie współpracy pomiędzy instytucjami i organizacjami
działającymi w różnych krajach, których celem jest prowadzenie działalności zwalczającej
przestępczość przeciwko dobrom kultury ,
3.
umożliwiałby publikowanie informacji o skradzionych dobrach kultury, co do których istnieje
prawdopodobieństwo, że mogą zostać wywiezione nielegalnie za granicę,
4. propagowałby « bank dobrych praktyk », w ramach, którego prezentowane byłyby sprawdzone
w różnych krajach rozwiązania organizacyjne, techniczne, prawne, które skutecznie mogłyby
zostać wykorzystane w innych państwach do ochrony dziedzictwa kulturowego,
- Ważnym dla prowadzenia skutecznych poszukiwań utraconych w wyniku przestępstw dóbr
kultury byłoby stworzenie i udostępnienie do powszechnego stosowania specjalistycznego
oprogramowania, które umożliwiałoby przeszukiwanie zasobów Internetu automatycznie
porównując zdjęcia zgromadzone w bazach danych skradzionych dóbr kultury z zasobami
różnych portali oferujących zabytki do sprzedaży.
10