koleopterofauna górnego śląska i jej związki z fauną czech i moraw

J. A. Lis, M. A. Mazur (red.), 2007: Przyrodnicze wartości polsko-czeskiego pogranicza jako wspólne dziedzictwo
Unii Europejskiej. Centrum Studiów nad BioróŜnorodnością, Uniwersytet Opolski, ss. 29-35
KOLEOPTEROFAUNA GÓRNEGO ŚLĄSKA I JEJ ZWIĄZKI Z FAUNĄ
CZECH I MORAW
THE BEETLES FAUNA OF UPPER SILESIA AND ITS RELATIONS TO A FAUNA OF
THE CZECH REPUBLIC AND MORAVIA
ANTONI KUŚKA
Katedra Nauk Biologicznych, AWF Katowice,
Raciborska 1, 40-510 Katowice,
[email protected]
ABSTRACT: The author presents a historical overview of entomological research in Upper Silesia. Faunas in the
Czech-Polish borderland are interesting but precise identification is difficult, the area having had a chequered
history. Rotative glaciation and concomitant climatic and vegetational changes, plus growing pressure by humans,
brought about repeated faunal changes. Nowadays, many places with xerothermic plant communities have come into
being as a result of heat and shepherd management by human occupants, some 200,000 years ago. In addition, the
Moravian Gate has always acted as a pathway for migrations of plants and insects. To date, the fauna in Upper
Silesia, the Czech Republic and Moravia has many features in common. Scientists from the Czech Republic and
Poland should together explore the borderland of both countries and work out a protection scheme for the most
valuable insect species.
KEY WORDS: Coleoptera, orgin of fauna, Upper Silesia, Moravs
________________________
W roku 1994 r., w ramach studium prowadzonego w Fundacji Przestrzeni Górnego
Śląska, przeprowadziłem waloryzację przestrzeni Górnego Śląska w zakresie entomofauny.
W opracowaniu tym przyjąłem, zgodnie z propozycją kierownictwa Fundacji, bardzo
szeroko pojęte granice regionu górnośląskiego. Obejmują one część historycznego Górnego
Śląska znajdującą się w Republice Czeskiej z: Beskidem Śląsko-Morawskim, Górami
Odrzańskimi (Oderskimi), Górami Opawskimi i Jesionikami z ich najwyŜszym szczytem
Pradziadem. Po stronie polskiej granice te obejmują w całości lub części województwa
śląskie i opolskie w obecnych granicach (Kuśka 1998).
Badania entomologiczne na Śląsku prowadzone były od XIX w. Jednym z pierwszych
badaczy był nauczyciel gimnazjalny z Raciborza August Kelch (1846, 1852). Juliusz Roger
(1856), lekarz z Rud, jest autorem pierwszego spisu chrząszczy śląskich. W Paskowie,
(obecnie dzielnica Ostrawy), Ŝył i pracował Edmund Reiter, autor pięciotomowego dzieła
Fauna Germanica Käfer (1908-1916), w którym moŜna znaleźć wiele informacji o
rozsiedleniu chrząszczy śląskich. TakŜe Gerhard (1910), mimo Ŝe sam specjalnie nie
prowadził badań na Górnym Śląsku, to jednak w wydanym spisie chrząszczy uwzględnił
tereny objęte niniejszym opracowaniem. Z początkiem XX wieku bardzo intensywne
badania w okolicach Cieszyna prowadził Theodor von Wanka (1915, 1917, 1920, 1927).
Spośród entomologów śląskich skupionych przed II wojną światową w ośrodku bytomskim
najlepszym koleopterologiem był H. Nowotny, który podał szereg stanowisk interesujących i
rzadkich gatunków chrząszczy w kilkunastu przyczynkach, a zbiór zachował się w Muzeum
Górnośląskim w Bytomiu. Od lat 70tych XX w. badając głównie ryjkowce, opublikowałem
kilka prac, aktualizując dawne doniesienia (Kuśka 1973, 1977, 1981, 1982, 1998a, 1998b,
1998c, 1999, 2004). Na szczególną uwagę zasługuje opracowanie czerwonej listy chrząszczy
Górnego Śląska (Kubisz, Kuśka, Pawłowski 1998). Analizie poddano ponad 4000 gatunków
chrząszczy stwierdzonych dotąd na Górnym Śląsku, na około 6500 znanych z Polski, w
przyjętych granicach. Z nich autorzy uznali za zagroŜone 1236 gatunków, a za wymarłe 111.
Określenie bioróŜnorodności entomofauny terenów pogranicza Polski i Czech jest
zadaniem niezmiernie interesującym, chociaŜ jednocześnie bardzo trudnym.
RóŜnorodność biologiczną moŜna zdefiniować jako bogactwo wszystkich form Ŝycia
występujących na określonym, badanym obszarze. RóŜnorodność moŜe być rozpatrywana na
poziomie:
a.
genetycznym, która obejmuje zróŜnicowanie puli genetycznej gatunku;
b.
gatunkowym i wtedy dotyczy liczby gatunków zamieszkujących dany obszar;
c.
ekosystemowym – rozpatruje głównie zróŜnicowanie siedlisk i zespołów
roślinności.
Głównym celem większości poczynań ochronnych jest zachowanie maksymalnego
bogactwa gatunkowego, a jeszcze lepiej, największej róŜnorodności gatunkowej. Pod tym
pojęciem rozumie się nie tylko liczbę gatunków składowych, ale takŜe odpowiednią,
zrównowaŜoną strukturę dominacyjną. Przy tej samej liczebności gatunków, zgrupowanie, w
którym gatunki są mniej więcej równoliczne ma większą róŜnorodność niŜ zgrupowanie, w
którym liczebność jest bardziej zróŜnicowana, w której dominują jeden, dwa gatunki, a
pozostałe są reprezentowane przez mało liczebne populacje.
NaleŜy jeszcze zastanowić się nad zdefiniowaniem krain zoogeograficznych, które
moŜna wyróŜnić na pograniczu polsko-czeskim.
Krainę zoogeograficzną najlepiej charakteryzują gatunki endemiczne i reliktowe. Tych
pierwszych praktycznie na interesującym terenie brak. Relikty – gatunki charakterystyczne
dla dawnych epok geologicznych, zachowane na niewielkich powierzchniowo terenach,
najczęściej spotyka się w górach. Będą to gatunki pamiętające zimne, glacjalne okresy,
które teraz podobne warunki znajdują na Pradziadzie i w mniejszym stopniu, w Górach
Opawskich i Górach Oderskich. Po ostatnim zlodowaceniu ekosystemy leśne stały się
dominujące w całej niŜowej Polsce, w północnych Czechach i dopiero na południe od
szerokości geograficznej Brna, moŜliwe były ekosystemy kserotermiczne związane z
elementami faunistycznymi z Niziny Pannońskiej (Kozłowska 1936). Na północ od linii
Brna brak terenów o opadach niŜszych od 500 mm na rok co jest warunkiem niezbędnym dla
trwałości ekosystemów stepowych. Skąd więc się wzięły i jak się utrzymały ekosystemy
kserotermiczne? Wielu botaników, począwszy od pierwszych tego typu stwierdzeń Motyki
(1925) uwaŜa, Ŝe są one pochodzenia antropogenicznego. Ekspansja człowieka przez Bramę
Morawską z południa na północ zaczęła się mniej więcej juŜ 200 tys. lat temu. Warto
zwrócić uwagę na daleko idącą korelację między występowaniem stanowisk paleolitycznych
i neolitycznych i obecnością w pobliŜu ekosystemów kserotermicznych. Dobitnym tego
przykładem jest ciągłość osadnicza w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, szczególnie w
okolicach Ojcowa i występowaniem kserotermicznych roślin i owadów na nasłonecznionych
zboczach, które dopiero od 50 lat, po wprowadzeniu przepisów ochrony obowiązujących w
parkach narodowych, uległy w duŜej mierze sukcesji w kierunku lasu bukowego i
grądowego. Podobna sytuacja ma miejsce w wąskim paśmie Bramy Morawskiej od Hranic
po Racibórz i Cieszyn. Najbogatsze stanowiska entomofauny kserotermicznej sąsiadują z
kopalnymi stanowiskami człowieka. W Štramberku w jaskini Šipka znaleziono szczątki
człowieka od neandertalskiego do współczesnego, w okolicach Cieszyna i Raciborza
(Owsiszcze – pięściak krzemienny datowany na 250 tys. lat.), podobnie, w Kietrzu niedaleko
rezerwatu Gipsowa Góra znajduje się stanowisko człowieka neolitycznego (Kozłowski
1964). Badane z końcem XX wieku resztki grodziska w Łubowicach z epoki brązu miało
powierzchnię 26 ha, a na odsłoniętych obiektach mieszkalnych i jamach gospodarczych
widoczne były ślady poŜaru (inf. pras.: Dziennik Zachodni 6 X 1999) Stanowiska w Bramie
Morawskiej i na przedpolu Sudetów prezentuje mapka (Adamec 1992).
Z punktu widzenia ochrony bioróŜnorodności ekosystemowej na szczególną uwagę
zasługuje rezerwat Gipsowa Góra i jary w Kozłówkach koło Kietrza. Są to tereny, lub były
to tereny, bardzo bogate w koleopterofaunę kserotermiczną. Z badanych przeze mnie
niektórych
rodzin
chrząszczy
moŜna
wymienić
kilka
gatunków
szczególnie
reprezentatywnych dla terenów stepowych. Z ryjkowców juŜ w 1932 r. złowiono wybitnie
kserotermiczny gatunek Mecaspis alternans (Herbst) (Polentz 1936). W 1956 r. na
najciekawszym terenie utworzono niewielki rezerwat, ogrodzono go płotem, ale niestety
otaczające go nieuŜytki systematycznie zalesiano. TakŜe rezerwat w duŜej mierze zarosły
robinie i czereśnie, a w ostatnich latach tarnina i barszcz Sosnowskiego. Do 1981 r. w
okresie wczesnowiosennym rezerwat i jego okolice były wypalane.
W 1963 r.
Szymczakowski (1965) odłowił w rezerwacie Centricnemus leucogrammus (Germ.). Od lat
60. wielokrotnie odławiałem w rezerwacie i jego okolicach chrząszcze (Kuśka 2001).
Wykazałem z tego terenu ryjkowce: Aizobius sedi (Germ.), Eutrichapion melancholicum
(Wenck.),
Exapion
corniculatum
(Germ),
Paofilus
afflatus
(Boh.),
Argoptochus
quadrisignatus (Bach); z omomiłków: Rhagonycha interposita Dahlgr., a z Melyridae Cerapheles terminatus (Mén.), i z kózek Cerambycidae - Agapanthia violacea (Fabr.).
Niestety w ostatnim dziesiecioleciu większość z nich chyba wyginęła bo mimo
wielokrotnych poszukiwań nie zostały potwierdzone. Jedynie Argoptochus quadrisignatus
(Bach) w niewielkiej populacji Ŝyje na traganku Astragalus cicer L. porastającym zarastającą
drogę polną na południe od rezerwatu.
NaleŜy podkreślić fakt, Ŝe najpopularniejszą formą likwidacji lasów i zamiany terenów
leśnych na pola orne, była gospodarka Ŝarowa. Ogień zawsze towarzyszył człowiekowi w
czasach gdy gromady ludzkie zaczęły zasiedlać Polskę. PoŜary kontrolowane i
niekontrolowane, oraz wyrąb drzew na opał w historycznych dziejach człowieka, na wiele lat
stwarzały dobre warunki osiedleńcze dla roślin i zwierząt kserotermicznych. Dopiero w
ostatnim stuleciu rozpowszechnił się ruch ochrony przyrody, głównie konserwatorski.
NieuŜytki zamieniano w pola orne lub zalesiano i w efekcie flora i fauna kserotermiczna w
Polsce stała się prawie w całości reliktowa. Jest reliktem gospodarki Ŝarowej naszych
przodków, reliktem gospodarki pasterskiej.
Zwróćmy jeszcze uwagę na przekształcenia, którym uległy nasze lasy. Tylko bardzo
małe fragmenty zasługują na opinię pierwotnych, np. w rezerwacie ŁęŜczok koło Raciborza,
być moŜe niektóre partie buczyn w górach o bogatym runie świadczącym o ich pierwotności,
np. rezerwat Mionsi na stokach Lysej Hory i niektóre rezerwaty w Jesionikach i Górach
Opawskich. Pozostałe lasy, choć niekiedy bardzo atrakcyjne, to lasy uprawne, którym daleko
do pierwowzorów naturalnych.
Spośród 111 gatunków chrząszczy uznanych za wymarłe na Górnym Śląsku, duŜa część
naleŜy do drapieŜnych, dobrze charakteryzujących siedliskowe, głównie klimatyczne cechy
środowiska, w których występowały. Gatunki fitofagiczne, szczególnie mono- i
oligofagiczne, Ŝyjące na określonych roślinach, mogą niekiedy długo utrzymywać się w
nietypowym siedlisku na roślinie Ŝywicielskiej. Mogą zostać zawleczone na nowe tereny, a
przykładem mogą być niektóre ryjkowce rozprzestrzeniające się w ostatnich latach z
roślinami uprawnymi i ogrodowymi.
Z grupy drapieŜców wymienimy Ŝyjące w środowiskach wilgotnych: Nebria livida (L.),
Pterostichus madidus (F.), Chlaenius spoliatus (Rossi), kserotermiczny Syntomus pallipes
(Dej.) – wszystkie z rodziny Carabidae, podawane dawniej z Opolszczyzny. Z rodziny
Staphylinidae interesujące gatunki łąkowe i Ŝyjące na naturalnych polanach: Stenus
indiferens Putz, S. nitens Steph., a kilka dalszych jest mocno zagroŜonych poniewaŜ znane są
tylko z zarastającego rezerwatu stepowego z Gipsowej Góry koło Kietrza (Melke, Grzywocz
2002). Te fakty kaŜą przypuszczać, Ŝe siedliska łąkowe i polane śródleśne zostały w duŜej
mierze zaorane i zalesione. Podobne wnioski nasuwają się podczas analizy gatunków z
rodziny Scarabaeidae. Wiele z gatunków koprofagicznych, np. Aphodius piceus Gyll., A.
tomentosus, A. quadrituberculatus (L.) wyginęły lub stały się bardzo rzadkie. Kiedyś miały
dobre warunki Ŝycia w odchodach wypasanych zwierząt. Obecnie stan populacji owiec w
Beskidzie Śląskim ocenia się najwyŜej na kilka tysięcy, a pastwiska i łąki ulegają zarastaniu
lasem. Z największych chrząszczy niezmiernie rzadkie są: jelonek rogacz Lucanus cervus, L.
koziorog dębosz Cerambyx cerdo L. znany tylko z Baranowic, dzielnicy śor i Głogówka,
rzadka jest pachnica Osmoderma eremita (Scop.), wyginęła nadobnica alpejska Rosalia
alpina (L.) podawana z XIX w. z Równicy w Beskidzie Śląskim.
Z ryjkowców Curculionidae wymieńmy Otiorhynchus perdix (Oliv.) znany z Polski z
nielicznych stanowisk, m.in. z okolic Ustronia, a na południu dość częsty w Štramberku na
Morawach. Tam teŜ spotykany jest na kserotermicznych łąkach Otiorhynchus laevigatus (F.)
a z okolic Raciborza podany sprzed stu laty i ponownie nie odłowiony.
Na koniec warto całościowo popatrzeć na koleopterofaunę Górnego Śląska. Jest to
bogata w gatunki kraina zoogeograficzna, a jej bogactwo wynika z połoŜenia na drodze
migracji z południa na północ oraz z ciągłego spływu rzekami gatunków górskich z Sudetów
i Karpat. Na przedpolu obu pasm górskich przemieszczają się szerokim frontem gatunki
eurosyberyjskie. Jest to więc bardzo „ruchliwe” skrzyŜowanie róŜnych elementów
geograficznych. Dopiero w ostatnich latach zaobserwowano takŜe zwiększenie się udziału
elementu zachodniego w naszej faunie, głównie gatunków synantropijnych i zaaklimatyzowanych z roślinami ogrodowymi.
Główne zadania entomologów polskich i czeskich w ramach badań bioróŜnorodności
koleopterofauny terenów pogranicza obu państw moŜna podzielić na trzy grupy
problemowe:
W ramach ochrony bioróŜnorodności gatunkowej:
•
podjąć działania mające na celu odkrycie nowych stanowisk gatunków
uznanych za wymarłe na Śląsku. Zadanie dla Śląskiego Towarzystwa
Entomologicznego i pracowni entomologicznych Uniwersytetów w Opolu, w
Katowicach i Ostrawie;
•
przeprowadzić aktualizację oceny stopnia zagroŜenia wymarciem gatunków
rzadkich;
•
poznać dokładniej bionomię gatunków rzadkich i określić formy ich ochrony;
•
stworzyć komputerową bazę danych chrząszczy śląskich w Bytomiu, Opolu i
Ostrawie.
W ramach ochrony bioróŜnorodności ekosystemowej:
•
wyznaczyć obszary o najwyŜszych walorach przyrodniczych, najbogatszej
florze i faunie i opracować dla nich perspektywiczny i wszechstronny plan ich
ochrony – zadanie dla wojewódzkich konserwatorów przyrody.
Literatura
ADAMEC J. 1992. Kotouč od pranku po současnost. Sitex Veřovice, 30 ss.
BARABÁS L. 1977. K problematike stanovenia hranice medzi Karpatskou a Panónskou
proviciou. Prace Slov. Ent. Spol. SAV. 1: 29-38.
KOZŁOWSKI J. 1964. Stanowisko górnopaleolityczne DzierŜysław I, pow. Głubczyce, na
Górnym Śląsku w świetle badań przeprowadzonych w 1962 R. Wiad. Archeol., 30(3/4): 461477.
KUŚKA A. 2001. Ryjkowce (Coleoptera: Rhynchitinae, Apionidae, Nanophyidae,
Curculionidae) terenów kserotermicznych Górnego Śląska. Natura Silesiae Superioris. 5: 6177.
MELKE A., GRZYWOCZ J. 2002. Kusakowate (Coleoptera: Staphylinidae) odłowione w
rezerwacie kserotermicznym „Gipsowa Góra” na Górnym Śląsku. Rocz. Nauk. Pol. Tow.
Ochr. Przyr. „Salamandra”, 6: 49-56.