Możliwość konwalidacji umowy z członkiem zarządu zawartej z

Możliwość konwalidacji umowy z członkiem zarządu zawartej z naruszeniem
przepisów o reprezentacji spółki
ius.focus, komentarz mec. Łukasza Beraka
Do umowy o pracę z członkiem zarządu spółki akcyjnej zawartej z naruszeniem art. 379 § 1 KSH ma
zastosowanie art. 103 § 1 i 2 KC.
Wyrok SN z 2.7.2015 r., III PK 142/14
Rada nadzorcza (RN) spółki akcyjnej powołała powoda na stanowisko członka zarządu, a jej przewodniczący –
na podstawie odnośnej uchwały – zawarł umowę o pracę z powodem. Następnie, przewodniczący RN zawarł z
powodem aneksy do umowy o pracę. Powód został odwołany z zarządu na podstawie uchwały RN. Powód
wytoczył powództwo o odszkodowanie na podstawie przepisów prawa pracy.
Sądy obu instancji uznały roszczenia powoda za bezzasadne przyjmując, że zawarcie zarówno umowy o pracę,
jak i aneksów, naruszało art. 379 § 1 KSH, gdyż żadna z uchwał RN nie określała dokładnych postanowień
umowy z członkiem zarządu, ani nie zawierała upoważnienia dla przewodniczącego RN do zawarcia w jej
imieniu umowy z powodem. Powyższe naruszenie art. 379 § 1 KSH w ocenie obu sądów skutkowało
bezwzględną nieważnością umowy o pracę i aneksów. Sąd Okręgowy uznał, że nawet gdyby doszło do próby
konwalidacji tych czynności, to byłaby ona bezskuteczna, gdyż czynność dokonana z naruszeniem art. 379 § 1
KSH jest bezwzględnie nieważna i nie podlega konwalidacji na podstawie art. 103 § 1 i 2 KC.
Sąd Najwyższy nie podzielił tego poglądu i uznał, że do umowy o pracę z członkiem zarządu zawartej z
naruszeniem art. 379 § 1 KSH ma zastosowanie na zasadzie analogii art. 103 § 1 i 2 KC. Przewodniczący RN
zawierając umowę o pracę z członkiem zarządu bez wyraźnego „upoważnienia” RN i działając tym samym z
naruszeniem art. 379 § 1 KSH, tj. zamiast RN in gremio, pełnił funkcję piastuna organu powołanego ustawowo
do zawierania umów o pracę z członkiem zarządu, a zatem działał jako „fałszywy organ” osoby prawnej (art. 39
KC). Nie ma przeciwwskazań do stosowania w takiej sytuacji art. 103 § 1 i 2 KC, tj. konstrukcji potwierdzenia
czynności kulejącej. Z uwagi jednak na różnice w naturze pełnomocnika, do którego odnosi się art. 103 KC, a
organu osoby prawnej (art. 38, 39 KC) przepis ten należy stosować na zasadzie analogii, a nie wprost. W tym
kontekście SN posłużył się argumentacją przedstawioną w uchwale SN (7) z 14.9.2007 r. (III CZP 31/07, OSNC
2008, Nr 2, poz. 14), w której SN w wyraził pogląd, iż art. 103 § 1 i 2 KC ma zastosowanie w drodze analogii do
umowy zawartej przez zarząd spółdzielni bez wymaganej do jej ważności uchwały walnego zgromadzenia lub
rady nadzorczej, mimo że orzeczenie to miało zastosowanie do następstw wadliwej reprezentacji spółdzielni, a
nie do zasad reprezentacji organicznej przewidzianych m.in. w art. 379 KSH.
Sąd Najwyższy przyjął również, że możliwość potwierdzenia zawartej umowy w trybie art. 103 § 1 KC oznacza,
że do czasu potwierdzenia tej czynności przez spółkę reprezentowaną zgodnie z art. 379 § 1 KSH czynność ta
jest względnie nieważna (negotium claudicans), a w okresie tego „zawieszenia” może dojść między stronami do
zawarcia umowy o pracę przez dopuszczenie pracownika (członka zarządu) do wykonywania pracy i umowa ta
wywołuje skutki prawne. Konwalidacja umowy o pracę oznacza, że jest ona skuteczna z datą wsteczną (od dnia
zawarcia umowy z naruszeniem zasad reprezentacji spółki), a brak potwierdzenia skutkuje nieważnością
umowy od samego początku.
Komentarz
Problematyka zawarcia umowy z członkiem zarządu spółki z naruszeniem art. 379 KSH (art. 210 KSH)
sprowadza się od odpowiedzi w pierwszej kolejności na pytanie, czy taka czynność jest w ogóle czynnością
istniejącą (kwestia działania RN i jej reprezentacji została w tym opracowaniu pominięta). Jeżeli jest
czynnością istniejącą, to czy jest czynnością ważną, bezwzględnie nieważną czy czynnością względnie
nieważną podlegającą konwalidacji.
Orzecznictwo SN jest niejednolite. Zbieżne są opinie jedynie co do tego, że dokonanie czynności prawnej z
naruszeniem art. 379 KSH (art. 210 KSH) jest czynnością istniejąca, ale nieważną, gdyż narusza bezwzględnie
obowiązujący przepis nakazujący działanie RN bądź pełnomocnika w imieniu spółki. Brak jednolitości w
orzecznictwie SN sprowadza się zatem do kwestii charakteru tej nieważności i jej podstawy prawnej.
W orzecznictwie SN przeważa pogląd o bezwzględnej nieważności, przy czym w części wyroków SN upatruje
podstawę tej nieważności w art. 58 KC stosując ogólną zasadę, że zasadniczo każda czynność (także czynność
organu spółki) naruszająca przepis bezwzględnie obowiązujący jest ex lege nieważna, a skoro tak, to nie można
jej konwalidować (w kontekście bezwzględnej nieważności wadliwie zawartych umów z członkami zarządu por.
m.in.: wyr. SN: z 29.1.2014 r., II PK 124/13, MoPr 2014, Nr 12, s. 618; z 19.1.2010 r., I UK 281/09, Legalis; z
23.7.2009 r., II PK 36/09, OSNP 2011, Nr 5–6, poz. 77). Również sądownictwo administracyjne podziela ten
pogląd – por. uchw. (7) NSA z 10.7.2000 r., FPS 3/00, niepubl., w której NSA wprost opowiedział się przeciwko
konwalidowaniu takiej czynności.
Część orzeczeń SN opiera bezwzględną nieważność wadliwej czynności na tradycyjnej teorii organów. Sąd
Najwyższy zwraca uwagę na art. 38 KC, wskazując na to, że działanie organu z naruszeniem przepisów
bezwzględnie wiążących (a więc również art. 210 i art. 379 KSH) jest w istocie działaniem z przekroczeniem
zakresu umocowania przez piastuna organu, co skutkuje sankcją określoną w art. 39 KC. Ustawodawca jednak
nie uregulował w art. 39 KC skutku czynności bezskutecznie zawieszonej na wzór art. 103 § 1 i 2 KC, co jest
równoznaczne z tym, że dla sytuacji regulowanej art. 39 KC nie przywidywał możliwości konwalidacji
czynności dokonanej z naruszeniem przepisów prawa.
W orzecznictwie SN pojawia się jednak pogląd dopuszczający stosowanie przez analogię art. 103 § 1 i 2 KC do
czynności dokonanych przez organ z przekroczeniem zakresu umocowania. Sąd Najwyższy argumentował, że
nie ma w istocie różnicy między działaniem osoby fizycznej za obcy podmiot w charakterze pełnomocnika oraz
osoby fizycznej działającej jako piastun organu osoby prawnej, co oznacza że nie ma przeciwskazań do
stosowania art. 103 § 1 i 2 KC przez analogię. Ponadto stosowanie art. 103 § 1 i 2 KC do art. 39 KC daje osobie
prawnej wybór co do tego, czy chce być związana czynnością prawną, czy też akceptuje bezwzględną
nieważność tej czynności, co w sposób maksymalny chroni interes tej osoby prawnej. Ponadto, Kodeks spółek
handlowych w art. 17 ust. 2 dopuszcza pod pewnymi warunkami możliwość konwalidacji czynności prawnej
organu spółki, co oznacza, że ustawodawca w stosunku do organów osób prawnych, tak jak i do
pełnomocników, przewidywał możliwość konwalidacji (por. m.in. uchw. (7) SN z 30.5.1990 r., III CZP 8/90
OSNCP 1990, Nr 10–11, poz. 124; wspomniana wyżej uchw. (7) SN z 14.9.2007 r., III CZP 31/07; w kontekście
działania zarządu spółdzielni bez zgody walnego zgromadzenia: wyr. SN z 9.11.2007 r., V CSK 278/06, Legalis;
zawarcie umowy o pracę z zarządcą przez członka rady nadzorczej działającego bez uchwały rady: wyr. SN z
2.3.2012 r., I UK 300/11, OSNP 2013, Nr 17–18, poz. 209).
Jakkolwiek ww. uchw. (7) SN z 14.9.2007 r., III CZP 31/07 wydawała się definitywnie przesądzać
dopuszczalność konwalidacji czynności organu dokonanej względem osób trzecich z naruszeniem przepisu
wymagającego zgody innego organu, co mogłoby także przełożyć się na zagadnienie sanowania czynności
naruszających wymóg z art. 210 i 379 KSH, to jednak w dalszych wyrokach SN nie zawsze dopuszczał
konwalidację. Co więcej, pogląd o braku możliwości konwalidacji umów zawartych pomiędzy spółką a
członkiem zarządu nadal przeważa w orzecznictwie SN (porównaj także orzecznictwo sądów apelacyjnych, np.
wyr. SA w Warszawie z 2.9.2015 r., VI ACA 1339/14, www.orzeczenia.ms.gov.pl, który zapadł po wydaniu
niniejszego wyroku SN i nie dopuszcza możliwości konwalidacji umowy zawartej z naruszeniem 210/379 KSH).
Również doktryna jest podzielona w tej kwestii. Za bezwzględną nieważnością niepodlegającą konwalidacji
opowiada się m.in. W. Popiołek, komentarz do art. 210 KSH, [w:] W. Pyzioł (red.), Kodeks spółek handlowych.
Komentarz, LexisNexis/el. 2008; M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, LexisNexis/el.
2014, komentarz do art. 210 KSH; A. Kidyba, komentarz do art. 379 KSH, [w:] A. Kidyba, Komentarz
aktualizowany do art. 301–633 KSH, Lex/el. 2016; A. Szumański, komentarz do art. 379 KSH, [w:] S.
Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el. 2013. Za pełną
konwalidacją czynności prawnych opowiada się A. Opalski, komentarz do art. 379, [w:] A. Opalski (red.),
Kodeks spółek handlowych. T. III, Legalis/el. 2016 oraz S. Sołtysiński, System Prawa Prywatnego, t. 17B,
Warszawa 2010, s. 481, Nb 45. Za konwalidacją z wyjątkiem przypadków, w których członkowie zarządu
działają jako pełnomocnicy wyznaczeni przez zgromadzenie wspólników (walne zgromadzenie) Z. Jara, Kodeks
spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el. 2016, komentarz do art. 210 KSH.
Szereg argumentów praktycznych odnoszących się do funkcjonowania spółek niewątpliwie przemawia za
analogicznym stosowaniem art. 103 § 1 i 2 KC do czynności prawnych naruszających wymogi art. 210 i art. 379
KSH. Celem powyższych przepisów jest ochrona interesów spółki przed zawieraniem umów przez członków
zarządu z innymi członkami zarządu (konflikt interesów). Konstrukcja bezskuteczności zawieszonej chroni
interes spółki w ten sposób, iż tylko od jej woli zależy, czy dojdzie do konwalidowania umowy, czy nie. W
niektórych przypadkach, interes spółki może paradoksalnie polegać na utrzymaniu w mocy umowy, mimo że
została ona zawarta z naruszeniem przepisów bezwzględnie obowiązujących. Ponadto rozwiązanie to chroni
spółkę również przed postępowaniem strony przeciwnej, która ma świadomość, że zawiera umowę z organem,
który narusza przepisy prawa, a następnie z powodu zmiany okoliczności próbuje doprowadzić do nieważności
tej umowy wskazując na naruszenie bezwzględnie obowiązujących przepisów ustawy. Nie bez znaczenia jest
fakt, że skoro dopuszcza się możliwość konwalidowania czynności prawnej zawartej w imieniu spółki z osobą
trzecią na podstawie art. 103 KC (ze względu na brak zgody innego organu wymaganej bezwzględnie
obowiązującymi przepisami prawa) – jakkolwiek kwestia ta nadal jest nierozstrzygnięta w orzecznictwie – to
tym bardziej nie istnieje praktyczne uzasadnienie zakazu dopuszczania konwalidowania czynności prawnej
zawartej z naruszaniem art. 379 KSH i art. 210 KSH, tj. w praktyce w sprawach wewnętrznych spółki
(podobnego zdania jest A. Opalski, komentarz do art. 379, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych. T.
III, Legalis/el. 2016)
Źródło: ius.focus, 02/2016.
Komentarz opublikowany na platformie "Legalis.pl".