wewnątrzszkolny system oceniania - szkoła podstawowa specjalna

WEWNĄTRZSZKOLNY
SYSTEM OCENIANIA
SZKOŁA PODSTAWOWA SPECJALNA
UCZNIOWIE Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM
W STOPNIU UMIARKOWANYM LUB ZNACZNYM
(ODDZIAŁY B)
W POWIATOWYM ZESPOLE SZKÓŁ
I PLACÓWEK SPECJALNYCH
W LEGIONOWIE
Podstawa prawna:
1. Ustawa o Systemie Oświaty z 07 września 1991 r. , z późniejszymi zmianami.
2. Rozporządzenie MEN z 30 kwietnia 2007 r. , (Dz. U. Nr 83, poz. 562).
3. Rozporządzenie MEN z 13 lipca 2007 r. , (Dz. U. Nr 130, poz. 906/907).
4. Rozporządzenie MEN z 26 sierpnia 2009 r., (Dz. U. Nr 141, poz. 1150).
5. Rozporządzenie MEN z 20 sierpnia 2010 r., (Dz. U. Nr 156, poz. 1046).
6. Rozporządzenie MEN z 17 listopada 2010 r., ( Dz. U. Nr 228, poz. 1491).
7. Rozporządzenie MEN z 25 kwietnia 2013 r., ( Dz. U. nr 0 , poz. 520).
Przyjęty uchwałą nr XXIV/12/13 Rady Pedagogicznej z dnia 26.09.2012r
Opinia Rady Rodziców z dnia 18.10.2012r
1
WEWNĄTRZSZKOLNY SYSTEM OCENIANIA
Wewnątrzszkolny system oceniania obejmuje:
-
osiągnięcia edukacyjne ucznia,
-
zachowanie ucznia
-
tryb odwoławczy
1. Ocenianie wewnątrzszkolne osiągnięć edukacyjnych ucznia polega na rozpoznawaniu przez
nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności
w zakresie obowiązkowych zajęć edukacyjnych, wynikających z podstawy programowej
i realizowanych w szkole programów nauczania uwzględniających tę podstawę.
2. Ocenianie zachowania ucznia polega na rozpoznawaniu przez wychowawcę klasy, nauczycieli
oraz uczniów danej klasy stopnia respektowania przez ucznia zasad współżycia społecznego
i norm etycznych, oraz obowiązków ucznia określonych w Statucie szkoły.
3. Ocenianie wewnątrzszkolne ma na celu:
-
informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i jego zachowaniu oraz
postępach w tym zakresie,
-
udzielanie pomocy uczniowi w samodzielnym planowaniu swojego rozwoju,
-
motywowanie ucznia do dalszych postępów w nauce i zachowaniu ,
-
dostarczanie rodzicom (prawnym opiekunom) i nauczycielom informacji o postępach,
trudnościach w uczeniu się oraz specjalnych uzdolnieniach ucznia,
-
umożliwienie
nauczycielom
doskonalenia
organizacji
i
metod
pracy dydaktyczno-
wychowawczej.
4. Ocenianie wewnątrzszkolne obejmuje:
-
formułowanie przez nauczycieli wymagań edukacyjnych niezbędnych do uzyskania
poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych
i dodatkowych zajęć edukacyjnych, informowanie o nich uczniów i rodziców (prawnych
opiekunów)
-
ustalenie kryteriów oceniania zachowania,
-
ocenianie
bieżące,
ustalenie
śródrocznych
oraz
rocznych
ocen
klasyfikacyjnych
z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz śródrocznej i rocznej oceny
klasyfikacyjnej zachowania według skali i w formach przyjętych w szkole,
-
przeprowadzenie egzaminów klasyfikacyjnych i poprawkowych,
2
-
-
ustalenie warunków i trybu uzyskania wyższych niż przewidywane semestralnych i rocznych
ocen klasyfikacyjnych obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz rocznej oceny
klasyfikacyjnej zachowania.
ustalenie warunków i sposobu przekazywania rodzicom (prawym opiekunom) o postępach
i trudnościach ucznia w nauce.
5. Na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania,
na początku każdego etapu edukacyjnego tworzone są dla każdego ucznia indywidualne
programy edukacyjno-terapeutyczne, dostosowane do wymagań edukacyjnych i możliwości
ucznia.
-
Nauczyciele na początku każdego roku szkolnego informują uczniów oraz ich rodziców
(prawnych
opiekunów)
poszczególnych
o:wymaganiach
śródrocznych
i
edukacyjnych
rocznych
niezbędnych
(semestralnych)
ocen
do
uzyskania
klasyfikacyjnych
z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych wynikających z realizacji programu
nauczania,
-
sposobach sprawdzania osiągnięć edukacyjnych ucznia,
-
warunkach i trybie uzyskania wyższej niż przewidywana rocznej i śródrocznej oceny
klasyfikacyjnej z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych
6.
Wychowawca klasy na początku każdego roku szkolnego informuje uczniów, ich rodziców
(prawnych opiekunów) o:
 warunkach i sposobie oraz kryteriach oceniania zachowania,
 warunkach i trybie uzyskania wyższej niż przewidywana rocznej oceny klasyfikacyjnej
zachowania,
 skutkach ustalenia uczniowi nagannej rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania.
7. Oceny są jawne dla ucznia lub jego rodziców (prawnych opiekunów), na wniosek ucznia
lub rodziców nauczyciel uzasadnia ustaloną ocenę. Sprawdzone i ocenione pisemne prace
kontrolne oraz inną dokumentację dotyczącą oceniania udostępnia się do wglądu uczniowi
lub jego rodzicom (prawnym opiekunom).
8. Dostosowanie wymagań edukacyjnych do możliwości ucznia może nastąpić na podstawie
orzeczenia o potrzebie kształcenie specjalnego, lub indywidualnego nauczania.
3
9. Przy ustaleniu oceny z wychowania fizycznego, techniki, plastyki i muzyki bierze się
w szczególności pod uwagę wysiłek wkładany przez ucznia w wywiązywaniu się
z obowiązków wynikających ze specyfiki tych zajęć.
10. Dyrektor
szkoły zwalnia
ucznia
z
wychowania
fizycznego
na
podstawie
opinii
o ograniczonych możliwościach uczestniczenia w tych zajęciach, wydanej przez lekarza oraz
na okres określony w tej opinii. W przypadku zwolnienia ucznia z wyżej wymienionych zajęć
w dokumentacji przebiegu nauczania zamiast oceny klasyfikacyjnej wpisuje się „zwolniony”.
11. Klasyfikacja śródroczna polega na okresowym podsumowaniu osiągnięć edukacyjnych ucznia
z zajęć edukacyjnych, określonych w szkolnym planie nauczania i zachowania ucznia,
oraz ustalenia według skali określonej w statucie szkoły – śródrocznych ocen klasyfikacyjnych
z zajęć edukacyjnych i śródrocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania.
12. Klasyfikację śródroczną przeprowadza się raz w ciągu roku szkolnego, w terminach
określonych w statucie szkoły.
13. Klasyfikacja śródroczna i roczna ucznia szkoły podstawowej dla uczniów upośledzonych
w stopniu umiarkowanym i znacznym (oddziały B) polega na okresowym podsumowaniu jego
osiągnięć edukacyjnych z zajęć edukacyjnych, określonych w szkolnym planie nauczania
z uwzględnieniem indywidualnego programu edukacyjnego opracowanego dla niego
na podstawie odrębnych przepisów, i zachowania ucznia oraz ustaleniu śródrocznych ocen
klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych i śródrocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania według
skali określonej w statucie szkoły.
14. Na 30 dni przed śródrocznym i rocznym klasyfikacyjnym zebraniem rady pedagogicznej
nauczyciele prowadzący poszczególne zajęcia edukacyjne oraz wychowawca klasy obowiązani
są poinformować w formie pisemnej ucznia i jego rodziców (prawnych opiekunów)
o przewidywanych dla niego śródrocznych i rocznych ocenach klasyfikacyjnych z zajęć
edukacyjnych i przewidywanej rocznej ocenie klasyfikacyjnej.
15. Śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne z obowiązkowych zajęć edukacyjnych ustalają
nauczyciele prowadzący poszczególne zajęcia edukacyjne, a śródroczną i roczną ocenę
4
klasyfikacyjną z zachowania – wychowawca klasy po zasięgnięciu opinii nauczycieli, uczniów
danej klasy oraz ocenianego ucznia.
16. Śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne z dodatkowych zajęć edukacyjnych ustalają
nauczyciele prowadzący poszczególne dodatkowe zajęcia edukacyjne. Śródroczna i roczna
ocena klasyfikacyjna z dodatkowych zajęć edukacyjnych nie ma wpływu na promocję do klasy
programowo wyższej ani na ukończenie szkoły.
17. Oceny bieżące oraz śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych w szkole
podstawowej dla uczniów upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym (oddziały B)
są ocenami opisowymi.
18. Ocenę opisową roczną sporządza się na podstawie ewaluacji indywidualnego programu
edukacyjno-terapeutycznego.
19. Śródroczna i roczna ocena klasyfikacyjna zachowania ucznia uwzględnia w szczególności:
-
wywiązywanie się z obowiązków ucznia,
-
postępowanie zgodnie z dobrem społeczności szkolnej,
-
dbałość o honor i tradycje szkoły,
-
dbałość o piękno mowy ojczystej,
-
dbałość o bezpieczeństwo i zdrowie swoje i innych,
-
godne, kulturalne zachowanie się w szkole i poza nią,
-
okazywanie szacunku kolegom, pracownikom szkoły, nauczycielom oraz innym osobom.
20. W szkole podstawowej dla uczniów upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym
(oddziały B) śródroczne i roczne oceny klasyfikacyjne zachowania są ocenami opisowymi.
21. Przy ustalaniu oceny klasyfikacyjnej zachowania ucznia należy uwzględnić wpływ
stwierdzonych zaburzeń na jego zachowanie na podstawie orzeczenie o potrzebie kształcenia
specjalnego albo indywidualnego nauczania lub opinii publicznej poradni psychologicznopedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej.
22. Ocena klasyfikacyjna zachowania nie ma wpływu na:
5
-
oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych,
-
promocję do klasy programowo wyższej lub ukończenie szkoły.
23. Jeżeli w wyniku klasyfikacji śródrocznej stwierdzono, że poziom edukacyjnych osiągnięć
ucznia uniemożliwi lub utrudni kontynuowanie nauki w klasie programowo wyższej
(semestrze programowo wyższym), szkoła w miarę możliwości, stwarza uczniowi szansę
uzupełnienia braków przez dodatkowy udział w zajęciach rewalidacyjnych.
24. Uczeń może nie być klasyfikowany z jednego, kilku lub wszystkich zajęć edukacyjnych, jeżeli
brak jest podstaw do udzielenia śródrocznej lub rocznej oceny klasyfikacyjnej z powodu
nieobecności ucznia na zajęciach lekcyjnych przekraczającej połowę czasu przeznaczonego
na te zajęcia w szkolnym planie nauczania.
25. Uczeń nieklasyfikowany z powodu usprawiedliwionej nieobecności może zdawać egzamin
klasyfikacyjny. W przypadku ucznia z nieusprawiedliwioną nieobecnością na wniosek
rodziców (opiekunów prawnych) Rada Pedagogiczna może wyrazić zgodę na egzamin
klasyfikacyjny.
26. Egzamin klasyfikacyjny zdaje również uczeń, który:
-
realizuje indywidualny program lub tok nauki na podstawie odrębnych przepisów,
-
spełnia obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą.
27. Egzamin klasyfikacyjny przeprowadzony dla ucznia spełniającego obowiązek szkolny
lub obowiązek nauki poza szkołą, nie obejmuje obowiązkowych zajęć edukacyjnych: technika,
plastyka, muzyka, wychowanie fizyczne oraz dodatkowych zajęć edukacyjnych.
28. Uczniowi spełniającemu obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą, zdającemu
egzamin klasyfikacyjny nie ustala się oceny z zachowania.
29. Egzaminy klasyfikacyjne przeprowadza się w formie pisemnej i ustnej, z tym, że z plastyki,
techniki, wychowania fizycznego egzamin ma przede wszystkim formę zadań praktycznych.
30. Termin egzaminu klasyfikacyjnego uzgadnia się z uczniem i jego prawnymi opiekunami.
6
31. Egzamin klasyfikacyjny dla ucznia nieklasyfikowanego z powodu nieusprawiedliwionej
nieobecności, lub realizującego indywidualny program lub tok nauki przeprowadza nauczyciel
danych zajęć edukacyjnych w obecności wskazanego przez dyrektora szkoły nauczyciela
takich samych bądź pokrewnych zajęć edukacyjnych.
32. Egzamin klasyfikacyjny dla ucznia spełniającego obowiązek szkolny bądź obowiązek nauki
poza szkołą, przeprowadza komisja powołana przez dyrektora szkoły, który zezwolił
na spełnianie obowiązku w tej formie.
W skład komisji wchodzą:
- dyrektor szkoły lub nauczyciel zajmujący w tej szkole inne stanowisko kierownicze –
jako przewodniczący komisji,
- nauczyciele zajęć edukacyjnych określonych w szkolnym planie nauczania dla określonej
klasy.
- Przewodniczący komisji ustala z uczniem oraz jego prawnymi opiekunami liczbę
zajęć edukacyjnych, z których uczeń może zdawać egzamin w ciągu jednego dnia. W czasie
egzaminu klasyfikacyjnego mogą być obecni w charakterze obserwatorów prawni
opiekunowie ucznia.
Z przeprowadzonego egzaminu sporządza się protokół zawierający szczególności:
-
skład komisji,
-
termin egzaminu klasyfikacyjnego,
-
zadania egzaminacyjne,
-
wyniki egzaminu klasyfikacyjnego oraz uzyskaną ocenę.
Do protokołu dołącza się pisemne prace ucznia i zwięzłą informację o ustnych odpowiedziach
ucznia. Protokół stanowi załącznik do arkusza ocen.
33. W przypadku nieklasyfikowania ucznia z zajęć edukacyjnych, w dokumentacji przebiegu
nauczania zamiast oceny wpisuje się „nieklasyfikowany”.
34. Ocena z egzaminu klasyfikacyjnego jest ostateczna, jeżeli nie zostały do niej zgłoszone
w trybie ustawowym żadne zastrzeżenia.
35. Ustalona przez wychowawcę klasy roczna ocena klasyfikacyjna zachowania jest ostateczna,
jeżeli nie zostały do niej zgłoszone w trybie ustawowym żadne zastrzeżenia.
7
36. Ucznia szkoły podstawowej dla uczniów upośledzonych w stopniu umiarkowanym lub
znacznym promuje się do klasy programowo wyższej, uwzględniając specyfikę kształcenia
tego ucznia i w porozumieniu z rodzicami (prawnymi opiekunami) chyba, że Rada
Pedagogiczna postanowi o powtarzaniu klasy przez ucznia w porozumieniu z rodzicami
(prawnymi opiekunami).
37. Uczeń szkoły podstawowej, który ma opóźnienie w realizacji programu, co najmniej jednej
klasy, a który uzyskuje ze wszystkich obowiązkowych zajęć edukacyjnych oceny uznane
za pozytywne w ramach WSO, oraz rokuje opanowanie w jednym roku szkolnym programów
nauczania dwóch klas, może być promowany do klasy wyższej w ciągu roku szkolnego.
38. O ukończeniu szkoły podstawowej przez ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu
umiarkowanym lub znacznym postanawia, na zakończenie klasy programowo najwyższej,
Rada Pedagogiczna uwzględniając specyfikę kształcenia tego ucznia w porozumieniu
z rodzicami (prawnymi opiekunami).
Tryb odwoławczy od oceny:
1. Uczeń lub jego prawni opiekunowie mogą zgłosić zastrzeżenia do dyrektora szkoły, jeżeli
uznają, że roczna lub śródroczna ocena klasyfikacyjna z zajęć edukacyjnych lub z zachowania
została ustalona niezgodnie z przepisami prawa dotyczącymi trybu ustalania tej oceny.
Zastrzeżenia mogą być zgłoszone od dnia ustalenia tej oceny, nie później jednak niż w ciągu 7
dni od dnia zakończenia zajęć dydaktyczno wychowawczych.
2. W przypadku potwierdzenia zasadności odwołania od oceny dyrektor szkoły powołuje
komisję, która:
-
w przypadku rocznej lub śródrocznej oceny klasyfikacyjnej z zajęć dydaktycznych
przeprowadza sprawdzian wiadomości i umiejętności ucznia w formie pisemnej i ustnej ustala
ocenę klasyfikacyjną z danych zajęć,
-
w przypadku oceny z zachowania ocenę ustala się zwykłą większością głosów, w przypadku
równej liczby głosów decyduje głos przewodniczącego.
W skład komisji wchodzą:
-dla ustalenia oceny z przedmiotu – dyrektor szkoły, nauczyciel prowadzący dane zajęcia
edukacyjne, dwóch nauczycieli z danej lub innej szkoły prowadzących takie same zajęcia.
-dla ustalenia oceny z zachowania – dyrektor szkoły, wychowawca klasy, wskazany przez
dyrektora nauczyciel prowadzący zajęcia edukacyjne w danej klasie, pedagog, psycholog.
8
Z prac komisji sporządza się protokół zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Uczeń, który nie przystąpił do sprawdzianu może mieć wyznaczony dodatkowy termin.
39. Prawa i obowiązki ucznia w zakresie oceniania:
Uczeń ma prawo do:
-
znajomości rozporządzenia MEN w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania
i promowania uczniów,
-
znajomości i jawności ocen,
-
rzetelności w uzasadnianiu ocen,
-
możliwości poprawiania,
-
możliwości odwoływania się od oceny do dyrektora szkoły,
-
wglądu do poprawianych i ocenianych prac.
Uczeń ma obowiązek:
-
uczęszczać na wszystkie obowiązkowe zajęcia edukacyjne,
-
stawić się w terminie na egzamin klasyfikacyjny,
-
w terminie rozliczać się z zadawanych prac,
-
przygotowywać się do sprawdzianów i klasówek
40. Prawa rodziców:
Rodzice mają prawo do:
-
poznania wymagań edukacyjnych wynikających z realizowanego przez nauczyciela programu
nauczania,
-
zapoznania się ze sposobem sprawdzania i oceniania osiągnięć edukacyjnych uczniów,
-
poznania kryteriów oceniania zachowania,
-
bieżącej informacji o postępach dziecka, jego trudnościach i uzdolnieniach,
-
odwoływania się od otrzymanej przez dziecko oceny klasyfikacyjnej,
-
wglądu w poprawiane i oceniane prace dziecka,
-
wystąpienia o egzamin klasyfikacyjny i poprawkowy,
-
poznania proporcji ocen końcowych ucznia na miesiąc przed planowanym terminem
śródrocznego i rocznego posiedzenia Rady Pedagogicznej,
-
odbycia indywidualnej rozmowy z nauczycielem, udokumentowanej wpisem do dziennika
lekcyjnego w przypadku oceny niedostatecznej,
-
wyrażenia swojej opinii na temat promowania swojego dziecka do następnej klasy oraz
w przypadku zakończenia nauki w szkole (dotyczy uczniów z upośledzonych umysłowo
w stopniu umiarkowanym lub znacznym).
9
41. Prawa nauczyciela:
Nauczyciel ma prawo:
-
zachowania oceny w przypadku, gdy odwołanie od niej jest niezgodne z procedurą,
-
udziału w egzaminie sprawdzającym,
-
odmowy udziału w egzaminie sprawdzającym,
-
obrony swojej opinii,
-
uczestnictwa w rozmowach dotyczących sytuacji konfliktowych.
42. Zasady współdziałania z uczniami i rodzicami w celu poprawy niezadowalających wyników
nauczania:
-
kierowanie na badania psychologiczno – pedagogiczne,
-
organizowanie w miarę potrzeb i możliwości, zespołów wyrównawczych, logopedycznych,
korekcyjnych oraz zajęć korekcyjno – kompensacyjnych,
-
spotkania terapeutyczne z pedagogiem, psychologiem, logopedą oraz innymi specjalistami,
-
pedagogizacja rodziców,
-
indywidualne rozmowy wychowawcy, pedagoga, psychologa, nauczyciela przedmiotu
z rodzicami i uczniami.
10
SPOSOBY SPRAWDZANIA DYDAKTYCZNYCH OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW
SZKOŁY PODSTAWOWEJ W PZSiPS W LEGIONOWIE
1. FORMY I NARZĘDZIA:

Prace pisemne i sprawdziany, testy, klasówki

Wypowiedzi ustne, rozmowy, dyskusje,

Ciche czytanie ze zrozumieniem – opracowane pytania, problemy do testów,

Ćwiczenia praktyczne ( utwory, wytwory) obserwacja ucznia w różnych sytuacjach podczas pracy
w grupach.
2. CZESTOTLIWOŚĆ:

Po opracowanym dziale,

Na koniec semestru,

Na progach edukacyjnych,

W miarę potrzeb.
3. ZASADY:

Zapoznanie uczniów z zakresem materiału objętego sprawdzianem (na 1 tydzień przed sprawdzianem),

Określenie terminu sprawdzenia i oddania prac (max 7 dni),

Nauczyciel przedmiotu ustala i zapoznaje uczniów z kryteriami uzyskiwania poszczególnych ocen.
SPOSOBY INFORMOWANIA UCZNIÓW I RODZICÓW O OSIĄGNIĘCIACH
1. UCZNIOWIE:
 Ustna informacja o umiejętnościach i brakach,
 Pisemna w zeszytach przedmiotowych i w dzienniczkach,
 Recenzja prac pisemnych,
 Prezentacja osiągnięć – wystawki, gazetki.
2. RODZICE:
 Informacja w zeszytach przedmiotowych i w dzienniczku ucznia,
 Kontakty indywidualne w zależności od potrzeb,
 Wywiadówka min 3 razy w roku,
 Zorganizowanie w każdym semestrze po 1 „dniu otwartym”
11
SYSTEM NAGRADZANIA UCZNIÓW ZA OSIĄGNIĘCIA
1.
OSIĄGNIĘCIA EDUKACYJNE:
1) pochwała ustna udzielona przez nauczyciela wobec klasy,
2) pochwała pisemna w zeszycie pochwał,
3) pochwała udzielona przez Dyrektora Powiatowego Zespołu Szkół i Placówek Specjalnych
w Legionowie na apelu szkolnym,
4) dyplom za szczególne osiągnięcia,
5) nagroda rzeczowa,
6) list gratulacyjny dla rodziców,
7) odznaka „Wzorowy Uczeń” wręczana przez Dyrektora Powiatowego Zespołu Szkół i Placówek
Specjalnych w Legionowie na apelu szkolnym,
8) stypendium za wyniki w nauce przyznawane przez Dyrektora Placówki,
9) nagroda Starosty Legionowskiego,
10) puchar przechodni dla klasy za osiągnięcie najwyższej średniej z ocen w danym semestrze.
2.
OSIĄGNIĘCIA ARTYSTYCZNE I SPORTOWE ORAZ KONKURSY WIEDZY:
1) dyplom za szczególne osiągnięcia,
2) pochwała udzielona przez Dyrektora Powiatowego Zespołu Szkół i Placówek Specjalnych
w Legionowie na apelu szkolnym,
3) nagroda rzeczowa,
4) informacja na stronie internetowej placówki,
5) informacja w kronice szkolnej,
6) informacja w gazetce szkolnej
7) informacja na tablicy ogłoszeń dla rodziców,
8) list gratulacyjny dla rodziców,
9) informacja w mediach lokalnych i ogólnopolskich.
12