15 stanis£aw wyspiański - Agra-Art

15 STANIS£AW WYSPIAÑSKI
(Kraków 1869 - Kraków 1907)
PORTRET LIZY PAREÑSKIEJ
(WŒRÓD PELARGONII), 1904
pastel, papier typu INGRES, 65,5x 48,5 cm
sygn. p.d. : SW | 1904
Na odwrocie nalepka wystawy „Dziecko w sztuce“, która odby³a siê
w warszawskim Tow. Zachêty Sztuk Piêknych w roku 1916 w ramach organizacji Ogólno-Krajowej Kwesty pod has³em „Ratujcie
dzieci“ (druk, atrament, na brzegach bocznych œlady perforacji i oddarcia papieru). Na nalepce nastêpuj¹cy tekst: - wzd³u¿ obu boków
(uszkodzenia!): [WYSTAWA „DZIECKO W SZTUCE“]; - tekst centralny: Kwesta „RATUJCIE DZIECI“ | W WARSZAWIE | No 331 |
Nazwisko malarza St. Wyspiañski | Rodzaj dzie³a pastel | Tytu³
Dziewczynka | W³asnoœæ p. L. Goldberga | Marsz. 95 | Dzie³o wy¿ej
wymienione, a przeznaczone na wystawê pod | has³em „Ratujcie
dzieci“, otrzymaliœmy i obowi¹zujemy siê zwróciæ w stanie nieuszkodzonym | Przewodnicz¹cy Dzia³u Wystawy [podpis wyblak³y, nieczytelny] | Sekretarz Komitetu [podpis wyblak³y, nieczytelny] | Warszawa.
Dn. ... 1916 r.
430 000 z³
Powy¿szy napis na nalepce, informuj¹cy, ¿e obraz z tytu³em Dziewczynka by³ - jako w³asnoœæ Leona Goldberga - eksponowany w roku
1916 na wystawie w TZSP w Warszawie, znajduje potwierdzenie
w katalogu tej¿e wystawy; zobacz: Katalog wystawy obrazów, rzeŸb
i sztychów „Dziecko w Sztuce“ w gmachu Towarzystwa Zachêty
Sztuk Piêknych w Król. Polskiem, Komitet Warszawski Kwesty Ogólno-Krajowej pod has³em „Ratujcie dzieci“ Warszawa lipiec 1916.
Trudno odtworzyæ dalsze losy obrazu, wiadomo jednak, ¿e przed
lub ju¿ w czasie wojny trafi³ on do prywatnych zbiorów w Czêstochowie, a póŸniej - wraz z ca³a kolekcj¹ - znalaz³ siê w Szwecji.
Mimo tych peregrynacji, pastel zachowa³ siê w doskona³ym, niemal
„dziewiczym“ stanie.
Obraz z prawem wywozu za granicê.
estymacja: 600 000 - 800 000
W za³¹czeniu - potwierdzaj¹ca autorstwo Wyspiañskiego - ekspertyza pani Marty Romanowskiej, znawczyni oevre artysty, b. kustosza
Muzeum Stanis³awa Wyspiañskiego w Krakowie, autorki licznych
publikacji i wystaw poœwiêconych jego twórczoœci (m.in. wystawa
Opus magnum w krakowskim Muzeum Narodowym).
Ponadto ekspertyza technologiczna wykonana przez Laboratorium
Analiz i Nieniszcz¹cych Badañ Obiektów Zabytkowych LANBOZ
w Muzeum Narodowym w Krakowie. W laboratorium, dysponuj¹cym
obszern¹ baz¹ danych na temat malarstwa Wyspiañskiego, stwierdzono, ¿e pigmenty zidentyfikowane w Portrecie Lizy Pareñskiej
stosowane by³y na pocz¹tku XX wieku i wystêpuj¹ te¿ w innych,
malowanych pastelami, obrazach artysty, np. w powsta³ych w 1904
roku Portrecie artysty z ¿on¹ czy Portrecie profesorowej Leonowej
Sternbachowej.
Wiêcej o obrazie - na kolejnych stronach.
INFORMACJA O ARTYŒCIE:
Stanis³aw Wyspiañski - wszechstronnie utalentowany poeta i malarz,
wybitny artysta okresu M³odej Polski - syn rzeŸbiarza Franciszka,
naukê rysunków rozpocz¹³ w 1884 jako wolny s³uchacz w krakowskiej Szkole Sztuk Piêknych, gdzie póŸniej w latach 1887-1889
kszta³ci³ siê pod kierunkiem Floriana Cynka, Izydora Jab³oñskiego,
W³adys³awa £uszczkiewicza i Jana Matejki. Równoczeœnie studiowa³ historiê, filozofiê, historiê sztuki i literatury na Uniwersytecie Jagielloñskim. W latach 1889-1890 pracowa³ pod kierunkiem Matejki
nad polichromi¹ koœcio³a Mariackiego.
W 1890 podró¿owa³ po Europie, by³ we W³oszech, Szwajcarii, Francji w Niemczech, w Pradze, na Œl¹sku, w Wielkopolsce i Toruniu.
Lata 1891-1894 spêdzi³ g³ównie w Pary¿u, gdzie krótko kszta³ci³ siê
w Académie Colarosii, a póŸniej pracowa³ samodzielnie. W 1895
wróci³ do Krakowa. By³ wspó³za³o¿ycielem Tow. Artystów Polskich
„Sztuka” (1897), kierownikiem artystycznym pisma „¯ycie” (18981899), a od 1902 roku prowadzi³ katedrê malarstwa dekoracyjnego
w krakowskiej Akademii Sztuk Piêknych.
Dzia³a³ na ró¿nych polach - projektowa³ malowid³a œcienne, witra¿e,
meble, tkaniny, zajmowa³ siê ilustracj¹ i zdobnictwem ksi¹¿kowym.
We wczeœniejszym okresie malowa³ olejno, póŸniej przede wszystkim w technice pastelu, tworz¹c portrety, pejza¿e, kompozycje fantastyczno-symboliczne. By³ autorem kilkunastu dramatów, które najczêœciej sam re¿yserowa³, projektuj¹c scenografiê i kostiumy.
Sportretowana wœród kwitn¹cych pelargonii kilkunastoletnia panienka, Eliza Pareñska, zwana Liz¹ lub Lizk¹ (póŸniejsza Edwardowa Leszczyñska), by³a najm³odszym z czworga dzieci doktora Stanis³awa Pareñskiego i Elizy z Mühleisenów. Jej siostrami by³y - Maria
(Maryna), póŸniejsza Raczyñska-Jasieñska-Grekowa oraz Zofia, póŸniej ¿ona Tadeusza Boya-¯eleñskiego. Jan, brat panien Pareñskich,
zgin¹³ œmierci¹ lotnika podczas walk polsko-ukraiñskich w 1919 roku.
Z rodzin¹ pañstwa Pareñskich Wyspiañski by³ blisko zaprzyjaŸniony. Od roku 1896 bywa³ w ich goœcinnym domu, znajduj¹c tam
¿yczliwoœæ i zrozumienie. Pani Eliza Pareñska, któr¹ - z uwagi na jej
wykszta³cenie i kulturê - nazywano „krakowsk¹ Aspazj¹“, by³a te¿
czêstokroæ pierwsz¹ s³uchaczk¹ wierszy i dramatów poety, odczytywanych w jej salonie. Wyspiañski znalaz³ w niej tak wielbicielkê
swoich talentów, jak i oddan¹ przyjació³kê, gotow¹ zawsze œpieszyæ
z pomoc¹ jemu i jego rodzinie. Pañstwo Pareñscy zamawiali, kupowali i kolekcjonowali obrazy artysty, a pani Eliza czêsto dyskretnie
pomaga³a w ich sprzeda¿y. Wyspiañski kilkakrotnie i w ró¿nych ujêciach portretowa³ urocze panny Pareñskie. Warto przypomnieæ tak¿e, ¿e Maria-Maryna i Zosia by³y pierwowzorami postaci z Wesela
(premiera 1901).
Modelk¹ artysty by³a te¿ Liza, najm³odsza z panien Pareñskich;
oprócz Portretu z pelargoniami, Wyspiañski namalowa³ te¿ jej Portret podwójny (1905; obraz zaginiony podczas wojny). W obu powtarza siê motyw kwiatów - tu pelargonii, tam ró¿.
Prezentowany obraz - zapomniana i szerzej w naszych czasach
nieznana wersja Portretu Lizy Pareñskiej wœród kwiatów pelargonii
jest „niew¹tpliwie oryginaln¹ prac¹ Stanis³awa Wyspiañskiego
/.../ i nale¿y do jego wybitnych dzie³ malarskich powsta³ych
w latach 1904-1905, a przy tym utrzymana jest w ulubionych
i stosowanych w tym okresie przez artystê kolorach. /.../“
(cyt. za opini¹ p. Marty Romanowskiej)
Jak zauwa¿a autorka przywo³anej wy¿ej opinii - „warto wspomnieæ o wyró¿niaj¹cych ten portret cechach stylistycznych i formalnych. Portrety w ujêciu do pasa malowa³ artysta czêsto. Szczególnie
wyró¿niaj¹ siê tu portrety m³odych dziewcz¹t, zamyœlonych, skupionych na sobie, które s¹ doskona³ym przyk³adem zdolnoœci b³yskawicznego uchwycenia psychiki modela, studiowanego i utrwalonego
zazwyczaj w krótkim czasie - od kilku godzin, do dwóch posiedzeñ.
W tym portrecie, zestawienie bujnie kwitn¹cej roœliny z przedstawieniem m³odziutkiej, piêknie rozkwitaj¹cej dziewczynki nadaje kompozycji wymiar natury uniwersalnej. Zamyœlona twarzyczka i zaciœniêta pi¹stka dziewczynki pozwalaj¹ domyœlaæ siê jakiejœ skrywanej
tajemnicy, a byæ mo¿e zawstydzenia. Kompozycja jest bardzo powœci¹gliwa formalnie. Dynamizuj¹ j¹ d³ugie, wij¹ce siê w³osy modelki
z szafirowymi refleksami wœród rudych pasm. Pewnoœæ rêki artysty
widaæ szczególnie w subtelnym modelunku twarzy i w³osów. Charakterystyczna dla Wyspiañskiego giêtka, konturowa linia pojawia siê
w rysunku wst¹¿ki i fa³d rêkawa. W kolorystyce dominuj¹ szafiry,
zielenie i cyklamen, ³agodzone karnacj¹ cia³a i biel¹ wst¹¿ki.
Szafirowe, gêsto za³o¿one pastelem, t³o zosta³o potraktowane tak
samo jak w kilku innych obrazach artysty z lat 1904-1905,
m.in. w jednej z wersji Portretu Helenki Sternbachówny czy w Autoportrecie z ¿on¹.“1
Prezentowany portret jest b¹dŸ pierwsz¹ wersj¹ obrazu oznaczonego dat¹ 1905 (w³asnoœæ rodziny Leszczyñskich), b¹dŸ te¿ replik¹
wykonan¹ na zamówienie Pareñskich, podpisan¹ i antydatowan¹
przez autora ok. roku 1907, kiedy artysta podpisywa³ przyniesione
mu, a wczeœniej powsta³e prace. Charakterystyczny, „uwysmuklony“
kszta³t liter jest charakterystyczny dla jego póŸnych sygnatur. Ciê¿ko
chory artysta poda³ zapewne przybli¿ona datê z okresu swej - bardzo intensywnej - wspó³pracy z Eliz¹ Pareñsk¹ przy okazji urz¹dzania mieszkania jej córki Zofii i ziêcia Tadeusza Boya ¯eleñskiego.
Sam fakt istnienia - nawet kilku - autorskich powtórzeñ tej samej
kompozycji w przypadku Wyspiañskiego nie jest niczym dziwnym, nierzadko bowiem wykonywa³ on repliki w³asnych prac. Znane s¹ repliki portretów dzieci artysty - Helenki, Stasia i Mietka, znane s¹ repliki tak¿e innych obrazów. O tym zwyczaju artysty wspomina np.
blisko z nim zaprzyjaŸniony Adam Chmiel: - „pastele przedstawiaj¹ce dzieci, robione po roku 1901, s¹ prawie wszystkie portretami
jego dzieci /.../ Niektóre z tych pasteli s¹ dwa lub trzy razy powtarzane. Wyspiañski kopiowa³ /.../ sam te pastele“2. Dodaæ nale¿y, ¿e artysta traktowa³ tak nie tylko portrety w³asnych dzieci, ale „czasem
ulega³ namowom i powtarza³ znajduj¹ce nabywców motywy - nawet
te banalne“3 I tak, np. wiemy o trzykrotnym powtórzeniu Dziewczynki w wyszywanym gorseciku4, wiemy o replice portretu Zofii z Pareñskich ¯eleñskiej pt. Macierzyñstwo5. O tym problemie kilkakrotnie wspominaj¹, m.in. autorki not w katalogu-albumie ostatniej wystawy prac Wyspiañskiego ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie6, kilkakrotnie podaj¹c informacjê o powtarzaj¹cych siê opracowaniach tego samego tematu.
W przypadku interesuj¹cej nas kompozycji, wiadomo, ¿e istniej¹
jeszcze dwie autorskie repliki tego tematu. S¹ to: - wzmiankowany
wy¿ej - Portret Elizy Pareñskiej7, sygnowany i dat. 1905, obraz bêd¹cy w³asnoœci¹ rodziny Leszczyñskich, który w latach 1946-1976
zdeponowany by³ w Muzeum Narodowym w Warszawie oraz - drugi
Portret Elizy Pareñskiej8, analogicznie datowany i sygnowany, zakupiony w 1969 z prywatnej kolekcji krakowskiej do zbiorów Muzeum
Narodowego w Kielcach. Wersje te ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ kolorem
kwiatów w tle, a tak¿e leciutko odmiennym wyrazem twarzy dziewczynki. Prezentowana tu wersja portretu wydaje siê byæ „³agodniejsza
w nastroju /.../ a ró¿nice formalne pozwalaj¹ dostrzec niuanse ujawniaj¹ce siê przy powtórzeniu motywu i znamionuj¹ce rêkê mistrza“.
Trudno dziœ rozstrzygn¹æ, który z tych obrazów by³ pierwowzorem dla pozosta³ych. Replik¹ jest na pewno wersja „kielecka“, co do
dwóch pozosta³ych nie ma pewnoœci, a rozwa¿enie tej kwestii na
podstawie porównywania oryginalnego portretu z jednobarwn¹ lub
przek³amuj¹c¹ kolory reprodukcj¹, nie jest mo¿liwe. Wysoka klasa
„naszego“ portretu, budz¹ce podziw mistrzostwo widoczne choæby
w rysunku i kolorystycznym opracowaniu w³osów i twarzy modelki,
jej ust, a zw³aszcza oczu (!) ka¿e ten Portret Elizy Pareñskiej oceniaæ wysoko, jako jedno z niew¹tpliwie wybitniejszych dzie³ malarskich Stanis³awa Wyspiañskiego.
Wed³ug opracowania pani Marty Romanowskiej.
Przypisy:
1
S. Przybyszewski, T. ¯uk-Skarszewski, S. Œwierz, Stanis³aw Wyspiañski. Dzie³a malarskie, Biblioteka Polska, Kraków, Warszawa,
Bydgoszcz 1925, tabl. LXVI oraz il. na s. 62 (dalej cyt. Dzie³a
malarskie...).
2
A. Chmiel, Nieco ze wspomnieñ o Stanis³awie Wyspiañskim 18691907 [w:] W oczach wspó³czesnych, Kraków 1971, t. II, s. 148.
3
E. Charaziñska, A. Rudziñska, Jak meteor... Stanis³aw Wyspiañski
(1869-1907) Artyœcie w setn¹ rocznicê œmierci, MNW, Warszawa
2007, s. 133.
4
[Katalog] Wystawa Stanis³awa Wyspiañskiego... [wstêp T. Makowiecki], TZSP, Warszawa 1933, s. 29, nr 60-62.
5
Dzie³a malarskie..., s. 126, nr 514, tabl. LXXX;
[katalog] Stanis³aw Wyspiañski 1869-1907, MN, Kraków 1958,
s. 58, nr 87.
6
E. Charaziñska, A. Rudziñska, Jak meteor... Stanis³aw Wyspiañski
(1869-1907) Artyœcie w setn¹ rocznicê œmierci, MNW, Warszawa
2007, na przyk³ad nr I/94, I/98, I/102, I/103,I/105.
7
Dzie³a malarskie..., s. 126, nr 519, tabl. LXXVII.
8
Reprodukowany m.in. w: E. Je¿ewska, A. Kwaœnik, Malarstwo polskie i europejskie rzemios³o artystyczne. Galeria Muzeum Narodowego w Kielcach, Kielce 2004, il. na s. 27.