Publikacja darmowa

Rejent • rok 8 » nr 5(85)
maj 1998 r.
Marek Leśniak
Zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonych prawem
zastawu w sytuacji upadłości zastawcy
W momencie, kiedy zastawca będący przedsiębiorcą popadnie w tarapaty finansowe, zdarzyć się może, iż zostanie ogłoszona jego upadłość.
Wtedy to cały majątek upadłego, należący do niego w dniu ogłoszenia
upadłości i nabyty w toku postępowania upadłościowego, objęty zostaje
przez syndyka i stanowi masę upadłości. W skład masy upadłości będą
wchodzić między innymi ruchomości, na których ustanowione zostało przed
ogłoszeniem upadłości prawo zastawu, celem zabezpieczenia określonych
wierzytelności powstałych w stosunku do upadłego.
Aby dochodzić zabezpieczonych zastawem wierzytelności zgodnie z
art. 150 prawa upadłościowego trzeba je zgłosić sędziemu-komisarzowi.
Zabezpieczenie więc wierzytelności zastawem nie zwalnia wierzyciela
upadłego od obowiązku zgłoszenia. Dalsze obowiązki zastawnika, mające
doprowadzić go do zaspokojenia się z przedmiotu zastawu, będącego składnikiem masy upadłości zawiera art. 117 prawa upadłościowego. Treść tego
przepisu zmieniła się na początku stycznia br. i brzmi następująco:
„§ 1. Osoby, które mają w swoim władaniu rzeczy wchodzące w skład
masy upadłości z tytułu prawa zastawu lub zatrzymania, obowiązane będą
do przeprowadzenia sprzedaży tych rzeczy w drodze prawem przepisanej.
Termin, w ciągu którego ta sprzedaż winna być przeprowadzona wyznaczy
sędzia-komisarz na wniosek syndyka. Jeżeli w wyznaczonym terminie
sprzedaż nie będzie dokonana lub nie będzie możliwa, syndyk zażąda
wydania tych rzeczy w celu ich sprzedaży.
122
Zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonych prawem zastawu..
§ 2. Rzecz, która nie jest we władaniu osoby, której przysługuje prawo
zastawu lub zatrzymania, będzie sprzedana przez syndyka 1 .
§ 3 . 0 miejscu i terminie sprzedaży należy zawiadomić osoby, którym
służy prawo zastawu lub zatrzymania, chyba że zwłoka grozi niebezpieczeństwem.
§ 4. Wchodzący w skład masy upadłości i znajdujący się we władaniu
syndyka przedmiot zastawu rejestrowego będzie sprzedany w drodze licytacji publicznej według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o
egzekucji lub za zezwoleniem sędziego komisarza z wolnej ręki. Z osiągniętej ceny będą pokryte koszty sprzedaży, a następnie zaspokojone wierzytelności zabezpieczone zastawem rejestrowym ustanowionym na sprzedanych przedmiotach. Pozostała reszta dołączona będzie do masy celem
podziału według przepisów prawa niniejszego o podziale funduszów masy.
Przepis § 3 stosuje się odpowiednio 2 .
§ 5. Niezależnie od tego, czy sprzedaży dokonuje syndyk, czy osoba
uprawniona z tytułu prawa zastawu lub zatrzymania, cena uzyskana ze
sprzedaży wchodzi w skład masy. Nie dotyczy to ceny uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu zastawu rejestrowego" 3 .
Znowelizowany w ten sposób przepis wymaga kilku słów komentarza.
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że ustawodawca różnicuje sposób przeprowadzenia sprzedaży przedmiotu zastawu oraz losy ceny uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu zastawu w zależności od tego, czy zastaw
ustanowiono na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, czy na podstawie
przepisów ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów 4 .
ustawy z dnia 31 lipca 1997 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
października 1934 r. - Prawo upadłościowe i niektórych innych ustaw, Dz.U. z 1997 r. Nr 117, poz.
751; obowiązuje od dnia 3 stycznia 1998 r.
2
§ 4 art. 117 prawa upadłościowego dodano art. 45 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie
rejestrowym i rejestrze zastawów, Dz.U. z 1996 r. Nr 149,poz.703;obowiązujeoddnia 1 stycznia
1998 r.
J
§ 5 art. 117 prawa upadłościowego dodano art. 1 ust. 27 ustawy z dnia 31 lipca 1997 r. o
zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe i niektórych innych ustaw, Dz.U. z 1997 r. Nr 117, poz. 751; obowiązuje od dnia 3
stycznia 1998 r.
4
Dz.U. z 1996 r. Nr 149, poz. 703 z późn. zm.
123
Marek Leśniak
Tak więc, jeżeli zastaw ustanowiono na podstawie przepisów kodeksu
cywilnego i zastawnik włada przedmiotem zastawu, jego sytuację reguluje
§ 1 art. 117 prawa upadłościowego. Aby zastawnik nie zwlekał zbyt długo
ze sprzedażą i przez to nie opóźniał postępowania upadłościowego, na
wniosek syndyka może sędzia-komisarz wyznaczyć zastawnikowi stosowny termin do przeprowadzenia sprzedaży z tym skutkiem, że w razie niedotrzymania terminu syndyk może żądać wydania rzeczy celem ich sprzedaży. Nie ulega wątpliwości, że sędzia-komisarz nie może osobie, która ma
rzecz upadłego w swoim władaniu, wyznaczyć terminu do dokonania sprzedaży z urzędu, a jedynie na wniosek syndyka 5 . O wyznaczeniu terminu
sprzedaży sędzia-komisarz powinien zawiadomić osobę, która ma rzecz w
swoim władaniu, a osoba ta obowiązana jest z kolei zawiadomić syndyka.
Pojawia się pytanie, co może zrobić syndyk, jeżeli zastawnik odmawia
wydania mu rzeczy obciążonych zastawem, w celu ich sprzedaży. W literaturze można spotkać dwa odmienne poglądy na ten temat. Według Maurycego Allerhanda, syndyk nie może zabrać rzeczy od zastawnika sam bądź
przez komornika, a także sędzia-komisarz nie może nakazać zastawnikowi,
aby wydał rzecz syndykowi celem sprzedaży. Jeżeli więc zastawnik rzeczy
nie chce wydać, pozostaje syndykowi jedynie droga powództwa cywilnego
o jej wydanie 6 . Natomiast według Jana Korzonka, jeżeli zastawnik dobrowolnie nie wyda syndykowi rzeczy zgodnie z art. 117 § 2 prawa upadłościowego, syndyk powinien zwrócić się do sędziego-komisarza (art. 66 §
1 prawa upadłościowego) o wydanie zastawnikowi polecenia, aby rzecz
wydał celem sprzedaży. Polecenie takie po zaopatrzeniu go klauzulą wykonalności może być wykonane przez komornika. Dochodzenie zaś przez
syndyka wydania rzeczy w drodze procesu windykacyjnego przeciw zastawnikowi jest niedopuszczalne 7 .
Wydaje się, iż stanowisko zajęte przez Jana Korzonka jest pozbawione
racji w zakresie, w jakim odwołuje się do treści art. 66 § 1 prawa upadłościowego, nadającemu sędziemu-komisarzowi zdolność wydania polecenia
osobie, która ma w swoim władaniu przedmiot zastawu wchodzący w skład
masy upadłości, aby wydała ten przedmiot syndykowi. Artykuł 66 § 1
5
M . A l l c r h a n d , Prawo upadłościowe. Komentarz, Bielsko-Biała 1991, s. 299.
M. A11 e r h a n d , op. cit., s. 300.
7
J . K o r z o n e k , Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowem. Komentarz,
Kraków 1935, s. 399.
6
124
Zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonych prawem zastawu..
prawa upadłościowego stanowi, że po ogłoszeniu upadłości czynności
postępowania upadłościowego pełni sędzia-komisarz z wyjątkiem czynności, które należą do sądu. Z treści wymienionego artykułu wynika więc, że
sędzia-komisarz pełni czynności postępowania upadłościowego, które
mieszczą się w zakresie kompetencji nadanych mu w artykułach 87 i 88
prawa upadłościowego. W treści tych przepisów nie sposób dopatrzyć się
postanowień, które nadawałyby sędziemu-komisarzowi kompetencje do
orzekania o wydaniu masie upadłości rzeczy wchodzących w jej skład, od
jakiejkolwiek osoby, która ma takie rzeczy w swoim władaniu 8 . Zwraca
uwagę fakt, iż sam Jan Korzonek nie podaje w swoim komentarzu w jakiej
grupie uprawnień sędziego-komisarza mieści się możliwość wydania osobie mającej rzecz wchodzącą w skład masy upadłości, polecenia do wydania tej rzeczy syndykowi. Autor wypowiada się więc za poglądem przedstawionym przez Maurycego Allerhanda, iż w sytuacji kiedy zastawnik nie
chce wydać syndykowi rzeczy wchodzących w skład masy upadłości celem
dokonania sprzedaży, temu ostatniemu pozostaje jedynie droga powództwa
windykacyjnego. Nie ulega wątpliwości, że zastawnik, który nie wydaje
rzeczy syndykowi, odpowiada za szkodę poniesioną przez masę upadłości
wskutek opóźnienia wydania.
Znowelizowana treść § 2 art. 117 prawa upadłościowego stanowi uzupełnienie wyżej opisanej regulacji. Norma prawna zawarta w tym przepisie
obejmuje swoją hipotezą stan, kiedy rzecz będąca przedmiotem zastawu,
nie znajduje się we władaniu osoby, której przysługuje prawo zastawu czyli
zastawnika. Zdaniem autora, należy rozróżnić w tym miejscu dwie sytuacje. Po pierwsze, rzecz może znajdować się w posiadaniu syndyka (syndyk
nie jest osobą której przysługuje prawo zastawu), winien on wtedy dokonać sprzedaży tej rzeczy. Po drugie, rzecz będąca przedmiotem zastawu
może znajdować się w posiadaniu osoby, której nie przysługuje prawo
zastawu i nie znajdować się w posiadaniu syndyka. Osoba taka powinna
8
kiem postępowania, ma nadzór nad czynnościami syndyka i oznacza czynności, których syndykowi
nie wolno wykonywać bez szczególnego jego zezwolenia albo bez zgody rady wierzycieli. §2.
Nadto pełni sędzia-komisarz inne czynności, przekazane mu przez niniejsze prawo".
O. B u b e r, Polskie prawo upadłościowe, Warszawa 1936, s. 93, wyróżnia następujące czynności sędziego-komisarza: a) dyscyplinamo-kame, b) kierownicze, c) nadzorcze, d) proceduralnosędziowskic, e) bieżące.
125
B
Marek Leśniak
wydać syndykowi rzecz w celu dokonania przez niego sprzedaży, w sytuacji kiedy osoba taka nie chce wydać syndykowi rzeczy będącej przedmiotem zastawu, służy mu powództwo windykacyjne przeciwko tej osobie.
Jeżeli rzecz wchodząca w skład masy upadłości, obciążona zastawem
ustanowionym w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego, zostanie syndykowi wydana, przeprowadza on sprzedaż tej rzeczy w drodze licytacji
publicznej na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 stycznia 1935 r., wydanego w porozumieniu z Ministrami
Przemysłu i Handlu oraz Skarbu o trybie dokonywania licytacji publicznej
ruchomości w postępowaniu upadłościowym (Dz.U. Nr 3, poz. 19). Syndyk
nie może natomiast sprzedać przedmiotu zastawu z wolnej ręki. Sprzedaż
dokonana w trybie art. 117 § 2 prawa upadłościowego dokonywana jest
przez syndyka w zastępstwie masy upadłości, zatem to syndykowi powinna
być wypłacona kwota uzyskana ze sprzedaży. Zgodnie z brzmieniem dodanego § 5 art. 117 prawa upadłościowego, niezależnie od tego, czy sprzedaży dokonuje syndyk, czy osoba uprawniona z tytułu prawa zastawu lub
zatrzymania, cena uzyskana ze sprzedaży wchodzi w skład masy. Nie dotyczy
to ceny uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu zastawu rejestrowego. W ocenie
autora przyjęcie przez ustawodawcę takiego zapisu jest niekorzystne dla
zastawnika, bowiem cena uzyskana ze sprzedaży rzeczy, jeżeli zastaw
ustanowiono na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, nie zostanie bezpośrednio przeznaczona na zaspokojenie zastawnika do wysokości jego
wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Co prawda, ustawodawca znowelizował jednocześnie treść art. 204 prawa upadłościowego 9 , wprowadzając do drugiej kategorii wierzytelności uprzywilejowanych należności Skarbu
Państwa z tytułu zobowiązań podatkowych oraz należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne zabezpieczone hipoteką zastawem, wpisem do rejestru statków lub prawem zatrzymania - do wysokości 50% ceny uzyskanej ze sprzedaży rzeczy
obciążonej lub z realizacji prawa zbywalnego obciążonego, a także pozostałe należności zabezpieczone zastawem, hipoteką wpisem do rejestru
statków lub prawem zatrzymania - do wysokości ceny uzyskanej ze sprzedaży rzeczy obciążonej lub z realizacji prawa zbywalnego obciążonego,
9
126
Dz.U. z 1997 r. Nr 117, poz. 751.
Zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonych prawem zastawu..
jednak rozwiązanie takie może mimo wszystko powodować niepełne zaspokojenie zastawnika.
Znacznie bardziej korzystna jest sytuacja zastawnika, gdy zastaw ustanowiono na podstawie przepisów ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze
zastawów 10 , wtedy bowiem inne będą losy ceny uzyskanej ze sprzedaży
przedmiotu zastawu. Zgodnie z dodanym § 4 art. 117 prawa upadłościowego, wchodzący w skład masy upadłości i znajdujący się we władaniu
syndyka przedmiot zastawu rejestrowego będzie sprzedany w drodze licytacji publicznej według przepisów kodeksu postępowania cywilnego o egzekucji lub za zezwoleniem sędziego-komisarza z wolnej ręki. Z osiągniętej
ceny będą pokryte koszty sprzedaży, a następnie zaspokojone wierzytelności zabezpieczone zastawem rejestrowym ustanowionym na sprzedanych
przedmiotach. Pozostała reszta dołączona będzie do masy celem podziału
według przepisów prawa upadłościowego, o podziale funduszów masy Losy
ceny uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu zastawu będą więc takie same, jak
wówczas gdy sprzedaż przedmiotu zastawu dokonywana była na podstawie § 2 art. 117 prawa upadłościowego przed nowelizacją 11 , z tą różnicą
że zmianie uległ tryb przeprowadzenia sprzedaży, która po nowelizacji
może być przeprowadzona według przepisów kodeksu postępowania cywilnego lub za zezwoleniem sędziego-komisarza z wolnej ręki. W tym
zakresie poczynione przez ustawodawcę zmiany na pewno odpowiadają
potrzebom obrotu gospodarczego, pojawia się bowiem uproszczenie trybu
sprzedaży przedmiotu zastawu rejestrowego poprzez wprowadzenie możliwości dokonania sprzedaży z wolnej ręki. Ustawodawca przesądza też
wprost, iż z ceny osiągniętej ze sprzedaży przedmiotu zastawu rejestrowego powinien w pierwszej kolejności zaspokoić się zastawnik (oczywiście
10
Dz.U. z 1996 r. Nr 149, poz. 703.
' Treść art. 117 prawa upadłościowego przed nowelizacją była następująca: „§ 1. Osoby, które
mają w swoim władaniu rzeczy wchodzące w skład masy upadłości z tytułu prawa zastawu lub
zatrzymania, obowiązane będą do przeprowadzenia sprzedaży tych rzeczy w drodze prawem przepisanej. Termin, w ciągu którego ta sprzedaż winna być przeprowadzona, wyznaczy sędzia-komisarz na wniosek syndyka. § 2. Jeżeli w wyznaczonym terminie sprzedaż nic będzie dokonana lub
nic będzie możliwa, syndyk może żądać wydania tych rzeczy celem sprzedaży w drodze licytacji
publicznej. Przez wydanie rzeczy prawa wierzyciela, wynikające z prawa zastawu lub zatrzymania,
nic będą naruszone. § 3 . 0 miejscu i terminie sprzedaży należy zawiadomić osoby, którym służy
prawo zastawu lub zatrzymania, chyba że zwłoka grozi niebezpieczeństwem".
11
127
Marek Leśniak
nie licząc pokrycia kosztów sprzedaży), a dopiero pozostała reszta ceny
należna będzie masie upadłości. Takie rozwiązanie - w ocenie autora lepiej oddaje istotę zastawu i w efekcie powinno zwiększyć praktyczne
wykorzystanie zastawu rejestrowego w obrocie gospodarczym. W tym miejscu pojawia się pytanie, jak może zastawnik dochodzić należnej mu wierzytelności zabezpieczonej zastawem, w sytuacji kiedy syndyk zużył cenę
uzyskaną ze sprzedaży przedmiotu zastawu i nie wydał jej uprawnionemu
zastawnikowi. Zdaniem autora, pozostaje zastawnikowi droga przewidziana w art. 204 prawa upadłościowego 12 , czyli udział w podziale masy upadłości. Niemożliwe jest uzyskanie należnej zastawnikowi sumy pieniężnej
w trybie art. 31 § 1 prawa upadłościowego w związku z art. 28 prawa
upadłościowego, bowiem według tego ostatniego przepisu jednym z warunków wyłączenia przedmiotu majątkowego z masy upadłości jest okoliczność, że nie należy on do upadłego, drugim zaś istnienie prawa osoby trzeciej do przedmiotu ulegającego wyłączeniu 13 . Nie ulega zaś wątpliwości,
że obciążenie rzeczy prawem zastawu nie pozbawia zastawcy (upadłego)
własności tej rzeczy, a jedynie uprawnia zastawnika do zaspokojenia się
z niej bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem
przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy. Zastawnik może ewentualnie żądać odszkodowania od masy upadłości, co będzie nieskuteczne
w wypadku małej wartości masy upadłości.
Na zakończenie zwrócić należy uwagę, iż § 3 artykułu 117 prawa
upadłościowego ma na celu zapewnić udział zastawnika w licytacji przeprowadzanej przez syndyka, aby nie dopuścić do sprzedaży przedmiotu
zastawu za niską cenę. Przepis ten znajduje zastosowanie w każdej sytuacji,
kiedy sprzedaży dokonuje syndyk, niezależnie od tego, czy zastaw ustanowiony został na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, czy na podstawie
przepisów ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.
12
13
128
Podobnie M. A 11 e r h a n d , op. cit., s. 301.
J. K o r z o n e k, op. cit., s. 118.