03_Analiza narracyjna_narzedzia

1
Analiza narracyjna
Otwierając Biblię zauważa się, iż jej intencją jest przedstawienie kompletnej historii świata i
człowieka. Jej pierwsza księga przynosi zapis początków, zaś ostatni tom skupia się na etapie
finalnym dziejów ludzkości. Protagonistą tych wydarzeń jest nie tylko człowiek. W jego życie
wpisuje się aktywna obecność Boga, przez co historia zapisana w Piśmie świętym jawi się jako
historia zbawienia. Jej nośnikiem jest słowo. Najpierw słowo Boga, które stwarza człowieka,
kształtuje jego życie i wchodzi z nim w dialog, by w Chrystusie stać się Słowem wcielonym. W ten
sposób słowo Boga nie jest abstrakcyjną konstrukcją lingwistyczną. Skierowane do człowieka,
czyni go podmiotem słuchającym i mówiącym, rozpoznaje w nim nie tyle bierny przedmiot tej
historii, co raczej podmiot, powołany do twórczego dialogu z Bogiem i ze światem.
Jeśli historia zbawienia przyjmuje kształt słowa spisanego, to nie po to, by pozostać zamkniętą
kartą przeszłości. Sensem słowa jest bycie czytanym i opowiadanym, słuchanym i rozważanym,
memoryzowanym i interioryzowanym1. Zachęcając konkretne osoby do spisywania słowa
zbawienia2, Pan Bóg chce je skierować do ludzi każdego czasu i miejsca. Nie chodzi wcale o
mechaniczne powracanie do przeszłości czy jej odtwarzanie, ale o odkrywanie w teraźniejszości
tego samego Słowa Boga, które jest „żywe i skuteczne” (Hbr 4,12), jeśli człowiek podda mu swoje
życie.
Ten rodzaj komunikacji interpersonalnej dokonuje się poprzez akt czytania, w którym słowo
spisane staje się żywe dzięki czytelnikowi. Istnieje wiele modeli lektury Biblii, odmiennych w
swojej metodzie, założeniach i finalności3. Potrzeba jednak, by te różne metody były dialogiem z
tekstem biblijnym, co wymaga rozpoznania w nim podmiotu mówiącego. Relacja między słowem
czytanym i jego czytelnikiem jest ambiwalentna. Znaczenie słowa zawarte jest w nim samym, ale
może zostać odkryte tylko przez tego, który je czyta, słucha i – paradoksalnie – nadaje znaczenie.
Niebezpieczeństwo arbitralnej interpretacji tekstu biblijnego istnieje zawsze, skoro stoi za nią
każdorazowo osoba ludzka. Jednak rewitalizacja słowa czytanego byłaby niemożliwa bez owego
ryzyka subiektywności, jakie płynie z zakorzenienia lektora w określonym kontekście życiowym,
kulturowym, literackim, społecznym czy religijnym. Uświadomienie sobie tego obciążenia
środowiskowego uwalnia lekturę Biblii od subiektywności, czyniąc ją zarazem egzystencjalną,
zapodmiotowioną w konkretnym człowieku, w jego historii i doświadczeniu życiowym. Czytając
historię zbawienia swoim życiem, czytelnik sam staje się jej uczestnikiem. Jego życie upodabnia się
do opowieści wypowiadanej Bożym słowem. Odpowiadając na nie, człowiek odkrywa własne
życie, jego sens i treść4.
Egzystencjalny wymiar lektury Biblii jest szczególnie bliski metodzie narratywnej. Jej procedury
badawcze doczekały się licznych opracowań5, w których zwraca się uwagę na konieczność analizy
1
Doskonale ten proces lektury zostaje opisany w powołaniu proroka Ezechiela, które dokonuje się
między innymi poprzez spożycie zwoju z zapisanym Bożym słowem (Ez 2,8–3,3), co staje się modelem
komunikacji proroka z Bogiem.
2
Por. Iz 30,8; Jr 30,2; 36,2; Ha 2,2.
3
Por. dokument Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Pisma świętego w Kościele (1993), który
prezentuje poszczególne metody i podejścia interpretacyjne do tekstu biblijnego wraz z ich oceną. Metoda
narratywna stanowi przedmiot analizy w paragrafie I.B.2.
4
Por. J.L. CHRÉTIEN, «Akt czytania», Życie duchowe 37 (2004) 56-57.
5
Wśród klasycznych wprowadzeń do metody narratywnej należy wspomnieć przede wszystkim
następujące prace: R. ALT, The Art of Biblical Narrative, New York 1981; J.L. SKA, „Our Fathers Have
2
warstwy czasownikowej narracji, relacji czasowych zachodzących między poszczególnymi
wydarzeniami (scenami), programu narracyjnego opowiadania i sposobu jego realizacji, relacji
między opowiadającym i czytającym daną narrację, technik narracyjnych zastosowanych przez
narratora. Powyższa lista działań nie jest wyczerpująca, ale pokazuje, że punktem wyjścia w
szukaniu znaczenia tekstu nie jest pytanie: „co zostało powiedziane?”, lecz „jak to zostało
powiedziane i dlaczego w ten sposób?”6. Te pytania aktywizują czytelnika, czyniąc jego lekturę
dialogiczną wobec Bożego słowa, które nie tylko objawia jakąś prawdę, ale odwołując się do
różnych środków narratywnych wpływa na sposób patrzenia swego lektora i doprowadza go do
przyjęcia tych, a nie innych wartości.
Poniższe opracowanie ma na celu ukazanie możliwości zastosowania wybranych elementów
metody narratywnej w osobistej lekturze Biblii, a przez to we wspólnotowym spotkaniu z Bożym
słowem dokonującym się chociażby w ramach katechezy. W trakcie analizy narratywnej cyklu o
Abrahamie (Rdz 11,27–25,10) zostaną wyeksponowane te momenty procesu interpretacyjnego,
które mimo obecności w podświadomości czytelnika, nie są zawsze uświadomione, a przez to nie
mogą twórczo animować dialogu z tekstem.
1. ILE JEST „OPOWIADAŃ” W OPOWIADANIU?
Motorem akcji w opowiadaniu są czasowniki. Występują one w dwóch warstwach tekstu: w
narracji i w dialogach. W opowiadaniu można rozróżnić następujące typy narracji7:
a) akcja pierwszoplanowa: wyrażona jest serią czasowników w czasie przeszłym opisujących
czynności skończone (punktowe), które wskazują na rozwój akcji.
Przykład
Rdz 12,4-6: Abram udał się w drogę..., zabrał ze sobą swoją żonę... i wyruszył. Gdy przybliżyli się
do Kanaanu... Abram przeszedł przez ten kraj.
b) akcja drugoplanowa: stanowi tło dla akcji pierwszoplanowej. Sygnalizują ją czasowniki
podkreślające powtarzalność i częstotliwość konkretnej czynności.
Przykład
Rdz 12,8-10: akcja główna to wędrówka Abrahama (w.8: przeniósł się na wzgórze i rozbił swój
namiot..., tam zbudował ołtarz..., w.10: powędrował do Egiptu). W jej tle ma miejsce kilka
czynności: jedna powtarzająca się – w.8: wzywał imienia Jahwe przy ołtarzu, który zbudował;
druga rozciągnięta w czasie – w.9: wędrował z miejsca na miejsce.
c) opis: przynosi elementy statyczne opisujące osoby, tło, zdarzenia. Dominują w nim
rzeczowniki, przymiotniki i czasowniki opisujące stan.
Told Us”. Introduction to the Analysis of Hebrew Narratives, Subsidia bliblica 13, Roma 1990, J.P.
FOKKELMAN, Come leggere un racconto biblico. Guida pratica alla Narrativa biblica, Studi biblici 43,
Bologna 2003 (oryg. niderlandzki: Vertelkunst in de bijbel. Een handleiding bij literair lezen, Zoetermeer
1995). Z opracowań polskich godnym uwagi jest przede wszystkim studium Z. Pawłowskiego,
Opowiadanie, Bóg i początek. Teologia narracyjna Rdz 1–3, Rozprawy i Studia biblijne 13, Warszawa 2003
(szczególnie strony 159-230).
6
Por. J.P. FOKKELMAN, Come leggere, 27.
7
Uchwycenie hierarchii poszczególnych czynności wydaje się być łatwiejsze w tekście oryginalnym
(hebrajskim), jednak tłumaczenia używają form czasownikowych korespondujących z tekstem tłumaczonym.
Ponadto należy zauważyć, że samo tłumaczenie pełni wobec tekstu podobną rolę co lektura – i w jednym, i
w drugim przypadku dochodzi do rewitalizacji narracji (por. L. ALONSO SCHÖKEL – J.M. BRAVO ARAGÓN,
Appunti di ermeneutica, Studi biblici 24, Bologna 1994, 147-152).
3
Przykład
Rdz 12,4-6: akcja gówna to wędrówka Abrahama. W nią włączone są elementy, które nie przynoszą
postępu akcji, lecz rozwijają elementy obrazu, w którym sytuuje się akcja – w.4: Abram miał
siedemdziesiąt pięć lat; w.6: w kraju tym mieszkali wówczas Kananejczycy.
2. W JAKIM CZASIE ROZGRYWA SIĘ AKCJA: RZECZYWISTYM CZY FIKCYJNYM?
W analizie narracyjnej rozróżnia się «czas opowiadany» i «czas opowiadania»8. «Czas
opowiadany» to czas trwania akcji i wydarzeń w historii realnej, która została opowiedziana przez
narrację. Mierzy się on jednostkami realnego czasu (sekundy, minuty, itd.). Natomiast «czas
opowiadania» to czas potrzebny do opowiedzenia konkretnej narracji.
Między tymi dwoma rzeczywistościami mogą zachodzić następujące relacje:
a) W opowiadaniu pojawią się luki, które normalnie są wypełnione w czasie opowiadanym (stąd
czas opowiadania jest krótszy).
Przykład
• Przejście między 16,16 (Abraham ma 86 lat, gdy urodził mu się Izmael) i 17,1 (Abraham ma
99, gdy otrzymuje obietnicę narodzin Izaaka): trzynaście lat (czas opowiadany) i pięć sekund (czas
opowiadania);
• Wędrówka sługi Abrahama do Aram-Nacharaim po Rebekę, przyszłą żonę Izaaka. Pokonanie
kilkuset kilometrów zostaje opisane w jednym zdaniu w 24,10: czas opowiadania to zaledwie kilka
sekund, zaś czas opowiadany rozciąga się na kilka miesięcy.
b) Im ważniejsze jest dane wydarzenie, tym więcej czasu poświęca mu narracja;
Przykład
Abraham ma 99 lat, gdy otrzymuje zapowiedź narodzin Izaaka (por. 17,1), zaś Izaak przychodzi
na świat, gdy patriarcha ma 100 lat (por. 21,5). Opowiadanie o wydarzeniach jednego roku –
kluczowego dla życia Abrahama – zajmuje aż pięć rozdziałów. Tymczasem we wcześniejszych
pięciu rozdziałach (12–16) zostało opisanych aż dwadzieścia cztery wcześniejsze lata życia
Abrahama.
c) Czas opowiadania zbiega się z czasem opowiadanym w zapisie dialogów (stąd ważność
dialogów pojawiających się w narracji).
Przykład
• Obietnica narodzin Izaaka w Rz 17 dokonuje się w kontekście objawienia się Boga
Abrahamowi (w.1 ukazanie się, zaś w.22 oddalenie się Jahwe). Nie ma żadnego przemieszczania
się bohaterów. Zapisany zostaje tylko dialog między Abrahamem i Bogiem, którego przeczytanie
odpowiada realnemu czasowi, w którym miał on miejsce. Czytelnik znajduje się zatem niejako
wewnątrz opowiadania;
• Rdz 23 opowiada o śmierci Sary i jej pochówku w pieczarze leżącej na polu Makpela w
Hebronie. Narrator zamiast stwierdzić prosto, że Abraham kupił kawałek ziemi w Kanaanie,
przytacza treść negocjacji towarzyszącej zakupowi gruntu, ze szczególnym podkreślenie, że
Abraham zapłacił za nią odpowiednią cenę, przez co stał się jej pełnoprawnym właścicielem. Ten
8
Proponowana terminologia idzie za nazewnictwem przyjętym przez J.-L. Ska, “Our Fathers”, 7-8. W
literaturze polskiej «czas opowiadany» jest określany mianem «czasu fabularnego» (fabuły), zaś «czas
opowiadania» «czasem narracji» (por. M. GŁOWIŃSKI – A. OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA – J. SŁAWIŃSKI, Zarys
teorii literatury, Warszawa 19916, 320-321).
4
dialog jest ważny dla całości narracji, gdyż podkreśla, iż w ten sposób realizuje się obietnica ziemi
uczyniona patriarsze przez Boga. Dotarł on wreszcie do kresu swojej wędrówki.
d) Opis sytuacji (czyjegoś wyglądu czy miejsca) stanowi o czasie opowiadania (czyta się go
określoną ilość sekund), ale nie przynależy on do czasu opowiadanego, czyli realnie biegnącej
akcji.
Przykład
Informacja o głodzie w Kanaanie w Rdz 12,10
e) Wydarzenia opisane w czasie opowiadania nie korespondują zawsze z porządkiem wydarzeń
w czasie opowiadanym.
Przykład
Pobyt Abrahama u Abimeleka pozornie rozwija się chronologicznie. Opisane wydarzenia nie
zostają bowiem przedstawione według kolejności wypadków: w w.11 Abraham podejrzewa
mieszkańców Geraru o brak bojaźni Bożej, tymczasem powinno się o tym wspomnieć przed
kamuflażem z w.2 (podobnie polecenie, które skierował Abraham do Sary, pojawia się w w.13);
informacja o bezpłodności kobiet w domu Abimeleka (w.18) była karą ze strony Boga, o której
winno się powiedzieć tuż po śnie Abimeleka relacjonowanym w w.3.
Nawiązując do tych dwóch ostatnich punktów, należy zwrócić uwagę na dwa momenty:
a) «usytuowanie» nazywane jest często ekspozycją – przynosi ona czytelnikowi informacje
konieczne dla zrozumienia przebiegu akcji (np. opis postaci, miejsca, sytuacji, itp.). Ekspozycja
może powracać wielokrotnie w czasie opowiadania, ilekroć tylko koniecznym jest podanie nowych
informacji, niezbędnych dla rozwoju akcji czy zrozumienia jej przez czytelnika.
Przykład
Tożsamość Sary: kim jest ona dla Abrahama? Z 12,5 wynika, że żoną. Tymczasem gdy zstępują
do Egiptu, patriarcha każe jej mówić, że jest jego siostrą, co wydaje się być kłamstwem (por. 12,1113). Gdy później ma miejsce podobne zdarzenie na dworze Abimeleka, Abraham zdaje się znowu
uciekać do kłamstwa (por. 20,2). Tłumacząc później całą sytuację Abimelekowi, patriarcha
uzasadnia swoje prawo do nazywania Sary swoją siostrą (por. 20,12: jest moją siostrą jako córką
ojca mojego, ale z innej matki).
b) W ramach narracji wydarzenia czasu realnego mogą zostać opowiedziane wcześniej, później,
bądź też mogą zostać pominięte9:
• retrospekcja (analepsis) – uzupełnienie luki, która pojawiła się wcześniej w narracji;
Przykład
Przedstawiona wyżej kwestia tożsamości Sary.
• antycypacja (prolepsis) – uprzednie opowiedzenie tego, co nastąpiło później w opowiadaniu;
Przykład
• informacja o występkach Sodomy i Gomory pojawia się już w 13,13, gdy osiedla się tam Lot, a
następnie w 18,20-21, co wprowadza czytelnika w spór Abrahama z Bogiem o życie mieszkańców
Sodomy. Dopiero jednak Rdz 19 odsłania ich niemoralne postępowanie będące źródłem tej
krytycznej oceny;
• 18,1 stwierdza się, że Bóg ukazał się Abrahamowi, co zostaje później opowiedziane w
rozdziale 18.
9
Funkcję anachronii na płaszczyźnie porządku chronologicznego przedstawia szczegółowo Z.
Pawłowski, Opowiadanie, Bóg i początek, 195-200.
5
• elipsa – luka w narracji
Przykład
Pobyt Abrahama w Egipcie jest opisany bardzo skrótowo. Nie wiemy, co działo się z Sarą na
dworze faraona, co w tym czasie robił patriarcha sowicie nagrodzony przez faraona (por. 12,15-16).
Przechodzi się w opowiadaniu od razu do informacji o ukaraniu faraona.
3. JAK OPOWIADAĆ, BY ZAINTERESOWAĆ?
W narracji można wskazać wiele elementów, które służą odmalowaniu dramaturgii wydarzeń
bądź też determinują porządek wydarzeń opisanych w tekście:
a) Powtórzenia – podkreślają komunikat (rzecz powiedziana dwa razy) lub eksponują element
wyłamujący się z serii (np. jakaś scena powtarza się kilka razy, by w którymś momencie zostać
wzbogacona o coś nowego). W tym kontekście mówi się też o scenach typicznych, które są
zbudowane na podobnym scenariuszu narracyjnym10.
Przykład
• Abraham, gdy wstawia się za mieszkańcami Sodomy, powtarza to samo pytanie, zmniejszając
za każdym razem liczbę sprawiedliwych w mieście. Równocześnie Pan Bóg odpowiada mu tym
samym zobowiązaniem samego siebie, że nie zniszczy miasta przez wzgląd na tych sprawiedliwych
(18,22-32).
• Innym klasycznym przykładem powtórzeń wzmacniających komunikat jest obietnica
potomstwa w 15,5; 17,4-5; 17,9-21; 18,10 (podobnie obietnica ziemi). Wskazane zapowiedzi
licznego potomstwa przynoszą wciąż nowe elementy: potomstwo liczne jak gwiazdy na niebie,
przekładające się na mnóstwo narodów, wreszcie podanie dokładnego czasu narodzin.
• W przypadku scen typicznych istotnym jest zauważenie nie tylko podobnego rozwoju
wypadków, lecz również uchwycenie zachodzących między nimi różnic. W historii Abrahama
mówi się dwukrotnie o pobycie Abrahama na dworze obcego monarchy, któremu Sara zostaje
przedstawiona jako siostra patriarchy (por. 13,11-20; 20,1-18). Ale tylko drugie opowiadanie
odsłania motywy działania Abrahama, który po prostu nie ufa Bogu, nie wierzy, że znajduje się
wśród ludzi bojących się Jahwe (20,11).
b) Rozwój – jakieś wydarzenie zostaje rozwinięte gradualnie.
Przykład
Stopniowe zbliżanie się Abrahama do wzięcia w posiadanie ziemi Kanaan.
c) Element zakłócenia – akcja rozwija się harmonijnie, by w którymś momencie zostać
przerwaną lub zakłóconą.
Przykład
• przerwanie: zaskakuje fakt, że po zakończonych sukcesem negocjacjach Abrahama o życie
mieszkańców Sodomy akcja zostaje przerwana. Rozejściu się protagonistów wspomniane w 18,22
stanowi zdanie kończące scenę;
• zakłócenie: Abraham ma udać się do Kanaanu (12,1), przybywa (12,5) i zaraz potem udaje się
do Egiptu (12,10). Cała historia Abrahama to ciągłe wchodzenie i wychodzenie z Kanaanu, bliska
już realizacja obietnicy i jej oddalanie się. Przez to czytelnik jest wciąż zaskakiwany nowymi
10
Klasycznym przykładem sceny typicznej jest opowiadanie o spotkaniu przy studni mężczyzny i kobiety
kończące się małżeństwem (por. R. ALTER, L’arte della narrativa biblica, 71-77). W cyklu o Abrahamie
pojawia się ona w 24,11-28 (małżeństwo Izaaka i Rebeki). Podobna struktura opowiadania występuje w
spotkaniu Jakuba i Racheli (Rdz 29,1-14) oraz Mojżesza i Sefory (Wj 2,15-22).
6
zwrotami akcji. Podobnie obietnica potomstwa – zakłóca ją pojawienie się chociażby Izmaela,
który staję się konkurentem dla Izaaka;
d) Technika „zakładki” (przejęcia) – w toku narracji powraca się do jakiegoś punktu (motywu)
wcześniej porzuconego czy tylko zasygnalizowanego;
Przykład
Wspomniane wyżej nagłe zniknięcie ze sceny Abrahama po jego sporze z Bogiem o Sodomę
(18,33). Patriarcha powraca ponownie już po zburzeniu, by zobaczyć zniszczone miasto (19,27)11.
4. CZY JEST JAKIŚ SPOSÓB NA DOBRE OPOWIADANIE?
Narracja układa się według określonego modelu akcji. Model ten może być wykorzystany za
każdym razem inaczej, jednak istotne jego cechy pozostają bez zmian. Budowa akcji ma charakter
dynamiczny. W jej ramach można wyróżnić: ekspozycję, rozwinięcie, punkt kulminacyjny,
perypetię oraz rozwiązanie12.
Ekspozycja zarysowuje sytuację wyjściową opowiadania, tworzy wyjściowy układ zdarzeń, z
których wynikają dalsze. Nie znaczy to wcale, że na początku każdego opowiadania musi pojawić
się ekspozycja. Jej wystąpienie zależy od osądu narratora, który decyduje o miejscu dopowiedzenia
jakiejś informacji.
Rozwinięcie przedstawia dalszy bieg wypadków. W punkcie wyjścia można mówić o
zawiązaniu akcji, w którym po raz pierwszy pojawia się problem czy konflikt opowiadania.
Rozwój akcji niekoniecznie zostaje przedstawiony w kolejno następujących po sobie scenach (w
sensie przyczynowo-skutkowym). Rzadko napotyka się na jednokierunkowy układ zdarzeń
prowadzący konsekwentnie do rozwiązania, szczególnie gdy ma się do czynienia z cyklem
narracyjnym (przykładem Abraham). Bardzo często dochodzi do komplikacji, kiedy to zostaje
zahamowany rozwój akcji poprzez wprowadzenie nowego bohatera, pojawienie się nowej trudności
czy też rozpoczęcie nowego wątku. Punkt kulminacyjny stanowi apogeum akcji, z którego już
tylko krok do perypetii (zwrotu akcji), czyli zmiany kierunku losów bohatera. Zanim nastąpi
rozwiązanie pojawić się może jeszcze suspens (ostatnie zawieszenie), który na ogół zostaje użyty
w opowiadaniu w celu podniesienia napięcia i wyraźniejszego wyeksponowania konkluzji.
Zwrot akcji może się dokonać na dwóch płaszczyznach:
• zmiany sytuacji bohatera: ze złej na dobrą, z nieszczęścia na szczęście;
• zmiany poznania bohatera: jego przejście od ignorancji do wiedzy.
Te dwa momenty w punkcie zwrotnym są określane jako peripeteia (zmiana sytuacji) oraz
anagnorisis (zmiana poznania).
Na nakreślony wyżej model akcji można spojrzeć również z perspektywy programu
narracyjnego13, który tylko częściowo odpowiada zawiązaniu akcji. Pojawiając się w tym punkcie
11
W tej części narracji J.-L. Ska dostrzega inną «zakładkę» między fragmentami 18,16 (precyzyjniej
powinno być 18,22 – uwaga własna) i 19,1, które rejestrują stopniowe zbliżanie się dwójki z trzech gości
goszczących wcześniej u Abrahama. Ich wędrówka zostaje w narracji przerwana dysputą patriarchy,
wstawiającym się za mieszkańcami Sodomy, z Bogiem (por. „Our Fathers”, 9-10).
12
Czasami narrator opowiada o wydarzeniach, które poprzedzają zdarzenia stanowiące treść właściwej
narracji (por. GŁOWIŃSKI – A. OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA – J. SŁAWIŃSKI, Zarys teorii literatury, 371). Taką
przedakcję w cyklu o Abrahamie można widzieć w 11,31-32, gdzie wzmiankuje się wędrówkę Teracha ze
swoimi synami z Ur chaldejskiego do Charanu.
13
Typologii programów narracyjnych dokonuje J.-L. Ska, «Sincronia: L’analisi narrativa», w:
Metodologia dell’Antico Testamento, red. H. Simian-Yofre, Studi biblici 25, Bologna 1994, 157-158.
7
opowiadania, program narracyjny może przybrać kształt misji, która zostaje powierzona głównemu
bohaterowi. Od tego momentu pytanie towarzyszące czytelnikowi w jego lekturze dotyczy tego, czy
bohater będzie w stanie spełnić swoją misję (zadanie) oraz w jaki sposób to uczyni. W niektórych
opowiadaniach programem narracyjnym może być plan czy pragnienie wyrażone przez głównego
bohatera. Inną wersją programu będzie kontrakt, który wiąże bohatera z osobą, która zawierza mu
jakąś misję (to szczególnie w opowiadaniach o powołaniu).
Aplikując powyższą teorię budowy akcji do cyklu o Abrahamie należy zauważyć, iż można ją
zastosować do całości narracji (11,27–25,10), jak i do poszczególnych opowiadań stanowiących
epizody rozwijającej się stopniowo akcji.
Program narracyjny
Znajduje się on w poleceniu, które Abraham otrzymał od Boga w 12,1-3. Z jednej strony
przyjmuje on charakter kontraktu: misją Abrahama jest udanie się do Kanaanu, z drugiej zaś strony
jawi się jako plan Boga wobec patriarchy: pragnieniem Boga jest obdarowanie go licznym
potomstwem oraz błogosławieństwem. Zanim nastąpi zawiązanie akcji (12,4 – Abraham ruszył) już
wiemy z wcześniejszej ekspozycji, w czym zawiera się problem (konflikt) powyższego programu
narracyjnego:
• Sara, żona Abrahama jest bezpłodna (11,30) – co z obietnicą potomstwa?
• Abraham jest w Charanie (11,31) – czy dotrze do ziemi Kanaanu?
• patriarcha jest „nikim”, do tego ma zerwać wszelkie więzi z własną przeszłością (12,1)14 – czy
wobec obcego narodu i w obcej ziemi dostąpi Bożego błogosławieństwa, stając się
błogosławieństwem dla ludów całej ziemi?
Komplikacja
Cykl o Abrahamie zawiera wiele momentów komplikacji, które w odniesieniu do
poszczególnych wątków programu narracyjnego prezentują się następująco:
a) obietnicy ziemi
• Rdz 12,10-20: opuszczenie Kanaanu, do którego co dopiero przybył Abraham i udanie się do
Egiptu;
• Rdz 13: Lot jako konkurent do ziemi obiecanej;
• Rdz 14: koalicja królów mezopotamskich jako zagrożenie dla pobytu Abrahama w Kanaanie;
• Rdz 15,16: Bóg informuje Abrahama, że dopiero czwarte pokolenie jego przodków wejdzie do
ziemi obiecanej;
• Rdz 21,22-34: pobyt w ziemi filistyńskiej i dążenie Abrahama do zakupu studni w Beer Szebie
potwierdzającego jego prawo własności do tego terytorium – obietnica zdaje się oddalać, bo
przecież Beer Szeba pozostaje na obrzeżach Kanaanu15;
14
Opuszczenie Charanu przez Abrahama pociągało za sobą konieczność porzucenia trzech środowisk
życiowych: «kraju» w wymiarze materialnym, «ojczyzny» w wymiarze urodzenia (kultury, obyczajów,
religii, stylu życia) oraz «domu ojca» w wymiarze sieci powiązań rodzinnych i plemiennych. Tłumaczenie
tego wiersza przez BT – «wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca» – gubi te trzy podstawowe
kręgi egzystencji każdego człowieka [por. G. RAVASI, Księga Rodzaju (11–50), Rozumieć Stary Testament,
Kraków 1998, 22-23].
15
Egzegeci nie są zgodni co do funkcji tego opowiadania w cyklu o Abrahamie: tłumaczyłoby ono
etiologicznie nazwę Beer Szeba lub podkreślałoby silną pozycję patriarchy wobec Abimeleka. W tle narracji
pozostają jednak realia życia patriarchy, który na trasie wędrówki jako nomada potrzebował studni dla
swojej rodziny i trzód (por. C. WESTERMANN, Genesis 12–36. A Commentary, Minneapolis 1985, 350).
8
b) obietnica potomstwa
• 12,1-20; 20,1-18: zagrożone życie Sary jako żony Abrahama, przez którą ma spełnić się
obietnica potomstwa;
• 15,2: Abraham wątpi i myśli o Eliezerze jako swoim dziedzicu;
• 16: Izmael – syn z niewolnicy jako połowiczne spełnienie obietnicy;
• 20,9-13: Izaak już przyszedł na świat, ale zagrożony ze strony Izmaela;
c) obietnica błogosławieństwa
• 12,10: głód w Kanaanie;
• konflikty z faraonem (12), królami mezopotamskimi (14), Abimelekiem (20)
Punkt kulminacyjny
Momentem przełomowym dla Abrahama jest czas między dziewięćdziesiątym dziewiątym i
setnym rokiem życia (Rdz 17,1–21,7), kiedy spełnienia się obietnica potomstwa (21,1-7).
Zmiana sytuacji
Dokonuje się poprzez narodziny Izaaka (21,1-5), w którym Abraham może widzieć realizację
obietnicy potomstwa, a nie, jak sądził wcześniej, w Eliezerze (15,3) czy Izmaelu (por. 17,19). W
tym zwrocie nie zawiera się jednak informacja o wzięciu w posiadanie ziemi obiecanej. Ten punkt
musi czekać na tylko częściowe zrealizowanie w Rdz 23, gdzie jest mowa o zakupie kawałka ziemi
Kanaanu, na którym zostanie pochowana Sara.
Jeszcze inaczej przedstawia się sprawa błogosławieństwa. Ma się wrażenie, że całe życie
patriarchy, kolejne epizody towarzyszące realizacji dwóch wspomnianych wyżej obietnic są
ciągłym potwierdzeniem spełniania się obietnicy Bożego błogosławieństwa. Owo
błogosławieństwo zostaje wypowiedziane przez usta Melchizedeka, kapłana Szalemu w 14,19-20,
które w jakimś stopniu stanowi dla czytelnika wyraźny sygnał wypełniania się obietnicy
błogosławieństwa. Kolejno następujące przymierza Boga z Abrahamem potwierdzają Boże
zobowiązanie wobec patriarchy (por. 15,1; 17,1-8). Przez całą narrację podkreśla się narastające
bogactwo Abrahama (por. 12,16; 13,6; 14,22-24; 20,14-16), co zostaje ostatecznie wyakcentowane
w 24,25, gdzie sługa Abrahama mówi do Labana: Jahwe w szczególny sposób pobłogosławił
mojemu panu, toteż stał się on zamożny.
Zmiana poznania
Ten moment dotyczy dwóch osób: Boga i Abrahama. Bóg musi poznać, czy Abraham ma w
sobie bojaźń Bożą. Jeśli w 20,11 patriarcha uznaje, że wśród mieszkańców Gerary nie ma bojących
się Jahwe, to swoim działaniem objawia, że jemu samemu brakuje bojaźni Bożej, skoro ucieka się
do ludzkich sposobów ratowania życia. Bóg poznaje, że Abraham boi się Boga, gdy ten nie
odmawia złożenia w ofierze swego syna (22,12). Natomiast poznanie Abrahama koncentruje się
przede wszystkim na poznaniu wiarygodności obietnic Bożych, szczególnie tej dotyczącej osoby
Izaaka. Ten moment przejścia dokonuje się w rozdziale 2216.
Suspens
Zawieszenie akcji następuje poprzez opowiadanie o ofierze, którą Abraham miałby złożyć ze
swojego syna na górze Moria. Czytelnik (podobnie Abraham) zostaje zaskoczony poleceniem
Bożym, które wydaje się objawiać jakąś niekonsekwencję w działaniu Boga: najpierw obiecuje i
daje, a następnie cofa słowo obietnicy. Wszystko zmierza ku szczęśliwemu finałowi w 22,16-18,
16
Motyw poznania w Rdz 22 stoi w centrum analizy dokonanej przez H. Witczyka, «”Weź, proszę, twego
syna, idź i złóż go w ofierze!” (Rdz 22,2). Biblijny obraz Boga i Abrahama», w: Stworzył Bóg człowieka na
swój obraz, Fs. M. Gołębiewski, Warszawa 2002, 441-456.
9
gdzie Bóg ostatecznie potwierdza obietnicę potomstwa i błogosławieństwa dla Abrahama, przez
którego dostąpią błogosławieństwa inne narody ziemi.
5. CZY TRZEBA OPOWIEDZIEĆ WSZYSTKO? – PYTANIE O SCENY
Akcja prowadzona jest przez czasowniki. Przejście między kolejnymi scenami zaznaczone jest
nie tylko zmianą typu akcji. Uwzględnić należy również zmiany czasu, miejsca i postaci. Pomocą
służą też różnego rodzaju elipsy oraz sommaria (streszczenia, podsumowania).
6. W JAKI SPOSÓB NARRATOR MANIPULUJE CZYTELNIKIEM?
Narrator to «głos», który opowiada wydarzenie17. Jego głos słyszymy szczególnie we
wtrąceniach, kiedy to dzieli się swoimi spostrzeżeniami, swoją wiedzą z czytelnikiem. Rola
narratora jest decydująca, gdyż tylko dzięki niemu lektor ma wgląd w wydarzenie. Narrator wie
wszystko, ale to nie znaczy, że dzieli się wszystkim z czytelnikiem. Stąd też rozróżnia się trzy
sposoby opowiadania (punkty widzenia):
a) perspektywa wszechwiedzącego narratora – opowiadający dostarcza czytelnikowi to
wszystko, co wie;
b) perspektywa bohaterów (wewnętrzna) – narrator widzi, słyszy, wie tylko to, co widzą,
wiedzą i słyszą bohaterowie – nie wie nic więcej od nich;
c) perspektywa zewnętrzna – narrator nie wchodzi w świat wewnętrzny swoich bohaterów,
przez co czytelnik jest tylko obserwatorem zewnętrznym.
Takie zróżnicowanie perspektywy sprawia, że czytelnik pozostaje cały czas aktywny. Jego
percepcja zależy od perspektywy, którą podsuwa mu narrator. Bardzo często pozycja lektora jest
«podniesiona» dzięki temu, że narrator dzieli się z nim swoją wiedzą, która pozostaje niedostępna
bohaterom.
Przykład
W Rdz 18,1 narrator proleptycznie informuje czytelnika, że Abrahamowi ukazał się Jahwe. Ale
tego nie wie patriarcha, który widzi tylko trzech mężów. Zatem czytelnik ma już klucz lektury,
przez co może skupić się na reakcji Abrahama, pytać o moment, w którym odkryje on tożsamość
swoich gości, szukać zrozumienia celu wizyty Boga.
Inną jest sytuacja czytelnika, który wie mniej niż bohaterowie. Wtedy pozostaje w napięciu,
doszukuje się ukrytych motywów, uruchamia swoją wyobraźnię, by poznać mechanizm stojący za
działaniem bohatera.
Przykład
Enigmatycznym pozostaje pakt zawarty przez Abrahama z Abimelekiem, królem Geraru w
21,22-34. Dlaczego król podejrzewa Abrahama o możliwość zdrady (por. w.23)? Dlaczego tak
ważnym jest dla patriarchy zapłacenie za wykopaną studnię (por. w.29)? Możemy tylko się
domyślać, że chodzi o posiadanie tego kawałka ziemi na własność lub też o wyłączne korzystanie z
studni. Dla narratora nie jest to istotne – liczy się fakt, że Abraham jest poważany przez Abimeleka,
traktowany po partnersku, pozostaje z nim w przymierzu.
17
Schodząc na niższy poziom należałoby mówić o autorze rzeczywistym i autorze domyślnym. Ten
ostatni wyłania się z opowiadania: sposób opowiadania zdradza jego osobowość, zainteresowanie, wybór
wartości, itp. Zasadniczo autor domyślny jest zbieżny z narratorem (por. J.-L. SKA, „Our Fathers”, 40-43).
10
Dzięki temu różnicowaniu poznania pojawia się w opowiadaniu moment ironii, która dzieli się
na słowną i dramatyczną18:
a) ironia słowna opiera się na podwójnym znaczeniu: bohater mówi zdanie, które zawiera w
sobie domyślnie drugie znaczenie.
Przykład
• Klasycznym przykładem mogą być imiona bohaterów, które komunikują pewną treść
pozostającą w momencie enuncjacji niewspółgrającą z sytuacją bohatera: 17,5 przynosi zamianę
imienia Abram („ojciec jest wywyższony”) na Abraham („ojciec mnóstwa”); podobnie w 17,15
imię Saraj zostaje zmienione na Sara („księżniczka”). Ironia zawiera się również w imieniu Izaak
(21,6: „El się śmieje” lub „ojciec się śmieje” bądź też „on się śmieje”).
• Inny przykład dotyczy wypowiedzi bohatera, który używając określonego, także semantycznie,
zwrotu podkłada pod niego nową treść, np. Rdz 20,11: Abraham mówi, że wśród mieszkańców
Gerary na pewno nie ma bojących się Boga – podczas gdy bojaźń zakłada posłuszeństwo Bogu,
patriarcha wyprowadza znaczenie tego zwrotu ze stosunku ludzi do swojej osoby.
b) ironia dramatyczna: zawiera się w kontraście między tym, co mówi bohater, a tym, co wie
czytelnik.
Przykład
• spór Abrahama z Bogiem o życie mieszkańców Sodomy (18,22-33) – już samo zestawienie
Boga i człowieka dyskutujących ze sobą zawiera w sobie olbrzymią dawkę ironii;
• Abraham nazywa Sarę siostrą, a tymczasem czytelnik wie, że chodzi o jego żonę;
• patriarcha zakłada, że wśród mieszkańców Geraru nie ma bojących się Jahwe, a tymczasem
król Abimelek ma dostęp do Boga we śnie i jest posłuszny Bożemu słowu;
• śmiech Abrahama (17,17) i Sary (18,12) są z ich strony ironicznym komentarzem do Bożej
obietnicy potomka dla nich.
***
Powyższa prezentacja metody narracyjnej nie wyczerpuje wszystkich działań operacyjnych tej
analizy Biblii. Została zasygnalizowana tylko możliwość studium bohaterów opowiadania czy też
warstwy dialogicznej narracji. Wobec różnorodności elementów interpretacyjnych metody
narratywnej dostrzega się, iż jej propozycje spotkania się z tekstem biblijnym umożliwiają
rzeczywistą lekturę egzystencjalną Biblii, która jest animowana przez samą Biblię. W istocie ma
ona dokonywać się nie tylko przy wykorzystaniu specjalistycznej literatury czy, tym bardziej, nie
ma pozostawać zastrzeżoną dla wąskiej grupy biblistów. Czytając Pismo Święte, wszyscy jesteśmy
zaproszeni do konfrontacji własnego życia z Bożym słowem i odkrywania w nim i przez niego
projektów życiowych, jakie Bóg przygotował dla nas. Tak rozumianemu dialogowi z Biblią służy
bez wątpienia analiza narracyjna.
18
Rozróżnienie między ironią słowną i dramatyczną idzie za propozycją J.-L. Ska, „Our Fathers”, 57-60.
W obydwu przypadkach ironia buduje się na podwójności wykorzystującej sprzeczność między dosłownym
znaczeniem słów a ich znaczeniem właściwym zamierzonym przez autora, a rozpoznawanym przez
czytelnika (A. OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA, «Ironia», w: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław
1989, 203).