Anna Szkolak-Stępień - Uniwersytet Pedagogiczny

ANNA SZKOLAK-STĘPIEŃ
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Nauczanie we współpracy dla przyszłości
Teaching in partnership for the future
In my article I take issues related to the essence of cooperation of teachers in the school,
in the service of the pursuit of the common goal is the welfare of the child. The text
includes an attempt to define the concepts of cooperation and collaboration, presents
problems of teaching teams representing priority element of the school, teaching
communities of practice and the factors that may adversely affect the work of teachers.
The article emphasize that a particular role in an effective, school collaboration is
attributed to teachers’ competence cooperation. The article contains an excerpt from
own research conducted in order to obtain answers to the question: What level of
competence interact present teachers of early childhood education? The study embraced
529 teachers working in urban and rural environments, whose professionalism valuable
on the basis of self-assessment and observations made by the 101 heads of schools. The
resulting document formed the basis of empirical analysis of quantitative and qualitative
indicators of the level of competence of separate interaction . Studies have provided
evidence that confirms the fact that the teachers of early childhood education represent
a high level of professional competence cooperation, including the ability to cooperate
and live together in harmony in a band teacher. The conclusion of the theoretical and
empirical research is that co-operation between teachers is beneficial and much can be
achieved through it. The cooperating teachers will be role models for their students who
want to follow their example, and together they make decisions and solve problems. In
addition, well cooperating teachers have the opportunity for dialogue between other
teachers representing different disciplines and have different experiences or seniority.
Often, this cooperation involves the exchange of views, joint planning activities, or
a team problem solving, sharing examples of good practice, which is improving his own
workshop, reflect on teaching and its effectiveness.
Keywords: cooperation, teacher of early childhood education, competence cooperate,
work in teams
Nauczanie we współpracy dla przyszłości67
Wprowadzenie
Popularne powiedzenie mówi, że jedyną rzeczą stałą jest ciągła zmiana.
Obecny świat ciągle się zmienia, a tempo tych zmian stale narasta. Jest rzeczą bardziej
niż pewną, że nasz przyszły sukces, a nawet przeżycie, będzie zależeć od umiejętności
efektywnego radzenia sobie ze zmianą. Szkoła uczy dla przyszłości. Przyszłości, którą
bardzo trudno w błyskawicznie zmieniającym się świecie przewidzieć i zdefiniować.
Budowanie nowego społeczeństwa świata wymaga nowych sposobów uczenia, nowej
wiedzy i umiejętności. To najważniejsze wyzwanie, przed którym stoi oświata!1
Nauczyciel naucza w taki sposób, żeby uczeń potrafił uczyć się sam. Aby temu
sprostać, niezbędne jest ciągłe zdobywanie nowych umiejętności. Profesjonalizm
nauczyciela przejawia się w między innymi w uświadomieniu konieczności stałego
doskonalenia się. Odpowiedzialny nauczyciel, rozumiejący swoją rolę w uczeniu
dla przyszłości, znajduje czas na doskonalenie warsztatu pracy, np. poprzez pracę
zespołową. Tworzenie w szkole zespołów uczących się nauczycieli jest podstawowym i efektywnym sposobem wspierającym rozwój uczniów2.
Przez wiele lat uważano, że praca każdego nauczyciela z osobna wpływa
w określony sposób na kolejne pokolenie uczniów. Zdecydowanie lepiej jednak
przyjąć, że dużo większy efekt uzyskujemy pracując w ramach zespołu.
Pojęcie współpracy i współdziałania nauczycieli
Rozpoczynając rozważania na temat współpracy między nauczycielami warto
wyjaśnić znaczenie pojęć: współpraca, współdziałanie.
Nowy Słownik Pedagogiczny W. Okonia podaje, że współpraca to „współdziałanie ze sobą jednostek lub grup ludzi, wykonujących swoje cząstkowe zadania, aby osiągnąć jakiś wspólny cel, współpraca opiera się na wzajemnym zaufaniu
i lojalności oraz podporządkowaniu się celowi, należycie uświadomionemu sobie
przez wszystkie jednostki lub grupy”3.
Natomiast w Słowniku Pedagogicznym Cz. i M. Kupisiewiczów pojęcie to
definiowane jest jako „współdziałanie jednostek lub grup ukierunkowane na osiągnięcie wspólnego celu, uznanego przez nie za ważny”4.
M. Winiarski pisze zaś, iż
współpraca polega na zgodnym i dobrowolnym działaniu kilku podmiotów (jednostek, grup społecznych, placówek), działanie to ukierunkowane jest na realizację
wspólnych, tożsamych celów w dziedzinie kształcenia, wychowania, opieki, pomocy,
1 2 3 4 M. Osińska, Praca zespołowa w szkole, Warszawa 2015, s. 2.
Por. tamże.
W. Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny, Warszawa 2007, s. 443.
Cz. i M. Kupisiewicz, Słownik Pedagogiczny, Warszawa 2009, s. 192.
68 Anna Szkolak-Stępień
edukacji kulturalnej, ma ona charakter dobrowolny i sprowadza się w głównej mierze
do udzielania sobie przez podmioty uczestniczące wzajemnej pomocy w realizacji
przyjętych wspólnych celów5.
Istnieje wiele definicji dotyczących współpracy i współdziałania. Wydaje się
jednak, że najważniejszy jest sens tego pojęcia, czyli dążenie do wspólnie przyjętego celu. Takim celem współpracy nauczycieli jest przede wszystkim dobro
dziecka, wychowanie dziecka ku wartościom i zasadom moralnym. Tylko ustalenie wspólnego frontu działania spowoduje, że założony cel zostanie osiągnięty.
Za najbardziej ogólny cel działania szkoły można przyjąć wpływanie na rozwój uczniów. J. Łuczyński wyodrębnił 5 obszarów rozwoju uczniów, w których
szkoła odgrywa kluczową rolę. Wśród nich wymienia:
–– nabywanie wiedzy,
–– orientacja w świecie wartości,
–– rozwój umiejętności interpersonalnych,
–– rozwój umiejętności funkcjonowania w świecie społecznym6.
Nauczyciele każdy z tych obszarów poddają dyskusji i refleksji tworząc programy nauczania lub plany wychowawcze. Współpraca nauczycieli ma więc miejsce na gruncie tworzenia i analizowania procesów edukacyjnych, wspomagania
siebie nawzajem w organizowaniu i realizacji procesów edukacyjnych, wspólnego
ustalania zmian w przebiegu realizacji procesów edukacyjnych, zespołowego rozwiązywania problemów, doskonalenia metod i form współdziałania7.
Doskonalenie indywidualnej pracy ma głęboki sens, ale aby pokonać problemy i stworzyć nową jakość edukacji potrzebna jest zmiana w sposobie rozumienia
natury procesu edukacyjnego jako procesu organicznego, realizowanego wspólnie
przez wszystkich nauczycieli. Współpraca nauczycieli poprawia jakość i efektywność procesu edukacyjnego. Do dalszego rozwoju potrzebne nam jest wykorzystanie możliwość tkwiących we współdziałaniu, pozwalających na pokonanie barier
działania indywidualnego. Nauczyciele muszą ze sobą współpracować, koordynować swoje strategię nauczania i optymalnie wykorzystać zasoby szkoły. Współpraca może przybierać różne formy, np. realizowania zadań administracyjnych,
wspólne uczestniczenie w rozwoju zawodowym, ale też wymienianie się pomocami dydaktycznymi, wymiana spostrzeżeń o rozwoju uczniów. Nauczyciele mogą
też obserwować swoją pracę i oceniać ją nawzajem8.
Pomimo iż nauczyciele pracują samodzielnie podczas zajęć dydaktycznych,
prowadzenie uczniów w klasie czy szkole jest już wspólnym zadaniem. Dzięki
5 M. Winiarski, Współpraca w edukacji środowiskowej, „Edukacja” 2005, nr 1, s. 9.
Por. J. Łuczyński, Zarządzanie edukacją wspierającą rozwój indywidualny uczniów, [w:]
Psychologia rozwoju człowieka, pod red. J. Trempały, Warszawa 2011.
6 7 T. Jurczyk i in., Proces edukacyjny i jego realizatorzy (czyli o współdziałaniu nauczycieli
w zmieniającym się świecie), http://www.npseo.pl/data/various/files/jurczyk_i_inni.pdf [dostęp:
12.10.2015].
8 Por. tamże.
Nauczanie we współpracy dla przyszłości69
współdziałaniu nauczycieli możliwe jest wydobycie największego potencjału każdego dziecka, każdej szkoły. Należy tylko wykorzystać nieoceniony potencjał różnorodnych osobowości poprzez stworzenie możliwości wzajemnego dzielenia się
wiedzą, doświadczeniami i umiejętnościami. Szkoły, które stosują metody pracy
zespołowej zmieniają się i odnoszą sukcesy.
Istotną kwestią jest założenie, że współdziałanie nauczycieli przekłada się na
współdziałanie uczniów. Uczniowie poprzez naśladownictwo uczą się współpracować w zespołach rówieśniczych, jak i w gronie dorosłych. Nauczyć współpracy
mogą jedynie ci, którzy potrafią współpracować z innymi i doświadczyli jej pozytywnych efektów.
Nie wolno zapomnieć, że współpraca motywuje także każdego z nauczycieli
do indywidualnego rozwoju. Stają się bardziej zaangażowani, aktywni i kreatywni
w realizowaniu działań w środowisku szkolnym.
Współczesnego świata nie da się zrozumieć i w nim funkcjonować działając
indywidualnie. Umiejętność współpracy z innymi jest nieodzownym warunkiem
powodzenia wielu podejmowanych przedsięwzięć na różnych polach ludzkiej
aktywności.
Praca zespołowa nauczycieli podwaliną rozwoju szkoły
Jak już wcześniej wspomniano, działanie zespołowe nauczycieli stanowi
obecnie podstawę rozwoju każdej szkoły. Praca zespołowa jest nie tylko normą
prawną, ale sposobem pracy nauczycieli.
Podstawą prawną funkcjonowania zespołów zadaniowych w szkole jest
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U.
z 2001 r. Nr 61, poz. 624, z późn. zm.)9. Według tego dokumentu konieczne
jest określenie zadań, ogólnych zasad i zakres działania zespołów nauczycielskich
w statucie szkoły.
Kolejnym aktem prawnym regulującym pracę zespołową nauczycieli jest
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r.
w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. Nr 168, poz. 1324)10. Zawiera ono
załącznik dotyczący wymagań wobec szkół, stanowiący podstawę prowadzenia
ewaluacji zewnętrznej, podczas której będą pozyskiwane informacje na temat zespołowego działania nauczycieli. Mianowicie:
9 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych
statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2001 r. Nr 61, poz. 624, z późn.
zm.), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20010610624 [dostęp: 12.10.2015].
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie
nadzoru pedagogicznego (Dz. U. Nr 168, poz. 1324), http://dziennikustaw.gov.pl/du/2009/s/168/
1324/1 [dostęp: 12.10.2015].
10 70 Anna Szkolak-Stępień
Procesy edukacyjne są efektem współdziałania nauczycieli: nauczyciele współdziałają
w tworzeniu i analizie procesów edukacyjnych. [...] Funkcjonuje współpraca w zespołach: Nauczyciele pracują zespołowo i analizują efekty swojej pracy […] wspólnie
planują działania, rozwiązują problemy i doskonalą metody i formy współpracy11.
Jednocześnie inny dokument, tj. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy
psychologiczno‐pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr 228, poz. 1487) w § 19 zawiera zapis:
19.1. Planowanie i koordynowanie udzielania pomocy psychologiczno‐pedagogicznej uczniowi w przedszkolu, szkole i placówce, o której mowa w art. 2 pkt 5
ustawy, jest zadaniem zespołu składającego się z nauczycieli, wychowawców grup
wychowawczych oraz specjalistów, prowadzących zajęcia z uczniem, zwanego dalej
zespołem12.
Stworzenie dobrze funkcjonujących zespołów nauczycieli wymaga wiele pracy, przygotowań i przemyśleń. Unia Europejska uznała pracę zespołową w oświacie za bardzo ważny czynnik rozwoju społeczeństw. Taka forma pracy integruje
nauczycieli, zwiększa skuteczność i efektywność działań, wykorzystuje potencjał
całej grupy, ogranicza liczbę indywidualnych błędów, umożliwia wymianę doświadczeń, pozwala na bardziej efektywną realizację zadań i przede wszystkim
wpływa na rozwój szkoły.
O sukcesie zespołu decydują trzy czynności, które stanowią początek jego
funkcjonowania: „ustalenie standardów współpracy, określenie wspólnej wizji
szkoły i klasy – zbudowanie wzajemnego zaufania i poszanowania w grupie”13.
Ważne jest też zwrócenie uwagi na właściwą organizację spotkań, wypracowanie
i podział zadań czy monitoring i ewaluacja. Warto również, aby zespoły nauczycielskie konsultowały swoje cele i działania z radą pedagogiczną i informowały
ją o przebiegu swoich prac. Znaczące jest więc wybranie osoby, która kontaktowałaby się z radą oraz ustalenie sposobu konsultowania i wymiany informacji. Istotna jest też rola sekretarza, który dokumentuje prace zespołu. Szczególną
uwagę kieruje się na protokoły nauczycieli służące im do oceny własnych działań
oraz wpływu tych działań na pracę uczniów14.
Za najważniejsze korzyści z wdrożenia pracy zespołowej nauczycieli w szkole
można uznać:
–– umiejętność prowadzenia dialogu,
–– rezygnację z indywidualizmu i rywalizacji na rzecz współpracy,
11 Tamże.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad
udzielania i organizacji pomocy psychologiczno‐pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr 228, poz. 1487), http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2010/s/228/1487
[dostęp: 12.10.2015].
12 13 14 G. Mazurkiewicz, Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy, Kraków 2012, s. 229.
Por. tamże.
Nauczanie we współpracy dla przyszłości71
–– stworzenie wspólnego frontu w wychowaniu i nauczaniu,
–– gotowość do rozwoju,
–– otwarcie na innowacje15.
M. Osińska wyróżnia następujące zespoły funkcjonujące w szkołach:
–– nauczyciele uczący w jednej klasie – tworzą zespół, który ustala zestaw
programów nauczania, dobiera metody pracy do potrzeb indywidualnych
uczniów, wypracowuje wspólne działania wychowawcze, efektywne formy
współpracy z rodzicami czy organizuje zajęcia pozalekcyjne;
–– zespoły wychowawcze – skupiają się nie tylko na planowaniu pracy wychowawczej szkoły czy klasy na następny rok, ale w związku z pojawiającymi
się nowymi problemami wychowawczymi działanie takiego zespołu powinno być ciągłe, ponieważ nowe problemy trzeba modyfikować na bieżąco;
–– zespoły przedmiotowe – zajmują się wprowadzaniem nowych metod nauczania, organizowaniem konkursów, wydarzeń artystycznych, realizacją
ciekawych projektów czy autorskich programów;
–– zespoły zadaniowe – tworzone są w konkretnym celu, do wykonania jakiegoś zadania, najczęściej na krótszy czas, np. zespół przygotowujący wnioski do programów UE;
–– zespoły samokształceniowe, w których nauczyciele spotykają się, by dzielić
się swoim warsztatem pracy, wspierać w nauczaniu czy rozmawiać o tym
czego nauczyli i jakie metody okazały się być w tym przydatne16.
Nowym obszarem pracy nauczycieli, który bezwarunkowo powinien
być wykonany zespołowo jest wypracowanie indywidualnych form pomocy dla
uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Zespół taki tworzą wszyscy
nauczyciele realizujący zadania edukacyjne z uczniami na zajęciach prowadzonych
zgodnie z ramowymi programami nauczania oraz prowadzący zajęcia dodatkowe,
jak również specjaliści zajmujący się, np. zajęciami korekcyjno-kompensacyjnymi
czy logopedycznymi17.
O pomyślności pracy zespołu decyduje jego profesjonalne zorganizowanie,
zaangażowanie członków i skuteczny lider. Jak każde działanie, praca zespołowa
wymaga doskonalenia. Pomocna może się też okazać literatura przedmiotu. Nic
jednak nie zastąpi doskonalenia umiejętności w praktyce.
Nauczycielskie wspólnoty praktyków
Wspólnota praktyków to metoda stymulowania przepływu wiedzy między
różnymi organizacjami lub między poszczególnymi częściami danej organizacji.
S. Wlazło, Działanie zespołowe nauczycieli i kształtowanie kompetencji uczniów w działaniu
zespołowym, http://www.npseo.pl/data/documents/2/131/131.pdf [dostęp: 12.10.2015].
15 16 17 Por. M. Osińska, dz. cyt.
Tamże.
72 Anna Szkolak-Stępień
Wspólnotę praktyków tworzy grupa osób zajmująca się tą samą problematyką, ale
na co dzień mogących ze sobą nie współpracować. Zebrania takiej grupy stwarzają
przede wszystkim możliwość wymiany dobrych praktyk, doświadczeń, spostrzeżeń. Wspólnota praktyków jest grupą praktyków, którzy mają wspólne wyzwania,
współdziałają i uczą się od siebie nawzajem oraz doskonalą swoją zdolność do stawiania czoła wyzwaniom. Wspólnoty praktyków (bądź bardzo podobne rozwiązania) stosowane są w wielu krajach (np. w USA, Kanadzie) zarówno w sektorze
publicznym, jak i prywatnym. Cele i zasady tej metody mogą być wzorcowe dla
spotkań nauczycieli w polskich szkołach18.
Głównym celem wspólnot praktyków jest doskonalenie indywidualnych
i ewentualnych grupowych zdolności do radzenia sobie z wyzwaniami, a podstawowymi zasady to:
–– angażowanie się w długoterminowy dialog (czy to wirtualny czy bezpośredni, synchroniczny czy asynchroniczny);
–– posiadanie planu pracy lub przynajmniej wspólnie zaakceptowanego procesu, w który angażują się członkowie;
–– działanie w zgodzie z pewnymi podstawowymi regułami – jedną z najważniejszych jest to, że członkowie będą wykładać karty na stół i poddawać się
nawzajem przyjacielskiej krytyce19.
Placówki edukacyjne są organizacjami, w których wspólnoty praktyków
mogą przynosić ogromne korzyści. Pomagają w uświadomieniu sobie wiedzy
i umiejętności innych współpracowników. Ponadto umożliwiają kontakty pomiędzy poszukującymi wiedzy a źródłem wiedzy, a także ułatwiają transfer wiedzy w organizacji poprzez wspieranie regularnego dialogu pomiędzy praktykami
dotyczącego codziennych zadań. Wszystko to odbywa się w miłej atmosferze,
w której zachowania dzielenia się wiedzą są szanowane i praktykowane.
Tak jak orkiestra złożona z najwybitniejszych, lecz niekooperujących z sobą instrumentalistów nie zapewni dobrego wykonania symfonii, tak praca pojedynczych, nawet najwybitniejszych pedagogów nie sprawi, że szkoła będzie sprawnie działającym systemem, realizującym wspólne cele20.
Metafora użyta do opisania społecznego świata nauczycieli nie jest przypadkowa. Orkiestra to przykład pracy zespołowej, w której wszyscy muzycy, grając perfekcyjnie swoje partie, muszą siebie nawzajem słuchać, nabywać nowych
umiejętności, inspirować siebie nawzajem, dzielić swój entuzjazm. Nauczyciele
w swoich placówkach powinni tworzyć takie efektywne zespoły, a hasła wspólnoty
praktyków powinny im towarzyszyć na co dzień.
18 Por. A. Płoszaj, Doświadczenia administracji we Francji [Tworzenie i animowanie spólnot
praktyków], [w:] Zarządzanie wiedzą w organizacjach publicznych. Doświadczenia międzynarodowe,
pod red. S. Mazura, A. Płoszaja, Warszawa 2013.
19 20 Por. tamże.
G. Mazurkiewicz, Edukacja jako odpowiedź, Kraków 2014, s. 83.
Nauczanie we współpracy dla przyszłości73
Autentyczne funkcjonowanie zespołów nauczycielskich zapewnia więc
sprawne, przyjazne i demokratyczne funkcjonowanie szkoły, pozwala na najbardziej efektywną i spójną realizację zadań poprzez wykorzystanie wiedzy, doświadczeń i motywacji nauczycieli.
Determinanty wpływające negatywnie na współpracę nauczycieli
Rzeczywistość pokazuje, że nauczyciele w swoich szkołach mogą tworzyć
i w wielu placówkach tworzą efektywne zespoły. Jednak, jak pokazują wyniki
szeregu analiz, nie wszędzie. Dlatego, jeżeli mówimy o wspólnocie w grupie nauczycieli, warto omówić także czynniki zaburzające te relacje. Przyczyn takich
negatywnych relacji może być wiele i zależą one także od wewnętrznej organizacji szkoły.
Głównym powodem, dla którego nauczyciele niechętnie współpracują jest
zła atmosfera wśród wszystkich pracowników szkoły. Konflikty, bezkompromisowe postawy oraz chęć rywalizacji mają niebagatelny wpływ na zaangażowanie
pracowników. Często można zaobserwować podział pracowników na małe grupki. Wiadomo kto z kim jest w bliższej lub dalszej relacji. Takie powiązania istnieją wszędzie, jednak mogą one zaburzyć prawidłowy system współpracy. Mogą
one wpłynąć niekorzystnie nie tylko na relacje między dorosłymi, ale niestety
również między uczniami. Konflikty w grupie nauczycieli występują stosunkowo
rzadko i są szybko rozwiązywane. Nie można jednak jednoznacznie stwierdzić,
że takie zjawisko nie występuje.
Czynnikiem, który psuje atmosferę w szkole jest także rywalizacja pomiędzy
pracownikami. Dzisiejszy rynek pracy zalewają absolwenci pedagogiki, mnożą się
certyfikaty i kursy doszkalające. Taka sytuacja tworzy lęk o swoje miejsce pracy. Nie sprzyja to społecznym postawom. Każdy dba o swoje stanowisko i swoje
potrzeby. Trwale buduje się niechęć do tworzenia wspólnot, gdy w grę wchodzi
indywidualizm. Jednak warto podkreślić, ze sukces edukacyjny szkoły to nie indywidualna praca jednostki, lecz całościowa praca wszystkich zatrudnionych w niej
osób. Tworząc wspólnotę warto pamiętać, że musimy darzyć się wzajemnym zaufaniem i szacunkiem. Członkowie grupy powinni być otwarci na innych.
Mówiąc o otwartości na innych ludzi warto nadmienić, że nauczyciele często
mają obawy przed publicznym mówieniem o swoich problemach. Boją się, że
zostaną posądzeni o brak profesjonalizmu. Zamiast zadawać na forum pytania,
jakie ich nurtują – wybierają samotność i izolują się od grupy. Jest to najgorsza
rzecz jaką mogą zrobić, ponieważ tylko współpraca w grupie przynosi korzyści.
Przyjmując bierną postawę w szkole dajemy zły przykład uczniom. Nauczyciele
muszą stawiać sobie poprzeczkę wysoko i pokonywać swoje słabości.
Kolejnym aspektem źle wpływającym na współpracę w gronie pedagogicznym jest wypalenie zawodowe. W każdej placówce funkcjonują nauczyciele
z większym lub mniejszym stażem pracy. I tutaj właśnie powstaje bariera pole-
74 Anna Szkolak-Stępień
gająca na braku motywacji do zmian. Młodzi pedagodzy są zwykle pełni zapału,
gotowi do podejmowania nowych wyzwań, chcą chętnie współpracować z innymi
nauczycielami. Podejmując takie działania motywuje ich na pewno chęć zdobycia
wiedzy od bardziej doświadczonych pracowników. Jednak mogą napotkać się na
opór z drugiej strony. Dla nauczycieli z wieloletnim stażem pracy wszystko jest
już jasne, nie mają ochoty dzielić się swoimi spostrzeżeniami. Uważają zapewne,
że od młodego nauczyciela nie mogą się już niczego nauczyć. Mają słabą motywację do tego, aby wprowadzać innowacje do szkoły. Obawiają się, że będą musieli
zostawać po godzinach i omawiać nowe pomysły. Nie mówiąc już o obawie przed
kursami doszkalającymi. Jest im po prostu wygodnie w sytuacji takiej, że każdy
nauczyciel izoluje się w czterech ścianach swojej klasy. Ich wypalenie zawodowe
nie pozwala na współpracę z innymi pracownikami. Dlatego
należy inwestować w odpowiednie kształcenie i przygotowanie nauczycieli do zawodu oraz dbać o rozwój kompetencji pedagogicznych już wtedy, gdy zagrożenie
wypaleniem jest niewielkie i odległe. Przygotowanie nauczycieli do zawodu w czasie
studiów jest podstawą profilaktyki wypalenia. Chodzi o przygotowanie w zakresie
(…) kompetencji radzenia sobie ze stresem zawodowym. Wyposażenie w potrzebne zasoby i kompetencje powinno być przedmiotem dobrze zorganizowanych form
stałego doskonalenia zawodowego. Wiedza o samym sobie oraz o istocie i specyfice
wybranego świadomie zawodu mogą być podstawą stałej refleksji nad sobą i tendencji do rozwoju osobistego i zawodowego zarazem. Warto pamiętać, że sama
świadomość istnienia wypalenia jest istotnym czynnikiem w przeciwdziałaniu jego
powstawania21.
Analizując formy współpracy z innymi nauczycielami można też za barierę
uznać postawę głównej osoby w gronie pedagogicznym, czyli dyrektora placówki.
Apodyktyczny i surowy dyrektor na pewno nie pomaga tworzyć pozytywnych
relacji w gronie pedagogicznym. Wiadomo, że w rzeczywistości szkolnej można
się spotkać z różnymi charakterami, jednak taka ostro naznaczona postać może
skutecznie uniemożliwić jakiekolwiek próby wspólnych działań. A przecież to
właśnie dyrektor szkoły powinien być głową całej wspólnoty, dumnie stać na czele
i przewodniczyć całej grupie. Jego postawa powinna mobilizować podwładnych,
dawać im bodźce do dalszych działań. Dyrektor powinien koordynować pracę
całego grona pedagogicznego i każdego z osobna angażować i zachęcać do tworzenia wspólnot.
Na podsumowanie rozważań kreowanych na podstawie własnych doświadczeń i spostrzeżeń warto przedstawić dane stanowisko na podstawie literatury
przedmiotu. I tak, A. Hargreaves i J. Nias wskazują na istnienie typów kultur organizacyjnych w szkołach, które uznają za bariery utrudniające tworzenie w szkołach wspólnoty praktyków. Są to: kultura indywidualizacji, bałkanizacji, współA. Szkolak, Syndrom wypalenia zawodowego nauczycieli wczesnej edukacji, [w:] Z zagadnień
profesjonalizacji nauczycieli wczesnej edukacji w dobie zmian, pod red. J. Bałachowicz, A. Szkolak,
Kraków 2012, s. 233.
21 Nauczanie we współpracy dla przyszłości75
pracy i sterowanej pracy koleżeńskiej. W kulturze indywidualizmu przyjmuje się,
że jakość pracy nauczyciela odzwierciedla jakość edukacji całej placówki. Efekty
nauczania są poddawane ciągłym ocenom i porównywane do ogólnie przyjętych
standardów. Funkcjonuje tu głównie proces samorealizacji. Drugi typ kultury organizacyjnej szkoły – bałkanizacja prowadzi do separacji. Nauczyciele „pracują
osobno lub w osobnych sekcjach. Identyfikują się raczej z grupami, a nie ze szkołą
w całości i są wobec nich lojalni. Grupy współzawodniczą o środki, status i wpływy. Do współpracy dochodzi jedynie wówczas, gdy służy ona interesom grupy”22.
Kultura organizacji oparta na współpracy przyjmuje często formę współpracy pozornej. Sterowana praca koleżeńska jest rodzajem kultury współpracy narzuconej
przez administrację lub dyrektora szkoły. W sytuacji, gdy działanie wspólne nie
jest wynikiem spontanicznej gotowości do pracy, a przymusem narzuconym przez
biurokratyczną organizację, w której podporządkowanie się jest normą, uczenie
się zawodu i rozwój nie jest sprawą łatwą23.
Po raz kolejny warto więc nadmienić, że zawód nauczyciela nie jest jednostkową pracą i cały proces edukacji musi odbywać się w grupie. Należy dążyć do
wykluczenia lub choć zminimalizowania występowania czynników mogących zaburzyć efektywną pracę zespołową nauczycieli.
Kompetencje do współpracy w zespole nauczycielskim –
fragment badań własnych24
Teoretycy kształcenia i wychowania są zgodni, że spośród różnych czynników decydujących o doskonaleniu systemu oświaty, a w szczególności jakości
i efektywności pracy szkoły, najważniejszym jest niewątpliwie nauczyciel. Źródło
postępu w wychowaniu tkwi w jego kompetencjach, na które składają się m.in.
kompetencje współpracy25. Zdolności organizacyjne i współpraca świadczą o mistrzostwie zawodowym nauczyciela. Profesjonalizm nauczyciela nie powinien być
uważany za zindywidualizowany zestaw kompetencji, ale powinien funkcjonować
jako element organizacji szkolnej. Zdolność i gotowość do uczenia się od innych
nauczycieli oraz uczenia innych nauczycieli jest być może najważniejszym aspektem tej cechy nauczyciela. Nauczyciel nie może być więc tylko indywidualistą, ale
także powinien przejawiać chęć i umiejętność współdziałania z innymi nauczycielami oraz pracownikami szkoły.
W związku z powyższym przeprowadzono badania celem uzyskania odpowiedzi na pytanie: Jaki poziom kompetencji współdziałania prezentują nauczy22 23 Ch. Day, Rozwój zawodowy nauczyciela, Od teorii do praktyki, Gdańsk 2004, s. 122.
Tamże.
Pełny opis procedury badawczej Czytelnik znajdzie w książce Anny Szkolak, Mistrzostwo
zawodowe nauczycieli wczesnej edukacji. Istota, treść, uwarunkowania, Kraków 2013.
24 25 Por. A. Szkolak, dz. cyt.
76 Anna Szkolak-Stępień
ciele wczesnej edukacji? Badaniami ankietowymi objęto 529 nauczycieli wczesnej edukacji i 101 dyrektorów szkół podstawowych pracujących w środowisku
miejskim i wiejskim. W ostatecznym wyniku zebrano 953 kwestionariusze ankiet wypełnione po połowie przez nauczycieli i dyrektorów szkół. Kompetencje
pedagogiczne nauczycieli oceniane były na podstawie ich samooceny oraz ocen
nauczycieli dokonanych przez dyrektorów. W związku z tym posługiwano się
dwoma rodzajami kwestionariuszy: dla nauczycieli i dla dyrektorów. Obydwa
składały się z 53 pytań, z czego 6 dotyczyło poziomu kompetencji współdziałania
nauczycieli, w tym umiejętności współpracy i harmonijnego współżycia w zespole
nauczycielskim. Pytania te były zamknięte, ale z możliwością wyboru tylko jednej
z trzech kategorii waloryzacyjnych: wysoka, średnia, niska.
Uwzględniając ogólnie liczbę i jakość uzyskanych opinii nauczycieli i dyrektorów w zakresie opanowania kompetencji współdziałania nauczycieli wczesnej
edukacji, można powiedzieć, że zdecydowana większość nauczycieli wysoko szacowała swoje umiejętności współpracy ze wszystkimi podmiotami edukacyjnymi.
Opinia dyrektorów potwierdza wysoką samoocenę swoich podwładnych.
Z badań własnych wynika, że w większości nauczyciele zgodnie współpracują
w zespole nauczycielskim (422 wysokich ocen nauczycieli, tj. 79,8% i 383 wysokich ocen dyrektorów, tj. 77,5%). Działania grupowe pozwalają na wtopienie
umiejętności i wiedzy członków grupy we wspólne uczenie się i działanie, a zatem
dobre współdziałanie daje większe efekty, wyższą jakość, niż gdyby to była suma
indywidualnych działań każdego z osobna.
Jedną z wartościowszych dróg wzbogacania umiejętności pedagogicznych
nauczycieli, zwłaszcza początkujących w zawodzie, jest systematyczny kontakt
z nauczycielami przodującymi, o bogatym doświadczeniu w pracy z dziećmi.
Obserwacja starszych kolegów, wzajemna wymiana spostrzeżeń we współpracy
z nauczycielem metodykiem (doradcą, mentorem) oraz ukierunkowane samokształcenie mogą przyczynić się z pewnością do uzyskiwania lepszych rezultatów
w pracy wychowawczo-dydaktycznej młodych nauczycieli.
Poziom kompetencji współdziałania stał się głównym zagadnieniem badawczym również dla innych autorów.
Kwestię tę poruszyła w swojej pracy A. Kozłowska. Jej badania wykazały,
że przeważająca liczba nauczycieli deklaruje, iż jedną z najważniejszych dla nich
zasad zachowania się nauczyciela jest współpraca z dziećmi i demokratyczne
podejście do uczniów. Niepokojący może być fakt, że konsultacje z innymi nauczycielami, kontakty z rodzicami w porównaniu z innymi czynnościami związanymi z zawodem, np. nauczaniem, samokształceniem, wykonywaniem pomocy
dydaktycznych, poprawą prac uczniowskich schodzą na dalszy plan. Szczególnie w przypadku nauczycieli z dłuższym stażem pracy w zawodzie, którzy nie
potwierdzili kontaktów z innymi nauczycielami i nie zadeklarowali działalności
publicznej. Może być to wynikiem posiadanego doświadczenia zawodowego lub
zmęczenia. Znikomy procent badanych nauczycieli przyznał się do kontaktów
z instytucjami oświatowymi. Podobnie jak w przypadku wyników badań wła-
Nauczanie we współpracy dla przyszłości77
snych, nauczyciele nie zawsze oceniali wysoko swoje kontakty, np. z poradnią
psychologiczno-pedagogiczną26.
Natomiast konsekwencją badań kierowanych przez J. Rusieckiego jest
stwierdzenie, że najlepsza współpraca występuje pomiędzy samymi nauczycielami. Dobre kontakty osobowe mają także nauczyciele z uczniami. Natomiast
najgorzej przedstawia się współpraca w relacjach nauczyciel – środowisko lokalne
(wyłączając z tego rodziców uczniów)27.
Z. Zbróg badała zjawisko identyfikowania i zaspokajania potrzeb społecznych w niepublicznych szkołach podstawowych. Autorka zarejestrowała wyraźną poprawę klimatu pracy nauczycieli, co może pozwolić na
optymistyczne podejście do problemu pozytywnych relacji między nauczycielami w grupie pracowniczej, a co za tym idzie, do konstruowania przebiegającej współpracy w zespole, mogącej przyczynić się do poprawy funkcjonowania
szkoły jako organizacji uczącej się28.
Konkludując można stwierdzić, że współpraca między nauczycielami jest
korzystna i wiele można dzięki niej osiągnąć. Usprawnia ona między innymi
rozwiązywanie problemów, ponieważ można wysłuchać różnorodnych opinii, pomaga spojrzeć na daną sytuację z innej perspektywy i w konsekwencji
wspólnie podjąć decyzję co do konkretnego dylematu. Dzięki niej nauczyciele
mogą doskonalić umiejętności indywidualne i integrować się. Dodatkowo daje
możliwość wpływania na aktualne problemy, co skutkuje poczuciem większej
odpowiedzialności za losy szkoły i uczniów. Współpracujący nauczyciele będą
wzorami dla swoich uczniów, którzy będą chcieli brać z nich przykład i również
razem podejmować decyzje i rozwiązywać problemy. Ponadto dobrze współpracujący nauczyciele mają możliwość dialogu z innymi nauczycielami reprezentującymi różne dyscypliny i mającymi różne doświadczenia, czy staż pracy. Często
współpraca ta polega na wymianie poglądów, wspólnym planowaniu działań,
czy zespołowym rozwiązywaniu problemów, dzieleniu się przykładami dobrej
praktyki, co służy ulepszaniu własnego warsztatu pracy, refleksji nad nauczaniem
i jego skutecznością.
Bibliografia
Day Ch., Rozwój zawodowy nauczyciela, Od teorii do praktyki, Gdańsk 2004.
Jurczyk T. i in., Proces edukacyjny i jego realizatorzy (czyli o współdziałaniu nauczycieli
w zmieniającym się świecie, http://www.npseo.pl/data/various/files/jurczyk_i_inni.
pdf.
26 Por. A. Kozłowska, Raport z badań profesjograficznych wśród nauczycieli regionu częstochowskiego, Częstochowa 1998.
27 Por. J. Rusiecki, Nauczyciel okresu transformacji – próba diagnozy zawodu, Olsztyn 1999.
Z. Zbróg, Identyfikowanie i zaspokajanie potrzeb społecznych w niepublicznych szkołach
podstawowych, Kraków 2011, s. 221.
28 78 Anna Szkolak-Stępień
Kozłowska A., Raport z badań profesjograficznych wśród nauczycieli regionu częstochowskiego, Częstochowa 1998.
Kupisiewicz Cz. i M., Słownik Pedagogiczny, Warszawa 2009.
Łuczyński J., Zarządzanie edukacją wspierającą rozwój indywidualny uczniów, [w:] Psychologia rozwoju człowieka, pod red. J. Trempały, Warszawa 2011.
Mazurkiewicz G., Edukacja jako odpowiedź, Kraków 2014.
Mazurkiewicz G., Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy, Kraków 2012.
Okoń W., Nowy Słownik Pedagogiczny, Warszawa 2007.
Osińska M., Praca zespołowa w szkole, Warszawa 2015.
Płoszaj A., Doświadczenia administracji we Francji [Tworzenie i animowanie wspólnot
praktyków], [w:] Zarządzanie wiedzą w organizacjach publicznych. Doświadczenia
międzynarodowe, pod red. S. Mazura, A. Płoszaja, Warszawa 2013.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych
statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2001 r. Nr 61, poz.
624, z późn. zm.), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20010610624.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie
nadzoru pedagogicznego (Dz. U. Nr 168, poz. 1324), http://dziennikustaw.gov.pl/
du/2009/s/168/1324/1.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno‐pedagogicznej w publicznych
przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr 228, poz. 1487), http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2010/s/228/1487.
Rusiecki J., Nauczyciel okresu transformacji – próba diagnozy zawodu, Olsztyn 1999.
Szkolak A., Mistrzostwo zawodowe nauczycieli wczesnej edukacji. Istota, treść, uwarunkowania, Kraków 2013.
Szkolak A., Syndrom wypalenia zawodowego nauczycieli wczesnej edukacji, [w:] Z zagadnień profesjonalizacji nauczycieli wczesnej edukacji w dobie zmian, pod red. J. Bałachowicz, A. Szkolak, Kraków 2012.
Winiarski M., Współpraca w edukacji środowiskowej, „Edukacja” 2005, nr 1.
Wlazło S., Działanie zespołowe nauczycieli i kształtowanie kompetencji uczniów w działaniu
zespołowym, http://www.npseo.pl/data/documents/2/131/131.pdf.
Zbróg Z., Identyfikowanie i zaspokajanie potrzeb społecznych w niepublicznych szkołach podstawowych, Kraków 2011.